«Երևանն իմ հաստատուն հենակետն է, կենտրոնը»

«Իրատեսի» հարցերին պատասխանում է ժողովրդական դիվանագետ, լրագրող ՐԱՖՖԻ ՀԵՐՄՈՆ ԱՐԱՔՍԸ:

-Նախ ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործում մեծ ներդրում ունեցող թուրք և քուրդ գործիչների հետ հարցազրույցներին պատրաստակամորեն որպես թարգմանիչ ինձ աջակցելու համար: Եվ այսօր իմ առաջին հարցը Ձեզ. ծնունդով պոլսեցի, Փարիզում ուսանած և այնտեղ լրագրողական, հասարակական ակտիվ գործունեություն ծավալած Րաֆֆի Հերմոն Արաքսի նախաձեռնությամբ 1994 թ. ստեղծվեց «Ճշմարիտ թուրք մտավորականների հետ երկխոսություն» շարժումը: Լինելով Ֆրանսիայում հավատարմագրված APE ընկերությունում (ասոցիացիա) միակ հայը, ներկայացնում էիք Հայաստանում լույս տեսնող «Ազգ», Ստամբուլում՝ «Ակոս», «Ենիգյոնդոմ» թերթերը, ջանք չէիք խնայում Թուրքիայի քաղաքական գործիչների հետ Հայկական հարցի ճանաչման գործում հաջողության հասնելու համար:
Որքան ինձ հայտնի է, որպես երկխոսության շարժման առաջամարտիկ, Ֆրանսիայի նախագահ Ժակ Շիրակի կողմից արժանացել եք «Ժողովրդական դիվանագետ» կոչման:
-Այդ կոչումը նախ և առաջ շնորհվեց իմ առաջատար գործընկերներին՝ Ռագըբ Զարաքոլուին և Ժան Կլոդ Քեբաբջյանին: Այդ օրն իր ելույթում Ժակ Շիրակն ասաց. «Այս դարի դիվանագիտությունը մի այնպիսի ասպարեզ է, որը չի կարելի թողնել միայն ի պաշտոնե դիվանագետներին ու պետական գործիչներին, քանի որ դեմոկրատիան հասել է մի այնպիսի հանգրվանի, երբ արդեն ժողովրդի մեծամասնությունը ոչ միայն պետք է իր խոսքն ասի, այլև ուղղակիորեն մասնակցի երկրի ղեկավարմանը: Դիվանագիտության ասպարեզում գործունեության փորձ ունեցող ոչկառավարական կազմակերպություններն էլ մեր այսօրվա ժողովրդական դիվանագետներն են, ինչպես որ դա անում են Թուրքիայի հասարակության շրջանում՝ ճշմարիտ դեմոկրատիայի համար աշխատանք տանող մտավորականների և ոչկառավարական կազմակերպությունների հետ երկխոսություն ստեղծելով Հայաստանի ու սփյուռքի ներկայացուցիչների հետ»:
Այս իմաստով մեծապես կարևորում եմ 1994 թ. դեկտեմբերից հայկական սփյուռքի Փարիզում գործող «Սփյուռքի մասին հետազոտությունների կենտրոնի»՝ CRDA-ի հիմնադիր նախագահ Ժան Կլոդ Քեբաբջյանի դերը, որ իմ ղեկավարներից մեկն էր ժողովրդական դիվանագիտության ասպարեզում: Առանձնակի հիացումով եմ համակված Ռագըբ Զարաքոլուի հանդեպ: Նա իմ հերոսն է: Չեմ մոռանում նրա լուսահոգի տիկնոջը՝ սոցիոլոգ Այշենուր Զարաքոլուին: Ռագըբ Զարաքոլուն «Թուրքիայի մարդու իրավունքների կազմակերպության» համահիմնադիրներից է, «Թուրքիայի հրատարակիչների միությանը» կից «Հրատարակչության ազատություն» հանձնախմբի անդամ և իր տիկնոջ հետ՝ համահիմնադիրն ու համասեփականատերը «Միջազգային Բելգե» հրատարակչության: Նրանց հրատարակած գրքերի միջոցով Թուրքիայի հասարակությունը պատկերացում կազմեց 1915 թ. կատարվածի մասին:
-Քսանհինգ տարվա բացակայությունից հետո Դուք վերադարձաք Ստամբուլ: Ինչու՞:
-Իմ ծննդավայրն էր: Այնտեղ ինձ զգում էի հարազատ գետնի վրա: Առանց մանրամասնելու ասեմ, որ որպես լրագրող շարունակեցի իմ գործունեությունը թուրքական մամուլում և զուգահեռաբար՝ ինձ այնքան սրտամոտ դեմոկրատական երկխոսության ոլորտում: ՈՒրախությամբ եմ ասում, որ արժանացա «Թուրքիայի մարդու իրավունքների կազմակերպության» մեջ ընդգրկվելուն: Նախ՝ եղա «Մարդու իրավունքների կազմակերպության» հովանու ներքո Լոնդոնում գտնվող «Փոքրամասնությունների իրավունքների միջազգային կազմակերպության» Թուրքիայում տարվող աշխատանքների համակարգողը: Նույն կազմակերպությունն ինձ ընդունեց Անկարայում տեղի ունեցող իրենց համագումարի պատգամավոր. ազգությամբ միակ հայն էի: Անհարմար էի զգում, որովհետև «Մարդու իրավունքների կազմակերպության» երկար տարիների նախկին նախագահից ավելի շատ քվե էի ստացել: Ինքն իր հավաքած ձայներով ընտրվեց վարչության անդամ և երբ ինձ հրամցրեց «Թուրքիայի մարդու իրավունքների կազմակերպության» ընդհանուր նախագահի բազկաթոռը, ես ներողություն խնդրեցի, ասելով. «Մենք մեր չափը գիտենք: Քվեների թիվը կարևոր չէ: 25 տարի բացակայել եմ երկրից: Ձեր փորձառության համեմատ՝ ինձ միանգամայն բավարար է նախագահի տեղակալի պաշտոնը»: Եվ տվյալ անձը զարմանքով ասաց. «Դա չգրված բան է, բայց որ չես ուզում, թող այդպես լինի»: Եվ ես 2006-2008 թթ. «Թուրքիայի մարդու իրավունքների կազմակերպության» նախագահի երկու տեղակալներից մեկն էի: Բուն աշխատանքս քաղաքականության ասպարեզում էր, Իստանբուլի 39 քաղաքապետարաններից մեկի՝ Իշխանաց կղզիների քաղաքապետարանի մեջլիսի անդամ ընտրվեցի, որից հետո քաղաքապետ, ադանացի նախկին գայմակամ Մուսթաֆա Ֆարասքօղլուի կողմից նշանակվեցի նախ գլխավոր խորհրդական, այնուհետև՝ քաղաքապետի տեղակալ՝ վարելով միջազգային հարաբերություններ, արվեստի և մշակույթի միջոցառումներ, զբոսաշրջություն բնագավառները՝ ամեն խնդրում առաջնորդվելով ժողովրդական դիվանագիտություն ասվածով:
-Մի պահ ընդմիջեմ Ձեր խոսքը՝ ինձ, թերևս նաև ընթերցողներին, հետաքրքրող հարցով. պոլսահայերը, ավելի ճիշտ՝ թուրքերն ասում են Իստանբուլ, մենք՝ արևելահայերս, Ստամբուլ, և եթե անգամ ՝ Ստամբուլ, ինչու՞ մ-ով...
-Հայաստանում ասում են Ստամբուլ, որը հունարեն Իստիմպոլի ձևից է գալիս, իսկ թուրքերը, քանի որ բաղաձայնների արտասանության դժվարություն ունեն, անպայման բաղաձայնից առաջ ձայնավոր են դնում՝ Ի+ս:
-Տեղանուններին վերաբերող մեկ հարց ևս. Իշխանաց կղզիներ. գեղեցիկ է հնչում, որտեղի՞ց է ծագել:
-Երբ Կոստանդնուպոլիսը Կոստանդնուպոլիս էր, և ո՛չ Ստամբուլ կար, ո՛չ Թուրքիա, կար Բյուզանդական կայսրություն, որքան ընդդիմադիր բարձրաստիճան առաջնորդներ, զինվորականներ, քաղաքական գործիչներ կային, արտաքսվում էին ինը կղզիները (անգամ Դիոգենեսը թաղված է Քնալը, հունարեն՝ Փիյոթի, կղզում), այդ իսկ պատճառով դրանք անվանվել են Փրինքիպո՝ Իշխանաց կղզիներ, որոնցից ամենամեծը հայերն անվանում են Մեծ կղզի, նաև Փրինքիպո են ասում: Իսկ Գդալի կղզին (շրջված գդալի է նման), որն անցյալում պատկանում էր պալատական հայ բժիշկ դոկտոր Խինդիրյանին, այժմ մի ընտանիքի սեփականություն է: Երեք կղզի անմարդաբնակ է, որոնցից Իստամբուլեն գնալիս առաջին կղզին կոչվում է հենց սկզբնական՝ Փիրոթի, հունարեն՝ Առաջին, անվամբ: Նաև ժողովրդի և գրականության մեջ մնացել է որպես Հայկական կղզի: Նույն Փրոթին թուրքերեն կոչում եմ Քնալը: Ձմռանն այն ունի հազիվ 300 բնակիչ, իսկ ամառները՝ 19000-ից մինչև 29000, որոնց մինչև 90 %-ը հայեր ու ասորիներ են:
-Վերադառնանք մեր կիսատ զրույցին: 2015 թ. Դուք կրկին հեռացաք Ստամբուլից:
-Այո, Վերադարձա Հայաստան, գրեթե մշտապես:
-Գրեթե՞...
-Մտավորականի, ստեղծագործողի՝ ընդդիմադիր լինելու, մշտապես հակասությունների հանդեպ անտարբեր չլինելու պարագայում անփոփոխ, անվրդով կյանքով ապրելը դժվար է: Մեկ աչքդ՝ այստեղ, մյուս աչքդ այնտեղ է: Մեկ բան հաստատ է՝ Երևանն իմ հաստատուն հենակետն է, կենտրոնը: Հայաստանից է, որ կարող եմ այս ու այնտեղ գնալ և ոչ թե այլ տեղերից Հայաստան այցելել: Թուրքերեն խոսք կա. «Չակերտյալ վատ բնավորություն ունեցողը չակերտյալ վատ բնավորությունից չի հրաժարվի»: Քանի որ երկխոսություն ասվածն իմ կյանքի ու ապրելու իմաստն է դարձել, հայրենի հողում էլ այն պիտի շարունակվի: Հանդիպեցի Արագած Ախոյանի հետ, որին դեռ քաղաքապետի տեղակալ եղած ժամանակից գիտեի, մի քանի անգամ հանդիպել էինք Ստամբուլում: Իր հետ համագործակցելը ճիշտ պիտի լիներ:
-Ձեր համատեղ միջոցառումներից մեկին ես ներկա էի: «Մոսկվա» կինոթատրոնում ցուցադրվեց «Վանքի երեխաները» ֆիլմը, որի ռեժիսորը Նեզահաթ Գյունդողանն էր, պրոդյուսերը՝ ամուսինը՝ Քյազմ Գյունդողանը: Տպավորությունը ցնցող էր, որքա՜ն իրադարձություններից ենք անտեղյակ մնացել Հայաստանում ապրողներս խորհրդային տարիներին:
-Այդ իրադարձություններց մեկի փայլուն լուսաբանումը, ոչ միայն Ձեզ, այլև Հայաստանից դուրս շատերի համար, հնարավոր եղավ տեր և տիկին Գյունդողանների համատեղ նվիրված աշխատանքի շնորհիվ: Նրանք ազգությամբ զազա են, կրոնով՝ ալևի: Այս առիթով ուզում եմ բարեկամաբար դիտողություն անել հայաստանցի այն լրագրողներին, ովքեր նրանց ներկայացրին որպես թուրք ռեժիսորների: Կարծես թե հայ իրականության մեջ ենթագիտակցորեն կնոջը երկրորդական աստիճանում դիտելու մտայնություն կա: Չէին պատկերացրել, որ ամուսիններից կինը կարող է լինել ռեժիսորը, իսկ ամուսինը՝ պրոդյուսերը: Եվ քաղաքական, փլիսոփայական հայացքներով ինձ համախոհ իմ ընկերուհի Նեզահաթ Գյունդողանը նեղսրտած ու թեթև քմծիծաղով ասաց. «Րաֆֆի ջան, ի՜նչ հետաքրքիր է, որ մենք Թուրքիային բռնապետ ենք համարում, որը, թեև իր տարածքում ենք ծնվել, մեզ չի ճանաչում, անվանում է թուրք, բայց տե՛ս, որ մեր բարեկամ, եղբայրակից Հայաստանի Հանրապետությունում էլ ամենքը մեզ թուրք անվանեցին, դա արդեն փոքր-ինչ տարօրինակ է: Մենք թուրք չեն, մենք զազա ենք, մեր կրոնը մուսուլմանություն չէ, այլ՝ ալևի»:
Անշուշտ ցավալի է: Հուսամ՝ այդօրինակ սխալներ այլևս չեն լինի: Զարմանալիորեն հենց ֆիլմի ցուցադրման օրը՝ առավոտյան ծանոթացել էի դերսիմցի մի երիտասարդի հետ: Նա եկել էր Հայաստան՝ մոտիկից առնչվելու իր հայկականությանը: Արդեն հայերեն բառեր էր սովորել: Երբ հարցրի, թե իրեն ամենից շատ ինչը դուր եկավ Երևանում, ուրախ զարմանքով Շանթը, այդպես է անունը, պատասխանեց. «Շա՜տ զարմացած եմ, այստեղ բոլոր տղաներն արտաքինով նման են ինձ»:
-Ինչո՞վ է առանձնակատուկ «Վանքի երեխաները» ֆիլմը:
-Նախ նրանով, որ վառ անդրադարձ է մի տաբու թեմայի, կարծրատիպի դեմ է: 1938 թ., Մուսթաֆա Քեմալի ծանր հիվանդության շրջանում, նա դեռ 1936-ից գամված էր անկողնուն, Հաթայ-Ալեքսանդրետ կատարած իր այցից հետո Թուրքիայի Դերսիմ քաղաքում նրա շրջապատի անձինք նրա անունից շատ դաժան գործողություններ կատարեցին, որ առայսօր վերագրում եմ իրեն՝ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքին: Սա ասելով՝ նպատակ չունեմ Աթաթուրքին կամ այլ անձանց անմեղ ներկայացնել կամ փառաբանել, ուղղակի ինձ բնորոշ բծախնդրությամբ ջանում եմ օբյեկտիվ լինել մարդկանց ու դեպքերի հանդեպ: Եվ ուրեմն, 1938 թ. Ջելալ Բայարը, որն Իսմեթ Ինոնյուից հետո եղավ հանրապետության նախագահ, Դերսիմում քրդերի դեմ մեծ ջարդ կազմակերպեց: Իրականում այդ քրդերի գերմեծամասնությունը 1915 թ. իրենց և իրենց ընտանիքների կյանքը փրկելու համար կրոնափոխ, դավանափոխ դարձած հայեր էին: «Վանքի երեխաները» ֆիլմում տեսնում ենք ցիրուցան եղած հայ ընտանիքի երեք քույրերի՝ իրենց ճակատագրերով: Հետաքրքիրն այն է, որ հենց ֆիլմի նկարահանման շնորհիվ, Գյունդողանների շնորհիվ այդ քույրերը գտան իրար, որոնք, Դերսիմի երբեմնի հայկական վանքի փլատակների առջև մոմ վառելով աղոթում էին իրենց կորցրած ընտանիքների համար: Եվ նրանց ճակատագրերի հանգույն՝ տարբեր կերպ էին ավարտվում և նրանց աղոթքները՝ մեկը ՝ ալևիների, մեկը՝ սուննի իսլամի պես, երրորդը խաչակնքում էր որպես հայ քրիստոնյա... Եվ ինչն է ուշագրավ. 100 տարի շարունակ հայերը ջանացին փաստել, որ այդ հողերում ապրող հայերին սպանել են, քրդերը ջանացին փաստել, որ ապրել են ու դեռ պիտի ապրեն այդ հողերի վրա, իսկ Թուրքիայի մերժողական-դրժողական գաղափարախոսությունը պաշտպանողները ջանացին փաստել, որ ո՛չ հայեր են սպանվել, և ո՛չ էլ քրդերն են ապրել ու ապրում այդտեղ: Սոցիոլոգիական առումով՝ շատ ուշագրավ, կարևոր բան կա այստեղ. և՝ հայերը, և՛ թուրքերը, և՛ Թուրքիայի մերժողական դիրքորոշման ջատագովները կարծես լռելյայն համաձայնության եկան մեկ հարցում՝ չխորացնել կրոնափոխ հայերի խնդիրը: Հայերը չէին ուզում խոսել ցեղասպանության ժամանակ կրոնափոխ եղած իրենց ազգակիցների մասին՝ կարծելով, թե ցեղասպանված հայերի թվաքանակը կարող է նվազել և վնասել իրենց պահանջատիրությանը, որը, անշուշտ, անհիմն տեսակետ է, քանի որ 1947 թ. միջազգայնորեն ընդունված ցեղասպանություն հանցանքի բացատրության մեջ կարևորվում են ոչնչացնել ուզող կողմի նպատակն ու դրա պլանավորված լինելը և ոչ այնքան զոհերի թվաքանակը: Երկրորդ հանգամանքը. հայերը չէին ուզում խոսել կրոնափոխ եղած ազգակիցների մասին՝ դա համարելով արժանապատվության խնդիր, և դարձյալ նշենք, որ սա օրհասական վիճակի հասած մարդ արարածին, եթե անգամ որ իր անձը, իր երեխային, այլև իր մշակույթն ու ազգի գոյությունը փրկելու նպատակով ժամանակավորապես կրոնափոխ լինելը որևէ մեկը չպետք է համարձակվի քննադատել: Թուրքիայի դրժողական կեցվածք ունեցող գաղափարախոսության ներկայացուցիչները նաև չէին խոսում այս դավանափոխ հայերի մասին, քանի որ Թուրքիայի հասարակության տարբեր ոլորտներում որպես թուրք ճանաչված մարդկանց ամենևին էլ թուրք չլինելը, հայ, հույն, հրեա կամ ասորի լինելը բացահայտվելը իրենց ազգային գիտակցության կառույցը պիտի փլուզեր: Իսկ քրդերն առավել չէին ուզում դավանափոխ եղած հայերի մասին խոսել, քանի որ իրենք Թուրքիայի իշխանությունների դեմ էին, պաշտպանում էին իրենց ինքնությունը, պահանջում ինչ-ինչ իրավունքներ, և եթե երևան գա, որ իրենց քուրդ կարծած միլիոնների մեջ կան նաև ծպտյալ հայեր, իրենց պահանջատիրությունը պիտի տկարանա: Ավելի չմանրամասնելով՝ ասենք միայն, որ հենց հիմա Թուրքիայի հասարակության մեջ կատարվող իրարանցման բուն պատճառը հենց սա է, քանի որ արդեն խոսվում է դավանափոխ եղած հայերի մասին, իսկ ովքե՞ր ու՞մ դեմ, ի՞նչ նպատակով են ուզում այս ճշմարտությունն օգտագործել, առանձին զրույցի թեմա է:
Վերստին անդրադառնանք որպես ժողովրդական դիվանագետ Ձեր գործունեությանը: Այդ տարիներին Դուք ծանոթացել եք թուրք, քուրդ, հույն, հայ, ասորի, հրեա, ֆրանսիացի և այլ ազգության գործիչների հետ: Քուրդ Ահմադ Ուզունը, թուրք Ալի Էրթեմը, Դողան Աքհանլըն, Հասան Բուրգուջուօղլուն ամեն տարի ապրիլի 24-ին այցելում են Ծիծեռնակաբերդ: Այս տարի կրկին Երևանում էին, ցավոք, տխուր առիթով: Եկել էին մասնակցելու սիրելի ընկեր և գաղափարակից, Հայոց ցեղասպանության ճանաչման համար ծավալված գործընթացում մեծ ներդրում ունեցող, Արցախյան ազատամարտի մասնակից Սարգիս Հացպանյանի հուղարկավորությանը, ցավակցելու և զորակցելու նրա հարազատներին: Նրանք Սարգիս Հացպանյանի հետ 2016 թ. ապրիլի 9-ին Ֆրանկֆուրտ քաղաքում կազմակերպել են Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված դասախոսություններ: Խորհրդանշորեն դասախոսները տարբեր ազգության ներկայացուցիչներ էին՝ քուրդ Ռեջեբ Մարաշլը, թուրք Ռագըբ Զարաքոլու, հայ Սարգիս Հացպանյան: Ասացին, որ դա բացառիկ միջոցառում էր, որի արձագանքը մինչև հիմա կա:
-Պատմեք, խնդրեմ, նրանց գործունեության մասին:
-Քուրդ Մահմուդ ՈՒզունը ապրում է Լոնդոնում: Նախքան Թուրքիայում 1980 թ. սեպտեմբերի 12-ի զինվորական հեղաշրջումը դատապարտվել է 12 տարվա ազատազրկման: Սոցիալիստ հեղափոխական է, կոմունիստ: Որպես մարդու իրավունքների համար պայքարող ակտիվիստ՝ 1991 թ. ստիպված է եղել հեռանալ Թուրքիայից և բնակություն հատատել Միացյալ Թագավորությունում: Սոցիալական մեդիայի շնորհիվ ծանոթացել է Սարգիս Հացպանյանի հետ: 2015 թ. ապրիլին այցելել է Երևան, մասնակցել Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին նվիրված արարողություններին: Մտերիմ լինելով Սարգիս Հացպանյանի հետ՝ նրա հիվանդության դժվարին շրջանում բազմիցս եղել է Լիոնում, զորակցել և վերջին օրը նույնպես նրա սնարի մոտ էր: Հայկական հարցի լուծման համար պայքարելը Մահմուդ ՈՒզունի համար խորքերից եկող պատճառներ ունի: Նա Կեսարիայից է: Երբ պապերն ազատագրել են իրենց գյուղը, այնտեղ պահել-թաքցրել են հալածական հայերի: Իմանալով այդ մասին՝ Սարգիս Հացպանյանը փնտրել-գտել է այդ փրկվածների երեք սերնդի ժառանգներին, որոնք հաստատել են. «Մեզ փրկել է Յուսուֆ օնբաշին»: Յուսուֆ օնբաշին Մահմուդի հորական պապի հայրն էր: Հայկական հարցի համար Մահմուդը պայքարել է առանձնակի խիզախությամբ և օբյեկտիվորեն քննադատում է ոչ միայն թուրքերին, այլև քուրդ ղեկավարներին, ասելով՝ մեր արածը բավարար չէ:
Ալի Էրթեմն արդեն 20 տարի յուրաքանչյուր ամսվա աշխատավարձի մի մասը նվիրում է Ծիծեռնակաբերդի Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին: Ասում է. «Որևէ մեկն ինձ չի պարտադրել: ՈՒզում եմ այդ քայլով օրինակ տալ ազգակիցներիս, թուրք հասարակությանը»: 1999 թ. ապրիլի 24-ին Ալի Էրթեմը, իր պաշտոնակից Բյուլնեթ Գյուլը՝ 16-հոգանոց պատվիրակությամբ, այցելեցին Ծիծեռնակաբերդ՝ իրենց ձեռքերին ունենալով գերմաներեն, թուրքերեն, հայերեն ցուցապաստառներ, որոնց վրա գրված էին. «Մենք՝ թուրք և քուրդ, դատապարտում ենք Հայոց ցեղասպանությունը», «Արդարություն ենք պահանջում», «Հայոց ցեղասպանության ճշմարտությունը չի կարելի թաքցնել», «Արևը ցեխով չես ծածկի»: Ալի Էրթեմը, նրա կինը և «Կազմակերպություն ընդդեմ ցեղասպանության» անդամները երկար տարիներ Գերմանիայի Ֆրանկֆուրտ քաղաքում հազարավոր ստորագրություններ են հավաքել, միջոցառումներ կազմակերպել, որպեսզի Գերմանիան ու Եվրոպայի յոթ պետություններ ճանաչեն Հայոց ցեղասպանությունը, ապա և թուրք և քուրդ քաղաքացիները դատապարտեն 1915 թ. կատարվածը: Խոսելով Հայոց ցեղասպանության մասին՝ անհնար է չհիշատակել պրոֆեսոր դոկտոր Թաներ Աքչանի և Ելդա Օզդաղի ներդրումն ու աջակցությունն այս ասպարեզում: Ինչպես գիտեք, Թաներ Աքչամն ԱՄՆ-ի ՈՒորքեսթեր քաղաքի «Քլարկ» համալսարանի Հայկական ցեղասպանության ամբիոնի վարիչն է:
-Թաներ Աքչամի գործունեությունն առանձնակի հնչողություն ունի: Ո՞վ է նա, հնարավո՞ր է, որ նրա ...
-Միայն չասեք՝ պապը հայ է եղել: Նա ծնունդով ղարսեցի է: Շատ քչերը գիտեն, և ես առաջին անգամ պիտի ասեմ, որ նրա պապին սպանել են հայերը: Առանց թերագնահատելու մեր աշխարհահռչակ հայ պատմաբանների՝ ցեղասպանության մասին աշխատությունները՝ պիտի ասեմ, որ թուրք պատմաբան պրոֆեսոր դոկտոր Թաներ Աքչամի ներդրումն այդ խնդրում աննախադեպ, բացառիկ տեղ ունի աշխարհում եղած Հայոց ցեղասպանությունն ուսումնասիրող և այդ մասին գրող պատմաբանների շարքում: Գուցե ոմանց այս գնահատականը չափազանց թվա, բայց և այնպես պետք է ընդունենք, որ պրոֆեսոր դոկտոր Թաներ Աքչամի՝ մանավանդ վերջերս հրատարակված աշխատությունները բացառիկ են Հայոց ցեղասպանությունը գիտականորեն ներկայացնելու առումով:
-Գնալով ավելի շատ երկրներ են ճանաչում Հայոց ցեղասպանության փաստը: Եվ, այնուամենայնիվ, ի՞նչ է լինելու այս ճանաչումների վերջը: Ի վերջո, Թուրքիան ճանաչելու՞ է այդ փաստը: Գուցե դրա համար ևս 100 տարի է պետք: Ո՞րն է վերջնալուծումը...
-Շնորհակալություն հարցի համար: Այս խնդրի ապագան տեսնում եմ Պղատոնի մոտ: Վերջին երկու տարում իմ դասախոսություններում, հոդվածներում ներկայացրել եմ իմ, այսպես ասած, ախտաճանաչումը: Սկսած Թուրքիայի ձախակողմյան շարժումից մինչև Եվրոպայի ձախակողմյան շարժումները, ըստ իմ համեստ կարծիքի, մինչ օրս ջանում էին հեղաշրջել տիրող կարգը: Այսօր ասում ենք՝ իզուր... Քանի որ պետությունը կամ տվյալ կառավարությունը տվյալ երկրի հասարակության մի ցոլացումն է, և եթե ընդհանուր հասարակության գերմեծամասնությունը, այսինքն՝ 60 %-ը ասի՝ մածունը սև է, ի վերջո տվյալ պետությունն էլ դատապարտված է ասելու, որ մածունը սև է, որովհետև, ըստ դիալեկտիկական տրամաբանության, մի ընտանիք, մի հավաքականություն, մի հասարակություն, մի պետություն եթե ժամանակին չկերպարանափոխվի, ինքն իրեն չփոխի, դատապարտված է ոչնչացման: ՈՒրեմն կրոնը, դավանանքը, ազգությունը, ժողովուրդը, աշխարհագրությունը վաղ թե ուշ դատապարտված են փոխվելու, այլապես կոչնչանան: ՈՒրեմն փոխանակ պետությունը փոխելու, հեղաշրջում կատարելու, շեշտում և ընդգծում եմ՝ հասարակությունը պետք է փոխի իր կարծիքը: Այն, որ Թուրքիայի հասարակության շրջանում նոր կարծիքներ են ձևավորվում, որ փոխվում են ժխտողական կեցվածքները, անառարկելի փաստ է: Մեկ անուն տամ՝ Բաքսն Օրան՝ քաղաքագիտության ավագ դասախոս, հաճախ ենք իրեն դիմել Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերություններին վերաբերող հարցերով: Նա սկզբում 1915 թ. կատարվածը չէր որակում որպես ցեղասպանություն, ասում էր. «Ամաչելու, ներողություն խնդրելու համար պետք չէ, որ ցեղասպանություն եղած լինի, պետք է անկեղծ դիրքորոշում ունենանք և ներողություն խնդրենք: Չնայած որպես ցեղասպանություն չեմ որակում, բայց չեմ ժխտում, դա վայրագություն է եղել, ամաչելու է, ներողություն խնդրելու»: Եվ նա իր կեցվածքում փոխվեց, շատ փոխվեց: Եթե եվրոպական երկրների երկերեսանիության պատճառով չծախվեր Հայոց եղեռնը, Թուրքիան արդեն սկսել էր ընդունել Հայոց ցեղասպանությունը: Եվ եթե Թուրքիան ընդուներ Հայոց ցեղասպանությունը հենց 1919-1923 թթ., ինչպես որ Գերմանիայի պետությունը (ամերիկացիների ստիպմամբ) Նյուրնբերգյան դատավարություն սկսեց և դատապարտեց պետության հանցագործությունը, Թուրքիան էլ արդեն պիտի ավարտին հասցներ սկսված դատական պրոցեսը, և այսօր շատ տարբեր բաների մասին շատ տարբեր դիրքերից պիտի խոսեին: Եթե դա չի եղել, ուրեմն պիտի որ 100 տարի անցներ, բայց, խոսքը մեր մեջ, մի 100 տարի էլ սպասելու անհրաժեշտություն չպետք է լինի, որպեզի այս տարածքում ապրող ժողովուրդները համոզվեն՝ ինչում որ պիտի համոզվեն:

Զրուցեց Ասպրամ ԾԱՌՈՒԿՅԱՆԸ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Ակնաղ­բ­յուրն այ­սօր գե­րի է
• «Ար­ցա­խի կո­րուս­տը հայ ժո­ղովր­դի հա­մար հս­կա կո­րուստ մըն է»
• «Ար­ցա­խի կո­րուս­տը հայ ժո­ղովր­դի հա­մար հս­կա կո­րուստ մըն է»
• «Ար­ցա­խի կո­րուս­տը հայ ժո­ղովր­դի հա­մար հս­կա կո­րուստ մըն է»
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• «Ե­թե թշ­նա­մին վերսկ­սի պա­տե­րազ­մը, մենք, ան­կաս­կած, պա­տե­րազ­մը կա­վար­տենք ա­վե­լի հե­ռու տա­րածք­նե­րում»
• Եռաբ­լու­րից մինչև Մուշ, Սասուն
• «Ե­թե ինձ մի վատ բան պա­տա­հի, ձեր մա­սին հո­գա­ցող­ներ կլի­նեն»
• Շո­շի Ա­գոն
• Դեղ­նա­վուն ընդ­հա­նուր տետրն ան­պայ­ման գտ­նե­լու և ըն­թեր­ցո­ղին եմ ներ­կա­յաց­նե­լու Թա­գու­հի Կա­րա­բա­ջա­կ­յա­նին
• «Այն մեկ ա­մի­սը, որ Պետ­րոս­ը կռ­վեց իմ կող­քին, հա­վա­սար էր տաս­ն­յակ կյան­քե­րի սխ­րան­քի»
• «Չհասց­րեց բա­ցել թևե­րը»
• «Շուտ մեռ­նել, թե ոչ, կարևոր չէ, պատ­վով, թե ան­պա­տիվ, դա է էա­կա­նը»
• «Շուտ մեռ­նել, թե ոչ, կարևոր չէ, պատ­վով, թե ան­պա­տիվ, դա է էա­կա­նը»
• «Մեր էու­թ­յան կն­քա­րա­նը Հա­յաս­տանն է»
• Կա­րոտ­նե­րը կա­պող-միա­վո­րո­ղը վա­նե­ցու զա­վակ Հրանտ Մար­գար­յանն էր
• «Քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հի մէջ ար­դա­րու­թ­յու­նը հան­գու­ց­յալ է տի­րա­պես»

Մեկնաբանություններ