«Եթե քարը նրա կամքին ենթարկվում է մոմի պես, ապա նրան տանք Մոմիկ մականունը»

ՄՈՄԻԿԻ ԹԱՆԳԱՐԱՆԸ

Հայաստանի պատմամշակութային վայրերի ու բնության հուշարձանների շարքում Վայոց ձորի մարզում 13-14-րդ դարերում կառուցված Նորավանք վանական համալիրը յուրահատուկ այն վայրերից է, որը պարտադիր ներառվում է զբոսաշրջիկի, տեղաբնակի կամ թե դպրոցականի զբոսաշրջության ընդգրկուն ցանկում: Նորավանքը հանրապետության այն տեսարժան վայրերից է, որի մասին ասում են՝ գալ Հայաստան և չտեսնել Նորավանքը, նշանակում է չտեսնել ու չճանաչել Հայաստանը:
Հերթական անգամ Նորավանք այցելության ժամանակ համալիրի շրջակայքը բազմամարդ էր այլազգի զբոսաշրջիկներով ու հանրապետության հյուսիսային մարզերից եկած դպրոցականներով: Համալիրի պատմությանը չեմ անդրադառնա, քանի որ այդ մասին շատ է գրվել: Ինձ հետաքրքրեց այն, որ զբոսաշրջիկներից քչերն էին հետաքրքրված համալիրին հարող տարածքում համեստորեն իր այցելուներին սպասող Մոմիկի թանգարանով: Այն բացվել է 2010 թվականին, 13-րդ դարի Ճարտարապետ, քանդակագործ, գրիչ և մանրանկարիչ Մոմիկի 750-ամյակին նվիրված տոնակատարության ժամանակ։

ԱՎԱՆԴԱՊԱՏՈՒՄ

Ընթերցողին թերևս կհետաքրքրի Նորավանքի ճարտարապետ Մոմիկի մասին գեղեցիկ ու միաժամանակ տխուր ավանդապատումը: Վարպետ Մոմիկը սիրահարված էր Սյունիքի տիրակալ իշխան Օրբելյանի գեղեցկուհի աղջկան: Օրիորդն էլ առանց Մոմիկի անգամ մեկ օր չէր կարող ապրել: Բայց երբ այդ մասին իմացավ աղջկա հայրը, կանչեց իր մոտ վարպետ Մոմիկին ու ասաց.
-Աղջկաս կամուսնացնեմ քեզ հետ: Բայց այն պայմանով, որ դու երեք տարվա ընթացքում աննկարագրելի գեղեցկության մի տաճար կառուցես:
Երիտասարդ ճարտարապետը անհապաղ սկսեց տաճարի կառուցումը: Նա հսկա մեծաբեկորներ էր հայթայթում շրջակայքի ժայռերից, պատրաստում էր տաճարի համար շինանյութեր: Շինարարությունը հաջող առաջ էր գնում, արդեն մոտենում էր նրա ավարտը: Մոմիկը բարձրանում է համարյա ավարտված գմբեթի վրա և ցնծում է իր հոգու մեջ՝ պատկերացնելով հանդիպումը սիրած աղջկա հետ: Բայց այդ ժամանակ տաճարին սրարշավ մոտենում է մի ձիավոր. իջնում է ձիուց, բարձրանում է գմբեթի վրա ու այնտեղից վայր է գցում մեծ վարպետին: Այդպես էր հրամայել ծառային նրա տերը` Սյունիքի տիրակալ իշխանը: Եվ անբախտ Մոմիկը տեղն ու տեղը մահանում է՝ ձեռքերում բռնած գմբեթի վերջին քարը: Այդ քարը դարձավ մեծ ճարտարապետի շիրմաքարը:

Բայց մնաց, չմեռավ Նորավանքի գեղեցկությունր: Դարերը նրա գեղեցկությունը դարձրին ավելի ապշեցուցիչ: Եվ արդեն յոթ դար անընդմեջ այդ գեղեցկությունը երգում են հավերժ կապույտ երկինքը, հավերժ ոսկե արևը, հավերժ կարմիր սարերը:
Մինչ օրս էլ վանքի պատերի վրա արված մանրանկարները և խաչքարերն ապշեցնում են իրենց վարպետությամբ ու հանդարտությամբ: Վարպետի ձեռքում գտնվող յուրաքանչյուր նյութից ասես լույս էր հորդում: Անցել է ավելի քան 700 տարի, սակայն այդ լույսի կարմրավուն ճառագայթներն արտացոլվում են Նորավանքը շրջապատող լեռների ու ժայռերի վրա: ՈՒշադիր այցելուն անհնար է, որ չնկատի դա:

Մոմիկը ծնվել է Հարց ձորում, ամենայն հավանականությամբ 13-րդ դարի 60-ական թվականներին (1260-1339 թթ): Ոչինչ հայտնի չէ նրա մանկության և ուսման տարիների մասին: Աոաջին հիշատակությանը Մոմիկի մասին հանդիպում ենք 1283 թ. կազմված մի գրչագրում, ուր կան մի քանի մանրանկարներ հետևյալ մակագրությամբ. «Մոմիկ նկարիչ խորանին յիշեցէք աղաչեմ»։ Պահպանվել է մի հիշատակություն այն մասին, թե ինչպես է մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանը Նորավանքում մրցույթ կազմակերպում 40 քանդակագործների մասնակցությամբ՝ որոշելու համար, թե ով ավելի արագ կքանդակի մեկ մատնաչափ խաչ: Հաղթում է 16-ամյա մի պատանի: «Եթե քարը նրա կամքին ենթարկվում է մոմի պես, ապա եկեք նրան և հաղթողի մրցանակը տանք, և Մոմիկ մականունը»,- ասում է Ստեփան Օրբելյանը: Մոմիկը դառնում է Օրբելյան իշխանական տան և հատկապես նշանավոր պատմիչ, Սյունյաց մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանի մտերիմը, նա միաժամանակ Օրբելյան իշխանական տան քարտուղարն էր, պալատական նկարիչ-ճարտարապետը, փոխարինում է նաև վարդապետ Սիրանեսին, որը նույնպես հայտնի ճարտարապետ-քանդակագործ էր: Մոմիկը ժամանակին ուսանել է Գլաձորում և իր երիտասարդ տարիներին աշխատել Սիրանեսի մոտ: Ենթադրվում է, որ երբ մետրոպոլիտ ձեռնադրվելու համար Ստեփանոս Օրբելյանը մեկնում է Կիլիկիա, նա իր հետ տանում է նաև Մոմիկին: Կիլիկիայում նա մի շարք գործեր է ստեղծում, այդ թվում՝ Կեռան թագուհու Ավետարանը։
Իր գործունեությունը սկսելով որպես մանրանկարիչ, Մոմիկը շատ շուտով ուժերը փորձում է մերձակից արվեստների` քանդակագործության և ճարտարապետության ասպարեզներում, ստեղծելով մի շարք հոյակապ, անկրկնելի գործեր։ 1292 թ. Նորվանքում նա ծաղկում է մի Ավետարան՝ Հովհաննես և Թադեոս կրոնավորների պատվերով։ ՈՒշագրավ է, որ Մոմիկը այս շրջանում արդեն հանդես է գալիս և՛ որպես ճարտարապետ, և՛ որպես քանդակագործ։ Այդ է վկայում Ստեփանոս Օրբելյանի կողմից 1295 թվականին Տաթևում կառուցված ս. Գրիգոր եկեղեցին, որի ճարտարապետական ձևերի համեմատությունը Մոմիկի 1321 թ. Արփայում կառուցած եկեղեցու հետ կասկած չի թողնում, որ այն կառուցել է հենց ինքը՝ Մոմիկը։

ՄՈՄԻԿԻ ՇՆՉՈՎ ԼԵՑՈՒՆ ԹԱՆԳԱՐԱՆԸ

Թանգարանի մուտքի մոտ՝ պատերի տակ շարված են ժամանակին երկրաշարժից վնասված խաչքարերի կտորներ: Ներսում՝ փոքրիկ միջանցքում Մոմիկի երկու բարձրաքանդակների պատճեններն են, որոնց բնօրինակները զարդարում են Նորավանքի Սուրբ Աստվածածին (Բուրթելաշեն), Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա, Սուրբ Գրիգոր եկեղեցիների մուտքերը: Ցուցափեղկերում գրիչ և ծաղկող Մոմիկի՝ 1292-ին գրած 320 թերթից բաղկացած Ավետարանն է, մեծ ու փոքր հոգևոր գրքեր: Պատի երկայնքով փակցրած Օրբելյանների տոհմածառը վկայում է երբեմնի հզոր թագավորական գերդաստանի ձևավորման մասին: Օրբելյաններն այստեղ են եկել Վրաստանից և հաստատվելով ՝ կառուցել Նորավանքը: Հիմնադիրը եղել է Լիպարիտը, որի որդուց էլ սկզբնավորվել է Օրբելյանների գերդաստանը: Նորավանքը երեք դար շարունակ եղել է հոգևոր և մշակութային կենտրոն, Օրբելյանների համար ծառայել որպես դամբարանատուն:
Թանգարանի բազմաթիվ ցուցանմուշների շարքում առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում մանրանկարչության համար կիրառվող բուսական և հանքային ծագման ներկանյութերը, որոնցից ստանում էին ներկ ու թանաք՝ մատյանները գրելու կամ ծաղկելու համար: Ամենատարածված նյութը եղել է Նորավանքը շրջապատող ժայռերի նարնջագույնը: Կենդանական ծագման ներկանյութը եղել է որդան կարմիրը, որը լայնորեն կիրառվում էր մանրանկարչության մեջ: Ի դեպ, այդ գույնը ստացվում էր մեծ դժվարությամբ, քանի որ 50 հազար որդից ստանում էին ընդամենը 10 գրամ ներկ:

Ցուցանմուշներից ուշագրավ են նաև մյուռոնօրհնության արարողության ժամանակ կիրառվող պարագաները, Նորավանքի համալիրի տարածքում հայտնաբերված թրծված կավամանների բեկորները, կանացի արծաթե զարդերը, միջնադարյան կաշվե իրերը, մաշիկը, հայկական և մոնղոլական մետաղադրամները, կենցաղային իրեր: Թանգարանի ցուցասրահի կենտրոնում Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին 1-ինի կիսանդրին է, հենց նա էլ կատարել է 1999 թ. կանադահայ բարերար Դիանա և Տիգրան Հաջեթյանների աջակցությամբ վերանորոգված համալիրի եկեղեցու վերաօծումը:
Նորավանքում Մոմիկի հիշատակը հավերժացնող միայն մի համեստ խաչքար է մնացել, կանգնեցված նրա մահից հետո, հավանաբար նրա աշակերտների կողմից։
Հայ եկեղեցու տոնացույցում Աշխարհամատրան կամ Կանաչ կիրակի կոչվող տոնը (Սբ Զատիկին հաջորդող երկրորդ կիրակին) ավանդաբար համարվում է Նորավանքի ուխտի օրը: Համալիրի աշխատողների հավաստմամբ` այդ օրը բարձրաբերձ լեռների գրկում ծվարած վանական համալիր ձգվող ճանապարհով ուխտավորների երթն անվերջանալի է թվում:

Անուշ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• ՈՍԿԵՊԱՐ. այդ քաղցր բառը՝ խաղաղություն
• «Արվեստագետն ու գիտնականը պիտի համոզվեն, որ թիկունքում պետություն կա»
• «Արհ­միու­թ­յուն-գոր­ծա­տու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թ­յու­նից կշա­հեն թե՛ աշ­խա­տո­ղը, թե՛ գոր­ծա­տուն ու իր բիզ­նե­սը»
• «Ներ­կա­յիս կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գը ոչն­չով չի տար­բեր­վում նախ­կին իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րի վա­րած տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թ­յու­նից»
• Երա­նի թե հայ գյու­ղա­ցու բո­լոր օ­րե­րի լու­սա­բացն ու մայ­րա­մուտն ա­վարտ­վեն խին­դով և ու­րա­խու­թ­յամբ
• Գոր­ծա­տուն պար­տա­վոր է հար­գել աշ­խա­տո­ղի աշ­խա­տան­քա­յին ի­րա­վուն­քը` ա­ռանց գոր­ծա­դու­լա­վո­րի պար­տադր­ման
• «Անհ­րա­ժեշտ է կան­խել գյուղն­շա­նա­կութ­յան հո­ղե­րի դեգ­րա­դա­ցու­մը»
• Ահագ­նա­ցող աշ­խա­տան­քա­յին միգ­րա­ցիան եր­կի­րը «դա­տար­կեց» ո­րա­կ­յալ մաս­նա­գետ­նե­րից
• Ոչ միայն ե­րա­զանք, այլև ի­րա­կա­նու­թ­յուն
• Տու­րիզ­մով զբաղ­վե­լու հա­մար նախ պետք է սի­րել հայ­րե­նի­քը
• Գառ­նա­ռիճ՝ ե­րեք պե­տու­թ­յուն­նե­րի խաչ­մե­րու­կում ապ­րող գյու­ղը
• «Վա­յել չէ թա­գա­վո­րի և իշ­խա­նի հա­մար գո­ղեր և ա­վա­զակ­ներ ու­նե­նալ, այլ միայն լր­տես­ներ, որ հե­տա­խույզ­ներ են»
• «Արհ­միու­թ­յուն­նե­րի հան­դեպ վս­տա­հու­թ­յան վե­րա­կանգ­նու­մը պետք է սկ­սել զրո­յից»
• Աշխա­տո­ղը պետք է ստա­նա այն­քան աշ­խա­տա­վարձ, որ այն բա­վա­րա­րի ոչ թե գո­յատևե­լու, այլ ապ­րե­լու հա­մար
• «ԵՊՀ ռեկտորի պաշտոնակատարը չկարողացավ լուծել ԵՊՀ արհմիության հետ կոլեկտիվ պայմանագիրը»
• Գա­զա­տար խո­ղո­վակ­նե­րը կան, բայց բնա­կի­չը գե­րա­դա­սում է փայ­տը
• Դի­լի­ջանն իր ռե­սուրս­նե­րով կա­րող է ապ­րել
• Մեղ­րի ե­կո­ղը, դեռ չմեկ­նած, մտա­ծում է հա­ջորդ այ­ցի մա­սին
• Տաշ­տու­նը 160 ծուխ ու­ներ, այ­սօր մնա­ցել է 22-ը՝ 60 բնակ­չով
• Անտառ­նե­րով շր­ջա­պատ­ված բնա­կա­վայրն իր ջե­ռուց­ման հար­ցը լու­ծել չի կա­րո­ղա­նում, օ­րեն­քը թույլ չի տա­լիս

Մեկնաբանություններ