Թուրքի սատանա Շըմեմըրեն

Վրեժ
ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆ

1915-ի գարնանը Սասնա սարերի արջերը իրենց քարանձավներից փախան ու նոր որջեր էին որոնում: Ազատ քարանձավ չէր մնացել: Բնազուրկ արջերը ստիպված անտառներում ու ժայռերի ծերպերին ձմեռեցին։ 1916-ի գարունն էր։ Սասնա լեռներից մեծ-մեծ ձյունահյուսքերը գլորվել, Բաթմանա ջրի հովիտներն էին իջել։ Սասուն տանող արահետը վերջին ձյունից բացվել էր: Ձմռան քնից զարթնած արջերը հեռվից կարոտով նայում էին իրենց քարանձավներին, բայց չէին մոտենում նոր բնակիչներին։ Ինչ-որ անհասկանալի ուժ զսպում էր նրանց բնազդը: Արհավիրքից հետո արջերը չէին խախտում քարանձավների մարդկանց ցավոտ լռությունը։ Մինչև կոտորածները արջերը թուրքի ու քրդի պես մտնում էին գյուղերը, այծ ու ոչխար փախցնում կամ էլ գլգիլի արտերը տրորում: Նույնիսկ որսորդների վրա էին հարձակվում. կարգին արջություն էին անում։
Գայլերը ոռնում էին գիշերները և դարան մտնում` քարանձավների մուտքերի մոտ բնական պետքերի համար մի քանի մետր հեռացած երեխաներ ու հազիվ քայլող ծերեր հոշոտելու։ Արջերը համբերում էին` կրկին իրենց պապենական քարանձավները մտնելու, իսկ հպարտ արծիվները արդեն սովորել էին անթաղ դիակների մնացորդներին։
Մշո դաշտից թնդանոթի ձենը Սասնա լեռների վրայով եկավ հասավ Մարութա սար, մտավ ձորերն ու քարանձավները։
-Ռսի զորքն ու հայ ֆիդայիները թնդանոթներով գաղթականներին կկանչեն, որ Արաքսից էն կողմ տանեն, երթա՞նք միանանք,- քարանձավի մուտքին մեկ տարվա սպասումից վերջապես սթափվեց Գոշակ գյուղի Գաբոյի Աստուրը: Անորոշ ժպիտի պես մի բան խաղաց նրա հոգնած դեմքին, որն արդեն մռայլ քարանձավի գույն էր ստացել։
Մարութա սարի արծվաբույն զառիթափ քարանձավից իր գերդաստանից կենդանի մնացածներով միացավ մյուս քարանձավաբնակներին ու շարժվեց Մշո դաշտ տանող ծանոթ կածանով, որով ամեն աշուն իջնում էր Մուշ քաղաքի շուկա ձմռան համար գնումներ կատարելու։
...Անդրանիկ Փաշի զորքի հետ մի քանի ամսից հասան Մարգարայի կամրջին: Հոգին թողին էն կողմ, վիզը դեպի հետ ծռված` Արաքսն անցան էս կողմ։ Հասան մինչև Նախիջևան` շոռուտներ։ Խմում էին աղակալած ու վարակված ջրերը: Տիֆը հնձում էր հատկապես մանուկներին ու ծերերին: Արևագալին, երբ Աստուրը դեռ չէր ավարտել «Եվ մի տանիր զմեզ ի փորձություն, այլ փրկեա զմեզ ի չարէ» տերունական մաղթանքը, փոքր որդին` Սևդոն, հոգին ավանդեց: Մի քանի րոպե հետո, որդուն կրծքին սեղմած, աչքերը փակեց նաև Էլբաս մայրը: Աստուրը խանչալով մի փոս փորեց և, որդուն մոր գիրկը դրած, առանց պատանքի ծածկեց։ Երբ հողի վերջին բուռը լցրեց երեխայի դեմքին, արցունքի մի քանի դառը կաթիլներ ընկան Սևդոյի ծարավից սմքած շուրթերին։ Հիշեց շատերի անթաղ մեռելներն ու ինքն իրեն մխիթարեց, փառք տվեց, որ գոնե մեր ու տղա միասին են։ Մի մեծ քար շրջեց: Տակի սև մեծ կարիճը պոչը ձգեց խայթելու: Կարիճի պոչը թուրքի յաթաղանի նման կեռ էր։ «Էստեղի կարիճն էլ Էրգրի կարիճից պակաս չէ»,- տնքաց Աստուրը, զզվանքով թքեց կարիճի վրա ու այնպես տրորեց, կարծես ասկյարի գլուխ էր: Մենակ հասցրեց քարը գլորել շիրմին` հետո գտնելու հույսով։
Հրաման եղավ Ջուլֆայի կամուրջը արագ անցնելու: Աստուրը չհասցրեց նկատել, թե ինչպես Խոդեդան որդին կամրջից գետն ընկավ: Երկու գաղթական կտրեցին Անդրանիկի դեմը` «Փաշա՛, սասունցի Աստուրի տասներկու տարեկան երեխան կամրջից գետն ընկավ, փրկի՛ր»:
-Երեք ձիավոր մտեք գետը էրեխին փրկելու,- նույն վայրկյանին հրամայեց Զորավարը: Ձիավորները Արաքսի վարար ալիքների միջից որսացին Խոդեդանին ու բերին Փաշի մոտ:
-Աստուր, էսօր քու կնոջն ու տղին թաղեցիր, բայց Խոդեդանը Աստծո պահածն է, հրաշքով փրկվեց,- մխիթարանքի միակ խոսքն ասաց Զորավարն ու հրամայեց կամուրջն անցնելուց հետո մարտի պատրաստվել։
Հետո գաղթականների մի խումբը երեք-չորս տարվա թափառումներից հետո հասավ Ալեքպոլի գավառի Աշնակ գյուղ։ Թուրքեր էին ապրում, գյուղը մաքրեցին։ Աշնակը սահմանին մոտիկ է, հետդարձի ճամփին։ Տեղավորվեցին թուրքերի տներում։
-Էրգրի քարանձավն ավելի հարազատ է, քան թուրքի ապրած տունը: Էս տնից թուրքի հոտ կառնիմ, էս տներու մեջ թուրքի շունչ կա,- մի առավոտ Աստուրը դիմեց Վերին թաղի նորաբնակներին` Աղջե Սարուխանին ու Պողոսին, Քոթո Միրոյին ու Խաչոյին, Դժգու Սաֆարին, Դոնոյին ու Հակոբին, Սրքե Տիգրանին, Արիկի տան Մարգարին, Գոշակի տեր Ստեփանին ու Մոսեին։
-Աստված գիտի, էստեղ ինչքան կմնանք: Բայց Էրգրի դռներ երևի շուտ չեն բացվի, ու հարկ է` նոր սենյակ շինենք, որ մեր ընտանիք նրա մեջ ապրի, իսկ թուրքի տան մեջ մենակ անասուն պահինք` մինչև նոր գոմ շինինք,- Վերին թաղի նորաբնակները միանգամից հասկացան էրգրացուն:
-Աստո՛ւր ախպեր, քու խոսք մեր բոլորի սրտով է, էդ շան հոտ ու շունչ մեր էրեխեքուն չառնի, մեր հաց չհարամինք,- վրա բերին Դժգու Սաֆարն ու Սրքե Տիգրանը:
-Ես ամեն Աստծու առավոտ ու արևպատոցին թուրքի տներու վրա խաչ կհանիմ ու աղոթք կենիմ, համա էդ տան մեջ հանգիստ չեմ քնի,- հարևաններին շարունակեց տեր Ստեփանը։
Աստուրը թոնրատանը կից թուրքի սենյակի անունը դրեց Վերին տուն:
-Իմա՞լ էնիմ, որ թուրքի տուն հարազատ չդառնա էրեխեքին, որ էնտեղ քիչ մտնեն, թուրքի շունչ չկպնի իրենց, չմտնի իրենց հոգին,- ճար ու ճամփա էր մտածում Աստուրը:- Որ շուն ու գելով, օձով ու կարիճով վախեցնեմ, էրեխեք կատեն էդ կենդանիներին. դրանք էլ Աստծու ստեղծած են, մեղք կենիմ իմ հոգուն:
Մի իրիկուն էրեխեքին կեսկատակ հասկացրեց. «Կպատմին, որ էս Վերին տան խոր հորի մեջ թուրքի սատանա է ապրե, անունը` Շըմեմըրե»:
Խոդեդանն ու Առաքելը արդեն առիթից առիթ էին մտնում Վերին տուն, էն էլ` մեծերի հետ: Աստուրը խոր հորը նամանոց դարձրեց և թութունի չոր շարաններն էր մի քանի օրով կախում, որ փափկեն, հետո տամատ անեն մանրելու համար:
Տարիներ անց Խոդեդանը ամուսնացավ: Սաբրե տատս էլ իր յոթ զավակներին մի կեսբերան հիշեցրեց թուրքի սատանի պատմությունը: Բոլորն էլ թաքուն վախով ու ատելությամբ էին մտնում Վերին տուն։
Հիսունական թվականների վերջերին, երբ չորս-հինգ տարեկան էի, Շողիկ հորաքույրս ինձ այնպես վախեցրեց թուրքի սատանով, որ ամիսներ շարունակ երեկոները սարսափով էի մտնում նույնիսկ հարևան թոնրատունը, որի մեջ բացվում էր Վերին տան խորհրդավոր ու սարսափեցնող դուռը: Այնտեղ մենակ մտնելիս էլ տարօրինակ ձայներ էի հանում, ձեռքիս փայտով պատերին էի խփում, հազում, որ խրտնեցնեմ թուրքին։ Բոլոր երեխաներով ատում էինք թուրքի Վերին տունը: Դա տուն չէր, դա թուրքի սատանա Շըմեմըրեի թաքստոցն էր, դա թուրք էր, այդ տան պատերի մեջ մեզ համար ուրվականներ են ապրում։
Երբ ութ տարեկան էի, հորաքույրս երեկոյան հանկարծ կանչեց. «Կրթանի ճտերից մեկը ընկել է Վերին տան հորի մեջ, մեղք է, կսատկի։ Արի քեզ պարանով կապենք, իջեցնենք հորը, ճուտը հանես»: Աչքերս մթնեցին, ոտքերս թուլացան, թուրքի կերպարանքով առջևս ցցվեց Շըմեմըրեն։
-Չվախենա՛ս, ես քո հետ եմ,- սիրտ տվեց հորաքույրս և պարանը կապեց մեջքիս: Մի պահ թվաց, թե պարանի օղը վզիս են անցկացրել, ու թուրքի սատանան փոսի մեջ սուսուփուս ձգելու է պարանը: Հորաքույրս, մի քանի անգամ «Քրիստո՛ս Աստված» կանչելով, պարանի ծայրը կամաց-կամաց թուլացնում էր։ Հորի մեջ անտանելի մութ էր, ես, համարյա գոռոցով, հարցեր էի տալիս հորաքրոջս. գոնե էդ անտեր սատանան իմանա, որ մենակ չեմ, որ անօգնական ճուտ եմ փրկում։ Հորի մեջ լսում էի թխսամոր տագնապալից կռթկռթոցը: Վերջապես ոտքերս կպան գետնին, դողացող ձեռքերով հատակն էի շոշափում ճտին բռնելու: Մեկ րոպեն հավերժության միջով անցավ: Պարանը արդեն վեր էին ձգում: Մի պահ թվաց, թե ափիս մեջ ճտի կերպարանք առած թուրք է` թեև նկարով անգամ թուրք չէի տեսել։ ՈՒզում էի ցած նետել ու ճչալ, բայց կարողացա զսպել վախս. ավելի շուտ` կարկամել էի, ճչալ չէր ստացվում: Գոնե մի քիչ էլ դիմանամ։ Երբ հորից լրիվ դուրս քաշեցին ինձ` ճուտը հրեցի օդում թևատարած ինձ վրա հարձակվող թխսամոր կողմը: Չգիտեմ` կապտել էի, թե սևացել, բայց հորաքույրս վախով ասաց, որ մարդու գույն չի մնացել վրաս. «Դարձել ես թուրքի սատանա»։ Աչքից թաքուն` ոտքս մի քանի անգամ կսմթեցի. ցավ զգացի` չէ՛, ուրեմն ես եմ։ Չէի սթափվում, չէի հավատում, որ մտել եմ թուրքի սատանի որջը ու ողջ-առողջ դուրս եկել: Շորերիցս հոտ էի քաշում. «Տեսնես թուրքի սատանան ի՞նչ հոտ ունի. բա որ հանկարծ թուրքի սատանի հատկություն ձեռք բերեմ։ Հետաքրքիր է` հայի սատանան թուրքի սատանից շա՞տ է տարբեր. երևի ավելի բարի կլինի, մի քիչ էլ հայի նման խղճով, ինչ իմանաս, գուցե մի քիչ էլ` հյուրասեր»։ Բայց վստահ էի, որ հայի սատանան հայտնվելիս գոնե մի բերան կհարցնի` «Հը՞, ի՞նչ կա-չկա»:
1963-ին, երբ արդեն չորրորդ դասարանում էի, նոր թաղ էինք տեղափոխվել, բայց ինձ համար Վերին տանը դեռ ապրում էր թուրքի սատանան: Նոր թաղում դեռ մարագ չունեինք: Ամեն օր գալիս էի հին տան մարագից մեծ պարկով կամ միզարով խոտ ու դարման տանելու նոր թաղ։ Ավերակ դարձած հին թաղում լիքը շներ էին թափառում: Երբ հաչելով իմ կողմն էին վազում, անվախ կանգնում էի, եղանը առաջ պարզում և նույնիսկ հարձակվում շների վրա: Փախչում էին: Կամ, որպես երեխայի, խնայում հեռանում էին, կամ էլ ձեռքիս եղանը նրանց համար կարգին զենք էր։ Տատիս խոսքն էի հիշում. «Շունը ականջ կտրողից է վախենում»: Հա՛, մեկ էլ` թափառական շները ոչ մի անգամ սատանի թաքստոցին չէին մոտենում։ Երբ հասնում էի Վերին տանը, անհասկանալի մի տագնապ գլխիցս իջնում էր ոտքերս, սրտիս զարկերն ավելանում էին, ու գողեգող մտնում էի թոնրատուն: Նայում էի մրոտ բուխարիկին, ջարդված թոնրին, բաց երդիկին։ Եղանը միշտ ձեռքիս էր լինում` ի՞նչ իմանաս։ Մի անգամ ծանոթ շներից մեկին բոքոնով կաշառեցի ու գիշերով տարա հետս հին թոնրատուն: Եղանով հրեցի Վերին տան դուռը և շանը քսի տվեցի` մատս պարզելով Վերին տանը։ Սարսափս ավելի ուժեղացավ, երբ շունը, բոքոնի վերջին պատառը կուլ տալուց հետո էլ, չգնաց այդ ուղղությամբ։ Նույնիսկ ձևի համար չգռմռաց, երկար նայեց աչքերիս մեջ։ «Օհո, Գուռզոն էլ է վախենում թուրքի սատանից։ Կամ էլ` թուրքի հոտ է առել ու զզվում է, ով գիտի, երևի Շըմեմըրեի շունչն է զգացել»,- փորձեցի ինքս ինձ հանգստացնել։ Համ էլ` գամփռին խղճացի, երևի մտածում է. «Էս տղեն մի բոքոն է տվել, թուրքի բերան է ուղարկում»: Ամեն անգամ Գուռզոյին տեսնելիս` հայացքով ներողություն էի խնդրում թուրքի սատանի մոտ ուղարկելու անխիղճ մտքերիս համար։
1968-ին իններորդ դասարանում էի: Հայրս պատվիրեց, որ մի քանի օրում հին տան տանիքները և պատերը քանդենք, որ շինանյութերը օգտագործենք: Ասացի, որ օգնող պետք չէ, ես մենակ կարող եմ: Եվ քլունգով, լինգով ու բահով առավոտյան հին թաղի Վերին տան տանիքին էի։ «Դե՛, թուրքի սատանա, էսօր մեր վերջին կռիվն է, ես քո բունը կքանդեմ հենց հիմա»: Մի քանի ժամում ամբողջ տանիքը մաքրեցի հողից: Լսել էի, որ ծածկի հսկա գերանները Սարիղամիշի անտառներից են սայլերով հասցրել Աշնակ, հայի ծառ է: Հոգնություն չէի զգում: Բուխարիկից սևացած ծանր գերանները պատերից գլորեցի և մի կողմ հրեցի: Քանդված տանիքից խորհրդավոր հորի մեջ լույս էր ընկնում: Չոր ճյուղեր լցրի հորը: Ինչպես կռվից առաջ հրամանատարն է սուրը ճոճում, ես այդպես բահն էի բռնել ու հրամանի պես գոռում էի. «Ես քո թուրքի սատանի...»: Լուցկին վառելու պահին ձեռքս չդողաց։ Կրակի լեզվակները թանձր ծխի միջից խաղալով վեր էին բարձրանում. Շըմեմըրեի ոռնոցի փոխարեն Սարիղամիշի ծառերի չոր ճյուղերի ճտճտոցն էի վայելում: Բահով կրակը թեժացրի` նրա ծիրանագույն լեզվակներում հրկիզելով թուրքի սատանա Շըմեմըրեին: Կրակը հանգիստ նստեց, իսկ հորի մեջ մեղմ քամուց հուրհրում էին նրա կարմիր աչքերը: Սատանի հորը թոնրի պես ժպտում էր։
Հետո սկսեցի պատերը քանդել։ Ամեն քար բարձրից նետելիս` մանկությանս վախի ու սարսափի մի հուշ էի շպրտում։ Մինչև երեկո Վերին տնից ոչինչ չէր մնացել. տան հետ գնացել էին նաև սատանան ու սարսափի զգացողությունը։ Սպասեցի մինչև լավ մթնի։ Նորից ճյուղեր լցրի հորի մեջ, հրաժեշտի խարույկ արեցի և ընդմիշտ թաղեցի թուրքի սատանին։ Այնքան էի հոգնել, որ թոնրի շրթին մի պահ աչքս կպավ։ Երազում ճախրում էի ձորերի ու սարերի վրայով, ձեռքիս Խոդեդան պապիս սուրն էր։ Թեև պապս հայրենական պատերազմից չէր վերադարձել, ու ես նրան չեմ տեսել, բայց երազում հետս ճախրում էր։ Զգացի, որ ինչ-որ բան է ձեռքերիս քսվում: Աչքերս հանգիստ բացեցի` շունը, որին բոքոն էի տվել, լիզում էր ձեռքերս։ ՈՒզում էի խոսքով ասել, բայց զգացի, որ գամփռը արդեն ասելիքս գիտի. «Ես այլևս թուրքից ու նրա սատանից չեմ վախենում»:

Հեղինակի նյութեր

• Պարը քարացավ...
• Մեր հավերժախոս Մգրոն (այսօր Մգրոյի ծննդյան օրն է)
• Անճարակության փյունիկապաշտներ ենք
• Մեր հավերժախոս Մգրոն
• ՈՒ՞ր ես, Չարենց... (նոյեմբերի 27-ը Չարենցի հիշատակի օրն է)
• Աշնան ծառերը
• Մոլորյալ մատաղացուն
• Հայոց երգի երախտավորը
• Ո՞վ է հիշում
• Ջուրն իր ճամփան դեռ չի գտնում
• Համբոյի հերթական նամակը Գիքորին
• ՈՒ՞ր ես, Չարենց
• Խաչիկ Դաշտենցի ծննդյան օրն է
• Ինչու՞ Դաշտենցը պանթեոնում չէ
• Դեր Զորի ոսկրացավը
• Հրանտ Թաթոսի սիմֆոնիան
• Հայոց արժանապատվության ասպետներին
• Հրաչ ջան, այսօր շատերը մի քիչ հացով ու մի քիչ գինով կխոսեն քեզ հետ
• Տաճարն օծվեց հայավարի
• Ափսո՜ս, Էդվարդ Սասուն

Մեկնաբանություններ