«Քաղաքն այդ սարդն է, ու դրանից անընդհատ փշաքաղված են շենքերը»

«Իրատեսի» զրուցակիցը արձակագիր ԱՐԱՄ ԱՎԵՏԻՍՆ է: Զրույցի թեման «Կույր կետադրություն» գիրքն է, գրող-ընթերցող, գրող-հրատարակիչ փոխհարաբերությունները, մեր քաղաքը, քաղաքի խորհուրդն առհասարակ: «Ես քաղաքը առաջին հերթին ասոցացնում եմ Երևանի հետ, բայց ինձ համար քաղաքն անուն չունի, քաղաքը մի տեղ է, որտեղ ապրում են շատ մարդիկ, իսկ այնտեղ, ուր ապրում են շատ մարդիկ, արդեն շատ տխուր է, ինձ համար շատ ծանր է ամեն մի կուտակում՝ մարդկանց, մտքերի»,- ասում է երիտասարդ արձակագիրը:

-Արամ, մի առիթով ասացիր, որ տարվա միակ «հայտնությունն» ես, որին ոչ ոք չի ճանաչում: Խոսքը Սլավիկ Չիլոյանի անվան «Անդին հայտնություն» մրցանակի մասին էր: Կարծեմ՝ մեկ, մեկուկես տարի առաջ էր: Այսօր քեզ ճանաչում են: Գոնե ընթերցասերների, գրական ոլորտի մարդկանց շրջանակում դու հետաքրքիր անուն ես: Գրքի երևանյան փառատոնում տեղի ունեցավ «Կույր կետադրություն» գրքիդ վերահրատարակության շնորհանդեսը: Նախորդ հրատարակության տպաքանակը ամբողջությամբ սպառվել էր: Ի՞նչն է փոխվել:
-Վերջին հաշվով ոչինչ էլ չի փոխվել: Այս բնագավառում ամեն ինչ շատ տխուր վիճակում է: Ինձ թվում է՝ Հայաստանում մինչև որևէ հրատարակչություն գիրքդ չի տպագրում, քեզ ոչ ոք չի ճանաչում: Որովհետև, մինչև «Անտարես» հրատարակչությունը տպագրեց իմ «Կույր կետադրությունը», ես ինքս արդեն տպագրել էի այն 200 օրինակով: Գրեթե երկու ամսում վաճառվեց ամբողջ տպաքանակը, բայց չհայտնվեցի բեսթսելլերների մեջ, որովհետև ոչ մի հրատարակչություն ինձնով չէր զբաղվում: Ոչ մեկին պետք չես, երբ որոշում են քեզ տպագրել, նոր սկսում են հետաքրքրվել, ճանաչել: Հետո, երբ տեսա, թե ովքեր են հայտնվել այդ բեսթսելլերներում, շատ ուրախացա, որ այնտեղ չեմ եղել:
-Գովազդի խնդի՞րն է:
-Չգիտեմ, ինձ չի թվում, թե մեծ գովազդ է, երբ հայտնի հրատարակչությունը քեզ տպագրում է: Հակառակը, հրատարակչի համար է գովազդ լավ հեղինակի գիրքը տպագրելը: Երբ «Անտարեսը» տպագրեց գիրքս, հայտնվեցին հրատարակիչներ, որ ասացին՝ մեզ հետ էլ կարող էիր համագործակցել: Բայց առաջին քայլն «Անտարեսը» արեց: Նոր սկսող գրողի համար շատ կարևոր է, որ մեկը քայլ անի:
-Ինտելեկտուալ պաշարդ երևում է և՛ ամենասովորական զրույցի ժամանակ, և՛ գրական գործերումդ: Ինչքա՞ն ես կարդում, չափ ունի՞ կարդալը:
-Ինձ համար՝ չէ, ես շատ եմ կարդում: Ամեն օր եմ կարդում, կարդում եմ այն հեղինակներին, որոնք ինձ հետաքրքիր են:
-Շատ գրքեր ընթերցելը օգնու՞մ է, թե՞ խանգարում, երբ արդեն քոնն ես գրում:
-Ես միշտ ասում եմ՝ եթե այդպես լիներ, Բորխեսը պետք է ոչինչ չգրեր, որովհետև ամենակարդացած հեղինակներից է: Չկարդացողներն են այդպես ասում, որ իրենք իրենց դրանով օգնեն: Հակառակը՝ շատ կարդում ես, իմանում ես, թե քեզնից առաջ ինչ է տեղի ունեցել, զգում ես ժամանակը, ոճերի ես առնչվում, կատարելագործվում: Ինչպե՞ս կարող է կարդալը խանգարել:
-Ավագ և կարդացած ընկերներիցս մեկն ասում էր, որ երբ գրում ես, միառժամանակ պետք է ոչինչ չկարդաս, քոնը գրելու, չազդվելու, չկրկնելու համար:
-Հեղինակից ազդվելը, կարծում եմ, նորմալ է: Ո՞նց կարելի է համաշխարհային գրականությանն առնչվել ու ինչ-որ մեկից չազդվել: Եթե ազդված ես գրում, կարող է ավելի հետաքրքիր դառնալ գրածդ, որովհետև դու դատավոր ունես, որ քո մեջ է անդադար ու ասում է՝ գրածդ զիբիլ է, ավելի լավ է չտպագրես: Իսկ եթե երկար ժամանակ չես կարդում ու գրում ես, քեզ թվում է՝ ինչ-որ շատ կարևոր բան ես գրել: Ի վերջո, ինչ էլ գրես, նույն բանն ես գրելու՝ թեմայի առումով, կարևորն այն է, թե ոնց ես գրում: Սելինն ասում էր՝ գրականությունն ինձ համար ոճ է, ոչինչ ավելին:
-Սելինն իմ սիրելի հեղինակներից չէ, բայց համամիտ եմ:
-Ի՞նչ ես կարդացել բացի «Ճամփորդություն գիշերից անդին» վեպից:
-Միայն «Ճամփորդություն գիշերից անդին»:
- Լուի Ֆերդինանդ Սելինը, Հենրի Միլլերը, Վիլյամ Գոլդինգը ինչ-որ առումով դժբախտ հեղինակներ են, որովհետև նրանցից միշտ նույն բաներն են կարդում: Եթե կարդում են Գոլդինգ, ուրեմն կարդում են «Ճանճերի տիրակալը», բայց եթե մարդը գրել է «Ճանճերի տիրակալը» ու այդպես մուտք է գործել գրականություն, հետաքրքիր է, չէ՞, թե հետագայում ինչ է արել: Մարդիկ սահմանափակ են մտածում, ընկնում են «թոփերի» հետևից:
-Գուցե դա պայմանավորված է առաջարկո՞վ: Հրատարակիչները միշտ չէ, որ կարողանում են հեղինակին տարբեր գործերով ներկայացնել:
-Հրատարակիչները տպագրում են թոփ 10-ի մեջ մտնող գործերը: Ընթերցողն ուզում է ամենալավերը կարդալ, բայց ամենահայտնիները ամենալավերը չեն: Տպագրում են նույն հեղինակների նույն գործերը, մարդիկ էլ գնում են նույն հեղինակների նույն գործերը ու ամբողջ քաղաքը կարդում է նույն գրքերը: Գրեթե չկան գրողներ, ընթերցողներ, որոնք կարդում են ուրիշ գրականություն: Բայց այստեղ մի ուրիշ խնդիր կա. եթե, օրինակ տպագրենք Իոնեսկոյի «Միայնակը», արդյո՞ք մարդիկ կգնեն: Կարևոր վեպ է: Օրինակ, ըստ իս, Սելինը, Ռեյմոն Քընոն ամենավատ վաճառվող հեղինակներից են, բայց կարևոր հեղինակներ են: Մենք էքսպերիմենտներից էինք խոսում, քանի՞սը կկարդան լրիվ ուրիշ բան: Ընթերցողը, եթե մի բան չգիտի, չի լսել դրա մասին, իրեն թվում է, որ դա վատ է: Ընթերցողը ուզում է հաճույք ստանալ, չի ուզում կարդալ Սելին, որովհետև նա լեզվի մեջ ռեֆորմ է արել:
-Դու նաև գրական խորհրդատու ես: Ըստ քեզ՝ լա՞վ խորհրդատու ես:
-Ես լավ խորհրդատու չեմ, ասեմ՝ ինչու, որովհետև միշտ խորհուրդ եմ տալիս կարդալ այն, ինչ ես եմ սիրում:
-«Չկարդացված մտապատկեր դ 2817 կամ Դժոխքի խորհրդատուն» էսսեն կարդալուց հետո մտածում էի՝ նշված գրողներից ու՞մ ես խորհուրդ տալիս կարդալ, ու՞մ կառանձնացնեիր: Եվ ինչու՞ Դժոխքի խորհրդատու:
-Այդ գործում շատ գրողների մասին եմ գրել: Դժոխքի խորհրդատու, որովհետև այդ բոլոր հեղինակները դժոխքով են անցել՝ գրական դժոխքով, վատ վերջ են ունեցել, վատ սկիզբ: դ 2817, որովհետև էսսեում նշված ֆրանսիացի հեղինակ Ժորժ Պերեկի անվամբ աստերոիդ կա, որ 2817-րդն է: Էսսեում նշված բոլոր հեղինակներին (բացի նրանցից, ում մասին մի քիչ հեգնանքով եմ խոսում, ասենք՝ Բուկովսկու) խորհուրդ եմ տալիս կարդալ. սկսած Մայակովսկուց վերջացրած Լուի Արագոնով, բոլորը մեծ հեղինակներ են:
-Դրախտ ընկնում են չկարդացածնե՞րը: Քո իսկ գրածից է հարցադրումը:
-Այն գրողները, որոնք, ինչպես արդեն ասացի, անցել են դժոխքով և ստեղծել այն գրականությունը, որ ծնվել է այդ բարդություններից ու բարդույթներից: Կարդալով նրանց՝ դժվար է այնքան մաքուր մնալ, որ դրախտում հայտնվես:
-«Ինչպես մի անգամ իմ մասին խոսելիս մեկն ասաց, որ ես մի մարդ եմ, ում գրականությունը շատ է սիրում». քո էսսեներից եմ քաղել, շատ սիրուն է, հարց չունեմ, երկար մտածել եմ:
-Ընկերս՝ ռեժիսոր Հայկ Բաբայանը (միասին թատերականում ենք սովորել) մի անգամ ասաց՝ իմ կարծիքով դու մի մարդ ես, ում գրականությունն է շատ սիրում, ոչ թե մարդ, ով գրականություն է շատ սիրում: Ես հասկացա, որ շատ սիրուն միտք է, որոշեցի, տեքստիս մեջ գրել:
-«Գրականությունից հրաժարվելու մանիֆեստ N 0»-ում ասում ես. «Ես ուզում եմ լինել ամենաչկարդացվող հեղինակը: Ես ուզում եմ, որ ինձ չճանաչեն: Ես հրաժարվում եմ բոլոր մրցանակներից՝ հանձնելով դրանք այն մարդկանց, ովքեր ծանոթ չեն Ֆեռնանդո Պեսոայի և Կոնստանտինոս Կավաֆիսի պոեզիային, չեն կարդացել Լադիսլավ Կլիմայի վեպերից գոնե մեկը, անգիր չգիտեն Բրոթիգանից մեկ տող, իսկ երազում չեն տեսնում Սելինի բազմակետերը»:
Ընթերցողիդ ընտրու՞մ ես կամ հղկու՞մ, որ պատրաստ լինի կարդալու գրածներդ:
-Ես ուսուցիչ լինելուն ընդհանրապես դեմ եմ: Եթե մարդիկ մանիֆեստին վերաբերվում են լուրջ, պաշտոնական, մտածում, որ պետք է լավ կարդացած լինեն ինձ կարդալու համար, կարող են չկարդալ իմ գիրքը: Ես ասում եմ, որ իմ գրականությունը հոգեհարազատ կլինի այն մարդկանց, ովքեր կարդացել են նշված հեղինակներին: Ասում եմ՝ կարդացեք այս հեղինակներին, որ հասկանաք որտեղից եմ ես գալիս, ինչու եմ գրել այդ մանիֆեստը, որին պետք է վերաբերվել լուրջ: Տեսեք, որպես գրական խորհրդատու եմ ասում, ոչ ոք չի կարդում պոեզիա, բայց բոլորը կարդում են Բրոդսկի, ինչու՞: Որովհետև լավ գովազդվել է, մարդկանց թվում է՝ Բրոդսկի կարդալով իրենք ինտելեկտուալ կդառնան, Բրոդսկու ինֆորմացիան կփոխանցվի իրենց: Բայց երբ Բրոդսկին Ամերիկա է տեղափոխվում, 100 գրքերի ցանկ է տալիս, ասում է, երբ այս ամբողջը կարդաք, ձեզ հետ կարելի է մի քիչ գրականությունից խոսել: Իսկ 100-ի մեջ մտնում են «Աստվածաշունչը», «Մահաբհարաթան», լեհական գրականությունից խորհուրդ է տալիս Չեսլավ Միլոշին, իսպանական գրականությունից՝ Լորկա, ռուս գրականությունից՝ Մանդելշտամ... Այսինքն, մի ամբողջ ճանապարհ է, որ Բրոդսկին անցել է, երբ դու այս ամենը չգիտես ու Բրոդսկի ես կարդում, քեզ թվում է, թե դու ավելի ինտելեկտուալ ես դառնում դրանով:
-Առանձնացրել եմ որոշ տողեր քաղաքի մասին. «Ես փակում եմ իմ աչքերը, որ վերանա քաղաքը: Փակ աչքերի հետևի աշխարհը դատարկություն է»... «Իսկ հիմա քայլենք,- ասում ես դու,- այս ժամին, այս քաղաքում բոլորն են քայլում»: «Օտար քաղաքում միակ ծանոթ խաչմերուկը ես եմ»: Արամ, ամեն գրող իր քաղա՞քն ունի` անհասցե, թե հասցեով:
-Ես քաղաքն առաջին հերթին ասոցացնում եմ Երևանի հետ, բայց ինձ համար քաղաքն անուն չունի, քաղաքը մի տեղ է, որտեղ ապրում են շատ մարդիկ, իսկ այնտեղ, ուր ապրում են շատ մարդիկ, արդեն շատ տխուր է, ինձ համար շատ ծանր է ամեն մի կուտակում՝ մարդկանց, մտքերի: Վերջերս մի գործ եմ գրել քաղաքի մասին, ասում եմ՝ մի տեղ, ուր շատ մարդ է կուտակվում, այդ քաղաքը մի տեսակ ծանրանում է, խրվում հողի մեջ, հերոսներից մեկը բառարանի մասին է խոսում, ասում է, որ քաղաք բառն առաջացել է արաբերեն ֆալաղ բառից, որ նշանակում է ձոր: Դրա համար մենք միշտ ասում ենք՝ իջնենք քաղաք, այսինքն, իջնելու գաղափարը դժոխքի գաղափարն է: Քաղաքն ինքը դժոխք է, մարդիկ գնում են տարբեր ճանապարհներով, բայց դու չես հասկանում, որ կողմն է տանում, որ կողմը բերում, տպավորություն է, որ սարդի թակարդում ես: Դոստոևսկին «Դևերի» մեջ ասում է. «Ինչ-որ տեղ մարդաչափ սարդ կա, որն անընդհատ նայում է քեզ, ու դու անընդհատ վախենում ես նրանից»: Քաղաքն այդ սարդն է, ու դրանից անընդհատ փշաքաղված են շենքերը:
-Իսկ քո ներսի աշխարհը կապ ունի՞ դրսի աշխարհի դատարկության հետ:
-Ինձ թվում է՝ քո ներսի աշխարհն է ձևավորում դրսի աշխարհը: Երբ դու հիվանդ աչքերով ես նայում աշխարհին, աշխարհը դառնում է հիվանդ:
-Դու քե՞զ ես մեղադրում դրսի դժոխքի համար:
-Դրսում մաքուր օդ է, լավ է ամեն ինչ, ազատություն է, ներսդ է, որ անընդհատ խառն է:
-Ասում ես. «Ես լուռ մտածում եմ. «Ինչ հետաքրքիր բառ է այդ Բոլորը, նրանում միշտ ինչ-որ մեկը պակասում է»:
-Ինձ միշտ ասում են՝ բոլորը տեսել են այս ֆիլմը, բոլորը կարդացել են այս գիրքը, բոլորը, բոլորը, ու ես տեսնում եմ, որ այդ բոլորում ես չկամ, ես չեմ տեսել այդ ֆիլմը, չեմ ճանաչել այդ մարդուն: Տպավորություն է, որ վախենում են ասել, որ միայն իրենք են տեսել դա կամ միայն իրենք գիտեն դրա մասին: ՈՒ իմ փոխարեն են խոսում, երբ ասում են՝ բոլորը:
-Մի հարցազրույցի ժամանակ ասել ես. «Կինոգիտությունն ընտրեցի այն պատճառով, որ կինո շատ եմ սիրում, ու գրականությունն էլ մեջը կա»: Շատ է խոսվում այն մասին, որ մենք լավ սցենարի, գրական հենքի պակաս ունենք կինոոլորտում: Փորձե՞լ ես սցենար գրել:
-Շատ են ասել, բայց չեմ փորձել: Ինձ հետաքրքիր չէ սցենար գրելը: Ես սիրում եմ այն ֆիլմերը, որտեղ շատ է գրականությունը, ոչ թե հենքն է գրական, այլ հղում կա դեպի գրականություն, օրինակ՝ Ջիմ Ջարմուշի ֆիլմերը, որտեղ հերոսը գիրք է կարդում, ու խոշոր պլանով ցույց են տալիս՝ ինչ գիրք է կարդում, կամ քայլում են փողոցով, ու հերոսն ասում է, որ իր սիրած գրողի անունով է, կամ հերոսի անունը բանաստեղծի անունով է: Ջարմուշն անընդհատ քեզ մղում է դեպի գրականություն: Ռեժիսորներ կան, որ ավելի շատ, կարծես, գրող լինեն, ինչպես Ջարմուշը: Փարաջանովի ֆիլմերը նկարչություն են, շարժում չկա, բայց նկարչության մեջ կա գրականություն: Իսկ, օրինակ, Քվենտին Տարանտինոն, Մարտին Սկորսեզեն ընդգծված կինոռեժիսորներ են:
-Եվ հակառակը՝ գրականության մեջ կա ֆիլմ, կա նկարչություն, կա երաժշտություն:
-Այո, հատկապես 20-րդ դարի գրականությունը: Շատ գրական գործեր, այսպես ասած, «կինոշնի» են, այսինքն, կարդում ես, պատկերները տեսնում ես:
-Արամ, ի՞նչ ժանրում են գործերդ:
-Որբ են իմ գործերը (ծիծաղում է-Ա.Ս.), մեկ ասում են՝ մանրապատումներ, մեկ՝ էսսեներ, երբեմն ավելի շատ պատմվածք են համարում, քան էսսե, երբեմն էլ՝ արձակ բանաստեղծություն, տպավորություն է, որ անպայման ուզում են ինչ-որ կաղապարում տեղավորել: Գրում եմ, ինչ գրում եմ, եթե պատմվածք կտեսնեն, թող տեսնեն պատմվածք, եթե էսսեանման մի բան կզգան, թող էսսե լինի, կարևորը հետաքրքիր լինի, նյութ լինի, որ ինչ-որ բան կպակասեցնի կամ կավելացնի:
-Ժամանակակից գրողներից ու՞մ կառանձնացնես:
-Երվանդ Վարդանյան, բանաստեղծներից` Արմեն Սարգսյան:
-Հաջորդ գրքիդ ուրվագիծը կա՞:
-Քաղաքի մասին կլինի հաջորդ գիրքս: Այն քաղաքի, որում ավելի շատ մեռնում ես, քան ապրում: Մի քաղաքի, որի մասին ավելի լավ կլիներ ոչինչ չգրել: Բայց ես գրեցի, որովհետև միշտ նախընտրում եմ ավելի Վատը:

Զրուցեց
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ