«Փոքր երկր­ներն ա­վե­լի մեծ հնա­րա­վո­րու­թ­յուն ու­նեն հա­րուստ տն­տե­սու­թ­յուն ու­նե­նա­լու»

(Նախորդ մասը)

Լոն­դո­նաբ­նակ բա­րե­րար, գրող-հրա­պա­րա­կա­խոս, ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ Ա­ՍԱ­ՏՈՒՐ ԳՅՈՒ­ԶԵ­ԼՅԱ­ՆԻ հետ մեր զրույ­ցի ա­ռա­ջին մա­սը նրա կյան­քի ու­ղեգ­ծի մա­սին էր, որ սկս­վում է Կի­լի­կիա­յից, հաս­նում մինչև Մեծ Բրի­տա­նիա: Զրույ­ցի ա­ռանց­քը հայ­րե­նիքն է, սե­րը, ըն­կե­րու­թյու­նը, բա­րե­սի­րու­թյու­նը: Սփյուռ­քա­հայ մտա­վո­րա­կա­նը հայ­րե­նի­քը հզոր տես­նե­լու իր տես­լա­կանն ու­նի: Նրա՝ hա­մա­հայ­կա­կան կենտ­րո­նա­կան մար­մին ստեղ­ծե­լու գա­ղա­փա­րի ի­րա­գոր­ծումն ու­շա­նում է, բայց ար­դիա­կան է մինչ օրս:

-Պա­րոն Գյու­զե­լյան, հզոր, զար­գա­ցած եր­կիր ու­նե­նա­լու նա­խադ­րյալ­նե­րը ո­րո՞նք են:
-Նախ՝ կար­գու­կա­նոն պետք է հաս­տա­տենք, կո­ռուպ­ցիան քչաց­նենք: Ե­թե ղե­կա­վա­րը գող է, էլ ի՞նչ եք ու­զում, ժո­ղո­վուրդն էլ պետք է գող լի­նի, հա­մա­կարգն այդ­պի­սին է: Եղ­բայր, դու 400 դո­լար ամ­սա­կան ե­կա­մուտ ու­նես, 6 մի­լիարդ միայն Ռու­սաս­տա­նում ես ներդ­նում ա­նում, այդ գու­մա­րը որ­տե­ղի՞ց: Այդ հար­ցե­րը պետք է լու­ծում գտ­նեն, թա­փան­ցի­կու­թյուն պետք է լի­նի, վս­տա­հու­թյան մթ­նո­լորտ ստեղծ­վի հայ­րե­նի­քի մեջ: Սփյուռ­քը գո­յու­թյուն չի կա­րող ու­նե­նալ ա­ռանց հզոր հայ­րե­նի­քի, իսկ հայ­րե­նի­քը հզոր չի լի­նի ա­ռանց սփյուռ­քի: Պետք է ստեղ­ծել այն­պի­սի մի­ջա­վայր, որ ա­մեն մարդ գա, ներդ­րում ա­նի, ի­մա­նա­լով, որ չեն գո­ղա­նա­լու: Մենք փոքր եր­կիր ենք, ե­ղած-չե­ղա­ծը 3-մի­լիո­նա­նոց ժո­ղո­վուրդ ենք: Փոքր եր­կր­ներն ա­վե­լի մեծ հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նեն հա­րուստ տն­տե­սու­թյուն ու­նե­նա­լու, քան մեծ եր­կր­նե­րը: Պար­զա­պես մեր նե­րու­ժը պետք է ճիշտ օգ­տա­գոր­ծենք: Մենք բազ­մա­թիվ տա­ղանդ­ներ ու­նենք, ո­րոնք ցր­ված են աշ­խար­հում, թող­նում-գնում են: Շա­տե­րը կվե­րա­դառ­նան, ե­թե բար­գա­վաճ Հա­յաս­տան լի­նի: Ինչ­պե՞ս պետք է լի­նի. գոր­ծա­րան­ներ, գոր­ծա­տե­ղեր հիմն­վեն, տն­տե­սա­կան ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներ տր­վեն, ա­զատ գո­տի ստեղծ­վի Արևել­քի և Ար­մուտ­քի միջև: Այս ձևով կհ­զո­րա­նաս: Երբ հզո­րա­նաս, ա­մեն մարդ կլ­սի քեզ: Փառք Աստ­ծո, նա­խա­գահ ու­նենք, որ պայ­ծառ մտ­քի տեր է, մի­ջազ­գա­յին կա­պեր ու­նի: Պետք է օգ­տա­գոր­ծել բո­լոր այս հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը:
-Հե­տա­դարձ հա­յաց­քով ինչ­պե՞ս եք գնա­հա­տում ան­կախ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան-հա­սա­րա­կա­կան ան­ցու­դար­ձը, ձեռք­բե­րում­ներն ու կո­րուստ­նե­րը: Չէ՞ որ գա­լու է մի օր, որ հե­տա­դարձ հա­յացք ենք նե­տե­լու պատ­մու­թյա­նը ու պա­տաս­խան ենք տա­լու նաև այ­սօր­վա հա­մար:
-Ան­պայ­ման պի­տի նա­յես հետ ու պի­տի բաղ­դա­տես. օ­րի­նակ, սրա­նից 60-70 տա­րի ա­ռաջ աշ­խար­հում 2 հայ մի­լիար­դա­տեր ու­նեինք, այ­սօր, որ­քան ես գի­տեմ, 100-ն են: Խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին Մոսկ­վա­յի փո­ղե­րով Ար­փա-Սևան, օ­պե­րա էինք կա­ռու­ցում, այ­սօր, այս­քան մի­լիոն­նե­րի մեջ, չենք կա­րո­ղա­նում այն­պես ա­նել, որ աշ­խար­հի ա­մե­նաար­դիա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում լի­նեն: Բո­լո­րը չէ, որ ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թյուն ու­նեն: Պետք է լի­նի հա­մա­հայ­կա­կան կո­մի­տե, մար­մին, ղե­կա­վա­րու­թյուն, ո­րը կա­րո­ղա­նա նրանց հա­մո­զել գու­մար­նե­րը հայ­րե­նի­քին ուղ­ղել: Մեկ մի­լիար­դից հե­տո ի՞նչ պետք է ա­նես, ին­չի՞ վրա ծախ­սես, ծախ­սիր, որ եր­կիրդ բար­գա­վա­ճի, և հե­տա­գա սե­րունդ­նե­րը օրհ­նեն քեզ: Այն­պես որ, մենք, ինչ­պես ա­սա­ցի, բո­լոր հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներն ու­նենք, բայց սա­րե­րից ձյու­նը հալ­վում է ու առ­վակ­նե­րի մեջ իջ­նում, ե­թե չհա­վա­քենք, հիդ­րո­կա­յա­նի չվե­րա­ծենք, ու­ժի չվե­րա­ծենք, դաշ­տե­րում կան­հե­տա­նա:
90-ա­կան­նե­րին էր, նս­տած էինք սր­ճա­րա­նում, մե­կը մո­տե­ցավ (նա­խա­րար էր), սկ­սեց սո­վե­տին հայ­հո­յել: Ա­սա­ցի՝ պա­րոն նա­խա­րար, այս հրա­պա­րա­կը գե­ղե­ցի՞կ է, ա­սաց՝ ա­յո, սրա նման գե­ղե­ցիկ հրա­պա­րակ քիչ կա, ա­սա­ցի՝ այս հրա­պա­րա­կը հայ­րե­նա­սեր կո­մու­նիստ­նե­րը կա­ռու­ցե­ցին, օ­պե­րա­յի թատ­րո­նը, Բյու­րա­կա­նի աստ­ղա­դի­տա­րա­նը կո­մու­նիստ­նե­րը կա­ռու­ցե­ցին՝ Մոսկ­վա­յի մի­ջոց­նե­րով։ Մի՞­թե Խան­ջյա­նը Զա­րո­բյա­նը, Դե­միր­ճյա­նը հայ­րե­նա­սեր չէին, ա­սա­ցի՝ նե­րե­ցեք, բայց դուք որևէ բան կա­ռու­ցե՞լ եք, ե­ղա­ծը կա­րո­ղա­նու՞մ եք պահ­պա­նել: Թո­ղեց-գնաց: Ա­մեն շր­ջան իր ար­ժեքն ու­նի, ին­չու՞ ես ոտ­նա­կո­խում: Այդ­պես կա­րո՞ղ է խո­սել մե­կը, ով նման պա­տաս­խա­նա­տու պաշ­տոն է զբա­ղեց­նում: Մշա­կույ­թը, ե­րաժշ­տու­թու­նը, գրա­կա­նու­թյու­նը, նկար­չու­թյու­նը խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին զար­գա­ցան: Ի՞նչ ու­նեինք, 30-հա­զա­րա­նոց խեղ­ճուկ­րակ քա­ղաք: Երբ կորց­նում ես ի­րա­կա­նու­թյուն զգա­ցո­ղու­թյու­նը, դա ար­դեն վնա­սա­կար է:
-Գի­տեմ, որ Ձեր կա­տա­րած բա­րե­րա­րու­թյուն­նե­րից չեք սի­րում խո­սել, բայց կա­րո՞ղ եք ա­սել՝ ա­ռաջ­նա­հեր­թո­րեն ին­չի՞ն պետք է ուղղ­վի բա­րե­րա­րու­թյու­նը:
-Մի ա­ռի­թով ա­սել եմ, որ բա­րե­սի­րու­թյու­նը գե­ղե­ցիկ կնոջ նման է, չի շպար­վում-գե­ղեց­կա­նում ի ցույց ու­րիշ­նե­րի, նա դա ա­նում է ծա­ծուկ և ա­ռա­ջին հեր­թին իր հա­մար: Բնա­կան է, մենք նա­խա­պատ­վու­թյու­նը տա­լիս ենք կր­թու­թյա­նը, ո­րով­հետև ժո­ղովր­դի ա­պա­գան նոր սե­րունդն է. բար­ձա­գույն կր­թու­թյուն ստա­նա­լով՝ նրան­ցից շա­տե­րը մեր ա­պա­գա ղե­կա­վար­նե­րը պետք է լի­նեն: Դա ճիշտ է, բայց չպետք է ան­տե­սել մարդ­կա­յին մյուս պա­հանջ­ներն ու կա­րիք­նե­րը: Պի­տի չթող­նես, որ ծե­րու­նին կյան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րը խեղ­ճուկ­րակ ապ­րի, ե­րե­խան՝ քաղ­ցած: Պետք է օգ­նես ման­կատ­նե­րին, դպ­րոց­նե­րին, գի­տա­կան օ­ջախ­նե­րին: ՈՒ­սա­նո­ղը դի­մում է մե­ծա­հա­րուս­տին ուս­ման ծախ­սե­րի հա­մար, ա­սում է՝ իմ ծրագ­րի մեջ դա չկա… Վար­դա­նանց աս­պետ­նե­րի դպ­րո­ցում իմ ա­նու­նով դա­սա­րան կա, ես օգ­նում էի, մինչև հի­մա շր­ջա­նա­վարտ­նե­րը շնոր­հա­կա­լու­թյուն են հայտ­նում, ա­սում են՝ ի­րա­վա­բան ենք դար­ձել, բժիշկ, մեզ չեք հի­շի, բայց մենք Ձեր դա­սա­րա­նից ենք ե­ղել: Այդ ե­րե­խա­նե­րը տեղ պետք է հաս­նեն, ա­ռանց օգ­նե­լու ո՞նց հաս­նեն: Կա­թո­ղի­կոսն ա­սում է՝ էջ­միած­նի այս հատ­վա­ծը նո­րո­գել է պետք, հա­զար բա­րե­րար է հայ­տն­վում, լավ, հաս­կա­ցանք, միայն կա­թո­ղի­կո­սի խո՞ս­քը պետք է լսեք, Գյու­զե­լյա­նի խոսքն էլ լսեք (ծի­ծա­ղում է- Ա. Ս.):
-Բա­րե­րա­րու­թյան ա­ռան­ձին դեպ­քեր լի­նում են, բայց քիչ ա­ռաջ նշե­ցիք, որ հա­մա­կարգ­ված մո­տե­ցում է պետք:
-Հա­մազ­գա­յին ֆոնդ պետք է ստեղ­ծել, ո­րը ոչ թե մեկ ան­հա­տի, այլ կո­մի­տեի ձեռ­քում պետք է լի­նի: 63 թվա­կա­նին ռա­դիո­յով ե­լույթ ու­նե­ցա ու խո­սե­ցի հա­մա­հայ­կա­կան կո­մի­տե ստեղ­ծե­լու մա­սին: Մեր նյու­թա­կան ու­ժը պետք է հա­վա­քենք ու ստեղ­ծենք ֆոնդ, ո­րից կօգտ­վի ողջ ժո­ղո­վուր­դը: Ին­չու՞ պետք է տա­ղան­դա­վոր ե­րա­ժիշ­տը խամ­րի-գնա, ու­սա­նո­ղը աղ­քատ լի­նի: Ե­թե այն ժա­մա­նակ սկ­սեինք, այ­սօր 3-4 մի­լիարդ դո­լա­րի ֆոնդ կու­նե­նա­յինք, ո­րը կուղղ­վեր և՛ հա­մազ­գա­յին հար­ցե­րի լուծ­մա­նը, և՛ ա­ռան­ձին տա­ղան­դա­վոր ու­ժե­րին: Ա­սա­ցի՝ ստեղ­ծեք հա­մա­հայ­կա­կան կենտ­րո­նա­կան մար­մին, թող կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը վի­ճե­լի հար­ցե­րը զա­նա­զա­նեն ան­վի­ճե­լի հար­ցե­րից, ան­վի­ճե­լի հար­ցե­րի շուրջ հա­մախ­մբ­վեն: Ե­թե նս­տենք սե­ղա­նի շուրջ և զա­տո­րո­շենք վի­ճե­լի հար­ցե­րը ան­վի­ճե­լի­նե­րից, կտես­նենք, որ ան­վի­ճե­լի հար­ցեր չկան ար­դեն: Չա­րենցն ա­սում էր. «Ով հայ ժո­ղո­վուրդ, քո միակ փր­կու­թյու­նը քո միաս­նա­կան ու­ժի մեջ է»: Մինչև այդ հա­վա­քա­կան ու­ժը ծրագր­ված ձևով չօգ­տա­գոր­ծենք, տեղ չենք հաս­նի: Ֆրան­սե­րեն, անգ­լե­րեն թեր­թեր հիմ­նենք՝ մեր դա­տը պաշտ­պա­նող, տա­րին մեկ գրա­կան մր­ցույթ հայ­տա­րա­րենք, 300 հա­զար դո­լար տանք այն օ­տար գրո­ղին, ով հայ ժո­ղովր­դի կյան­քի մա­սին մի գե­ղե­ցիկ վեպ կգ­րի: Տա­րին մեկ ան­գամ աշ­խար­հը կա­սի, որ հայ­կա­կան գրա­կան մր­ցա­նակ է շնորհ­վել: Կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը ա­սա­ցին՝ նո­րից ե­րա՞զ եք ցա­նում, ա­սա­ցի՝ խան­գա­րո­ղը դուք եք: Ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դը բա­ժան-բա­ժան պա­հե­ցին, հի­մա տպա­վո­րու­թյուն են ստեղ­ծում, որ հայ ժո­ղո­վուրդն է ի­րեն­ցից ծն­վել, ոչ թե ի­րենք՝ հայ ժո­ղովր­դից: Ա­մեն ա­ռա­վոտ զարթ­նո­ղը հե­ռուս­տա­տե­սու­թյամբ մի բան է ա­սում, մյու­սը՝ ու­րիշ բան: Սփյուռ­քա­հա­յը ի­րա­վունք չու­նի սփյուռ­քի ա­նու­նից խո­սե­լու, ինձ նման կա­րող է ա­սել՝ սա իմ մաս­նա­վոր կար­ծիքն է: Ե­թե հայ գա­ղութ­ներն ի­րենց ջան­քե­րը մեկ­տե­ղեն և ստեղ­ծեն հա­մա­հայ­կա­կան կենտ­րո­նաց­ված մի կազ­մա­կեր­պու­թյուն, այդ ժա­մա­նակ միայն ի­րա­վունք կու­նե­նան խո­սե­լու սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ա­նու­նից: Այդ ժա­մա­նակ մեր հայ­րե­նի­քը կդառ­նա այն­քան հզոր, որ հարևան­նե­րը չեն կա­րո­ղա­նա րո­պե ան­գամ մտա­ծել, թե այդ մաս­նատ­ված ժո­ղովր­դին կա­րե­լի է կուլ տալ: Հա­յաս­տա­նը ի­րա­պես հզոր կդառ­նա:
-Մեր հո­ղե­րը կա­րո՞ղ ենք փո­ղով հետ բե­րել:
-Մեր հո­ղե­րի վե­րա­դար­ձը կապ­ված է նո­րից փո­ղի հետ: Ա­սեմ՝ ինչ­պես: Մենք պետք է հա­մո­զենք մեծ պե­տու­թյուն­նե­րին, որ մեր հո­ղե­րը մեզ վե­րա­դարձ­նելն ի­րենց նպաս­տա­վոր է: Նա­պո­լեո­նին հարց­րել են՝ աշ­խար­հում ա­մե­նաու­ժեղ բանն ի՞նչ է, ա­սել է՝ փո­ղը, բա երկ­րո՞ր­դը, պարզ է, որ փո­ղը, բա եր­րո՞ր­դը, ան­պայ­ման փողն է:
-Հայ­րե­նա­զուրկ հա­յե­րից շա­տե­րը հաս­տատ­վե­ցին օ­տար եր­կր­նե­րում ու վե­րապ­րե­ցին, հզո­րա­ցան: Դուք ինք­ներդ ան­ցել եք այդ ճա­նա­պար­հը: Ի՞նչն է ուժ տա­լիս մար­դուն, երբ ծայ­րա­հեղ պայ­ման­նե­րում է ապ­րում, կորց­նում է ա­մեն ինչ:
-Ա­մե­նա­կարևոր բա­նը կյան­քում ապ­րելն է, ողջ լի­նե­լը: ՈՒժ է տա­լիս գո­յատևե­լու ցան­կու­թյու­նը:
-Սա­րո­յանն ա­սում է ՝մեր ու­զա­ծը սեր է և փող: Հա­մա­մի՞տ եք:
-Խո­րի­մաստ բան է, ա­մեն մարդ սեր է ու­զում, սեր՝ բո­լոր ի­մաստ­նե­րով: Սե­րը հո­գու ար­տա­հայ­տու­թյուն է, ե­թե մե­կին չսի­րես, քեզ չես սի­րի: Ես ոչ ո­քի չեմ ա­տում: Ինձ շա­տե­րը չեն սի­րում, ո­րով­հետև ա­զատ եմ խո­սում: Սի­րո ա­ռու­մով, ան­շուշտ, Սա­րո­յա­նի ա­սա­ծի մեջ ճշ­մար­տու­թյուն կա, իսկ փո­ղը պետք ինք­նա­նա­պա­տակ չլի­նի: Փո­ղը դի­զե­լու հա­մար չէ, փո­ղը ծախ­սե­լու հա­մար է։ Ծախ­սիր ըն­տա­նի­քիդ հա­մար, ե­րե­խա­նե­րիդ, թոռ­նե­րիդ, բայց մի մո­ռա­ցիր, որ այդ փո­ղից պի­տի բա­ժին հա­նես նաև նրանց, ով­քեր դրա կա­րիքն ու­նեն:

Զրույ­ցը՝ Ար­մի­նե ՍԱՐԳ­ՍՅԱ­ՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ