Հայի շինարար միտքն ու ձեռքը մի օր հասնելու են քեզ, իմ Կարի՛ն

Այս բարելի քաղաք Կարին,
Շինյալ վաղուց` ավուրըս հին,
Ձեռաց Կարեն թագավորին`
Հայկյան տոհմի մեր արքային:

Քաղաքաշինական մտածողությունը դարերի ավանդույթ ունի Հայաստանում: Ի բնե բարեկեցիկ կենցաղով ապրելու ձգտումը հայ մարդուն դրդել է իր տունը և շրջապատող միջավայրը հարմարավետ դարձնելու համար ճարտարապետական և ճարտարագիտական (ինժեներական) լուծումներ փնտրել: Միջնադարյան Անիի քաղաքաշինական հանճարը դրա լավագույն ապացույցն է: Կարինը նույնպես, հետևելով հայկական քաղաքաշինական մտքի ավանդույթներին, ստեղծել է իր աշխարհագրական և կլիմայական առանձնահատկություններին բնորոշ և կիրառապես հարմարավետ քաղաքական միջավայր:
19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, երբ եվրոպական քաղաքաշինական սկզբունքները սկսում են թափանցել նաև Օսմանյան կայսրության հայահոծ շրջաններ և Արևմտյան Հայաստանի քաղաքներ, շատ քաղաքներ աստիճանաբար փոխում են իրենց նախագիծը և հատկապես` տների ճարտարապետակենցաղային լուծումները: Այդպիսի տներում, այնուամենայնիվ, պահպանվում էին ազգային կենցաղավարությանը հարազատ տարրեր: Կարինն այդպիսի քաղաքներից էր:
Կարինն աշխարհագրորեն բարձրլեռնային դիրք ունի, և նրա կլիման էլ, համապատասխանաբար, ցրտաշունչ է: Քաղաքի ճարտարապետա-ճարտարագիտական կառույցներն իրենց լուծումներով լավագույնս հարմարեցվել են բնակլիմայական պայմաններին:
Կարինը քարաշեն քաղաք էր` փռված ընդարձակ տարածության վրա. քաղաքն ուներ մի քանի ծառաստաններ, որոնք, տարիների ընթացքում, բնակիչների ծառատնկումների շնորհիվ, դարձել էին գեղեցիկ կանաչ գոտիներ: Քաղաքի կենտրոնում խորհրդավոր ու ազդեցիկ բազմած միջնաբերդի պատերը և աշտարակը դարերի ներկայությունն էին վկայում: Բերդի մոտ և շուրջը բնակելի տներ են եղել, որոնցից էլ սկիզբ են առել Կարնո թաղամասերը։ Քաղաքը բաղկացած է եղել երեք հիմնական մասերից` հնագույն, հին և նորագույն:
Հնագույն Կարինը հիմնականում բերդն է և նրա շրջակայքը: Բերդն ունեցել է երկու պարիսպ. դրանք փլուզվել են դարերով ռազմական բախումների պատճառով:
Միջնաբերդի և արտաքին պարսպի փլուզված տարածքը վանել է մարդկանց իր ծանր հիշողություններով, և նրանք նոր բնակատեղի են հիմնել: Տարիների ընթացքում թուրքերը զանգվածաբար տեղափոխվում են Կարին և ապրում հայերի` արտագաղթի պատճառով ազատված տներում: Քաղաքում փոխվում է ժողովրդագրական պատկերը: Երբ այդ հատվածում հայերի թիվն ավելանում է, և հաճախակի են դառնում հայ-թուրքական բախումները, քաղաքը բաժանվում է երեք մասի.
ա) Հնագույն Կարինը, բերդի անմիջական հարևանությամբ, ամբողջապես բնակեցված էր թուրքերով: Կրոնական մոլեռանդությամբ թունավորված` նրանք անբացատրելի ատելությամբ էին լցված քրիստոնյաների և մասնավորապես հայերի հանդեպ` նրանց ձեռներեցության և բարեկեցության համար:
բ) Հին Կարինը հնագույն Կարինի շուրջը կառուցված թաղամասերն էին, որոնք նախապես ունեցել են հայ և թուրք խառը բնակչություն: Բայց թուրք մոլեռանդ և ուղղորդվող զանգվածների հաճախակի հարձակումները հայերի վրա և քաղաքական անբարենպաստ հանգամանքները հայերին ստիպում են կրկին հիմնել համեմատաբար անվտանգ միջավայր, որտեղ նրանք ամեն օր թուրքերի հետ առնչվելու առիթ չունեին:
գ) Նորագույն Կարինը կարճ ժամանակում մեծանում, տարածվում և դառնում է զուտ հայաբնակ: Հայաբնակ քաղաքն աչքի էր ընկնում մաքրությամբ, շենքերի ճարտարապետական ինքնատիպությամբ և հարմարավետությամբ:
Նորագույն Կարինում էին ապրում նաև քրիստոնյա այլ ազգեր, այստեղ էին տեղակայված նաև եվրոպական պետությունների հյուպատոսարաններն ու նրանց անձնակազմի ընտանիքները:
Կարինը մշտապես եղել է տարանցիկ առևտրական ճանապարհի վրա, և նրա շուկաներն ու վաճառականական հանգրվանները հայտնի էին երկրում ու նրանից դուրս: Ահա շուկաներից մի քանիսի անվանումները` «Մսավաճառ շուկա», «Սարայի դուռ», «Թավրիզի դուռ» և այլն: Սրանք կիսաշրջանաձև գոտի էին կազմում, որից հետո սկսվում էին խառը բնակչությամբ թաղերը, դրանցից հետո` զուտ հայկական թաղամասերը:
Կարինի բնական առանձնահատկություններն ու առավելությունները մոտ վեց հարյուր սառնորակ աղբյուրներն էին, որոնք բխում էին ամեն փողոցում` իրարից ոչ շատ հեռու. աղբյուրներ կային նաև տներում: Ջրի այսպիսի առատությունը կարնեցի մաքրակենցաղ հայուհիների համար պարզապես Աստծու պարգև է եղել: Ահա այդ աղբյուրների բանաստեղծական անվանումները` «Ճերմակ աղբյուր», «Դրախտի աղբյուր», «Հայոց եկեղեցու աղբյուր» և այլն: Մտովի քայլենք Կարինի փողոցներով, ամռան տապին ամեն աղբյուրի առաջ խոնարհվենք և մի բուռ սառնորակ ջուր խմենք ու հաղորդվենք մեր պապերի հոգիների հետ: Գալու ենք, մեր պապեր, և վերաշինելու ենք այդ աղբյուրները։
Կարինը հայտնի էր նաև իր հանրային բաղնիքներով, որոնց թիվը պայմանավորված էր ոչ միայն քաղաքի ջրառատությամբ, այլև կարնեցիների մաքրակենցաղությամբ: Գրեթե ամեն թաղ ուներ իր մոտակա բաղնիքը` գեղեցիկ, հարմարավետ, մարմարյա սալահատակով: Բաղնիքը կարնեցիների համար նաև հանգստի և ժամանցի վայր է եղել, ուր գնում էին ընտանիքներով` ամբողջ օրվա համար համեղ կերակուրների, միրգ ու խմորեղենի պաշարով: Հայտնի էին Բաստրմաջյանների բաղնիքը, Պստիկ բաղնիքը և այլն:
Կարնո տները, առհասարակ, երկհարկանի էին, արտաքնապես պարզ ու անպաճույճ, որպեսզի չգրգռեն թուրքերի նախանձն ու թալանի ախորժակը։ Շատ քիչ տներ և հանրային շենքեր են ունեցել ճարտարապետական աչքի ընկնող հորինվածք. այդպիսի շենքեր քաղաքում կառուցվել են հարաբերական անդորրի ժամանակ` 1908-1915 թթ., երբ սուլթան Համիդին գահընկեց արեցին, և երիտթուրքերը սահմանադրական բարեփոխումներ կատարեցին: Իսկ թե ինչ արժեցան այդ «բարեփոխումները» կայսրության բնիկ ազգերի` հայերի, հույների և ասորիների համար, 1915 թ. դրանք պատմության էջերում գրեցին արյունով:
Կարինում տները կառուցում էին ամուր և հաստ պատերով. երկարատև ցուրտ ձմեռները և հաճախակի երկրաշարժերը շինարարներին պարտադրում էին կառուցել որակյալ տներ:
Հայկական դարավոր շինարարական ավանդույթները շարունակվել են մինչև 20-րդ դարի սկիզբը. քարով և կրաշաղախով կառուցված ամուր տները դրա լավագույն վկաներն են:
Կարինում տան կտուրը հավաքվում էր գերաններով, ապա ծածկվում 60-70 սմ հողի շերտով, որն ապահովում էր ձմռանը բնակարանի ջերմության պահպանումը: Սենյակներում առաստաղը և հատակը տախտակամած են եղել: Սենյակները, ընդհանրապես, զետեղվում էին տան ներսի հատվածում` հաշվի առնելով ցրտաշունչ ձմեռը: Միայն ջեռուցվող որոշ սենյակների (հյուրասենյակ, խոհանոց) պատուհաններն էին բացվում փողոցի վրա կամ ներքին բակ-պարտեզ: Այսպիսի ներքին կառուցվածքը հնարավորություն էր տալիս բնակարանը բնականորեն տաք պահելու:
Ես կփորձեմ ճշգրտորեն նկարագրել բարեկեցիկ ապրող կարնեցու տան ներքին կառուցվածքն ու հարդարանքը. դա «Կարինապատում» գրքի հեղինակի` Ղազար Չարըգի հայրական տունն է: Պատանի Ղազարը պանդխտության մեջ մորմոքուն կարոտով պահել է հայրական տան հուշը և այս գրքի շնորհիվ անմահացրել է այն` վառ պահելով թոնրի հացաբույր ծուխը և տան ճրագը: Մտնենք հյուրասեր կարնեցու օջախը և վայելենք նրա բարեհաճ հյուրասիրությունը:
Տունը եղել է Նոր թաղի «Փաշալի» փողոցի վրա: Մուտքի երկփեղկ դուռը բացվում է, և մեր առաջ երկար, մաքուր բակն է. ձախ կողմում մեծ ախոռն է, նրա կողքին` ընդարձակ մարագը, որտեղ ամբարում էին անասունների ձմեռվա կերը: Մարագի վրա կառուցված էին ամառային սենյակները: Բակի վերջում պարտեզ տանող մի դռնակ էր բացվում, աջ կողմում տան «ներքին» մասն էր` քառակուսի մի տարածք, որ ուներ գմբեթաձև առաստաղ` կենտրոնում բացվող լուսամուտով, որ կոչվում էր «խաչք»: Տան այդ մասի դիմաց թոնրատունն էր` մի փոքր բարձրությամբ սանդուղք կազմած: Թոնրատան այս մասում` հողի մեջ, զետեղված էին մեծ ու փոքր թոնիրները. մեծը` հաց թխելու, իսկ փոքրը կերակուր պատրաստելու համար: Թոնրատան պատերը բարձրանում էին շրջանաձև` ավարտվելով ծխնելույզ-երդիկով: Թոնրատան մշտավառ կրակի ծուխն է, որ դարձել է ընտանիքի հարատևության խորհրդանիշ` մաղթանքի համար` «Օջախդ վառ մնա», իսկ դժբախտության դեպքում` «Օջախը մարեց» խոսքերով:
Վառենք այսօր մտովի, վաղը իրականում մեր կորուսյալ հայրենիքի որբացած տների օջախները, և թող դրանց կապույտ ու խաղաղ ծուխը խառնվի մեր երազներին ու երկինք բարձրանա:
Կարնեցու տան պատերի մեջ եղել են պահարաններ, և տախտակաշեն «ծալքը»` անկողնու համար: Սենյակների կահ-կարասին միշտ մաքուր է եղել: Պատուհանների առաջ դնում էին փայտաշեն, երկար և անշարժ ամրացված մի նստարան` հատակից մոտ կես մետր բարձրությամբ, որ սետիր էր կոչվում: Սետիրը ծածկում էին գորգով կամ կարպետով և վրան շարում թավշե բարձեր` հենվելու համար: Սետիրը, ըստ էության, բազմոց է եղել մեր ժամանակակից հասկացողությամբ: Սենյակի այս մասը կոչվել է «Վերի գլուխ», և պատվավոր հյուրերին այդտեղ էին նստեցնում: Հատակը կարնեցիները ծածկում էին գորգով կամ կարպետով: Սետիրի երկու կողմում շարում էին միշտ մաքուր և ճաշակով պատրաստված աթոռներ: Նույնիսկ միջին ունեցվածքի կարնեցու տունը կահավորված է եղել պատշաճ ճաշակով, կոկիկ և մաքուր: Կարնեցիներն առանձնահատուկ սեր են ունեցել ծաղիկների հանդեպ. լուսամուտների լայն գոգերին թաղարներով ծաղիկներ էին դրվում, և դրանք դառնում էին սենյակի զարդը: Գրեթե բոլոր տներն ունեին փոքրիկ պարտեզ-ծաղկանոց, և ծաղիկների խնամքը ընտանիքի բոլոր անդամների սիրելի զբաղմունքն է եղել:
Կարինը, թեև ասիական պետության քաղաք է եղել, սակայն, բնիկ հայ քաղաքացիների նորի և գեղեցիկի հանդեպ ունեցած բնատուր ձգտման շնորհիվ, անընդհատ բարեփոխվել է: Երբ ազգն ինքն է իր հայրենիքում ստեղծված պետության տերը, ինքն էլ տնօրինում է իր քաղաքների և բնակավայրերի քաղաքաշինական սկզբունքներն ու լուծումները: Կարինը կստեղծեր և կպահպաներ իր հայկական «դիմագիծը», ինչպես ստեղծեցին Կարսը, Գյումրին ու Երևանը, եթե պետությունը մերը լիներ…
Հայի շինարար միտքն ու ձեռքը մի օր հասնելու են քեզ, իմ Կարի՛ն…

Մարի ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ-ԽԱՆՋՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Не так ст­рашен черт, как его малюют!
• Արա­րատ Միր­զո­յան, Ձեր հրա­ժա­րու­մը փա­րի­սե­ցիու­թ­յուն է
• Ինչու՞ են մա­հա­նում մեր զին­վոր­նե­րը՝ դեռ չհայ­րա­ցած մեր ե­րի­տա­սարդ­նե­րը
• Ինչպես միշտ՝ Կալաշնիկով
• Որտե՞ղ է տրամաբանությունը` արդարության հետ միասին
• Ես խղճում եմ մոլորյալներին
• «Սահման քաջանց զենքն է յուրյանց»
• Մենք հաղթում ենք նաև պաշտպանվելիս
• «Գետի ջրերին արցունք մի՛ խառնիր»
• Օրհնեցե՛ք, սրբազան հայրեր
• Հարգենք ինքներս մեզ ու մեր մեծերին, և մեզ կհարգեն ու մեզնից կակնածեն օտարները
• Չի՛ կարելի հայրենիքը փոխանակել մի կտոր հացի հետ
• Հազար զենք էլ լինի, եթե սահմանդ պահող չլինի ու զենքդ կիրառող չլինի...
• Հապաղելու ժամանակ չունենք
• Հարյուր երկու տարին քի՞չ է, թե՞ շատ
• «Հայերին անընդհատ բռնության մեջ չի կարելի պահել, որովհետև նրանք բռունցքվում են»
• Ընտանի՞ք, թե՞ անհատ, ընտանի՞ք, թե՞ պետություն
• Քրիստոնեության և իսլամի միջև չկան քաղաքական հակասություն և թշնամանք
• Դարձյալ անմեղ հայի արյուն է թափվում օտար երկրում
• Արցախցին հայի այն տեսակն է, որ դարերով գիտնականներ ու զորավարներ է ծնել հայ ժողովրդի համար

Մեկնաբանություններ