«Երբ Մինասը վերջին անգամ գնաց ու չվերադարձավ, ինձ թվաց, թե դա նրա հերթական կատակն է»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Մինաս Ավետիսյանի որդին` «Մինաս Ավետիսյան» հիմնադրամի խորհրդի նախագահ, Ջաջուռի Մինաս Ավետիսյանի թանգարանի տնօրեն ԱՐՄԱՆ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԸ:

«ՇԱՏ ՈՒՐԱԽ ԿԼԻՆԵԻ, ԵԹԵ ՀՈՐՍ ՈՐՄՆԱՆԿԱՐԸ ՏԱՐՎԵՐ ՈՐԵՎԷ ԱՅԼ ԵՐԿԻՐ. ՉԶԱՐՄԱՆԱՔ, ԹԵԿՈՒԶ` ԹՈՒՐՔԻԱ»

-Արմա՛ն, վերջին շրջանում ՀՀ վարչապետի և մշակույթի նախարարի մակարդակով քննարկվում էր Վահրամաբերդի մշակույթի տանը գտնվող Մինասի «Հայաստան» որմնանկարի փրկության խնդիրը: Ասվում էր, որ գյումրեցիները պատրաստ են սեփական ուժերով հայթայթելու որմնանկարի տեղափոխման համար պահանջվող 10-12 մլն դրամը: Հիմա սկսվել են «Ստրոմմաշ» գործարանում գտնվող «Հայկական հովվերգություն» որմնանկարի վերականգնման աշխատանքները: Որմնանկարը կտեղափոխվի Գյումրու քաղաքապետարանի նիստերի դահլիճ: Կմանրամասնե՞ք այս երկու որմնանկարների վերականգնմանն առնչվող գործընթացը:
-«Հայկական հովվերգություն» որմնանկարը տեղափոխվել է Գյումրու քաղաքապետարանի նիստերի դահլիճ: Աշխատանքների առաջին փուլն ավարտված է, շուտով կսկսենք երկրորդը` բուն որմնանկարի պոկումը պատից: Կան տեխնիկական բնույթի բազմազան խնդիրներ, որոնց նկատմամբ ցանկալի կլիներ քաղաքապետարանի ավելի մեծ ուշադրությունը: Տարրական հարցեր լուծված չեն. ջուր չկա, տարածքն անհարմար է ստաբիլ աշխատանքի համար: Բայց մենք գիտենք, որ, անկախ ամեն ինչից, աշխատանքները կավարտվեն համաձայն գրաֆիկի: ՈՒնենք նաև մի բարդ խնդիր. վեցմետրանոց մի հատված բաժանված է փոքրիկ կտորների, քսան տարուց ավելի պահպանվում էր հուշարձանների պահպանության վարչությունում: Փա՜ռք Աստծո, որ 88-ի երկրաշարժի ժամանակ հայ մասնագետ ռեստավրատորները, տեսնելով այդ վիճակը, ուղղակի փրկեցին այդ կտորներն ու բերեցին վարչություն: Այդպես պահպանվեց վեցմետրանոց կտորի մոտ 30 տոկոսը` առանձին բեկորներով: Այդ կտորներն արդեն վերցրել ենք, որպեսզի աշխատենք դրանց վրա: Օրեր առաջ իտալացի մեր մասնագետի` Ֆաբրիցիո Յակոբինիի հետ ուշադիր զննեցինք այդ կտորները և հասկացանք, որ կկարողանանք հավաքել դրանք: Ինչպես իտալացին նկատեց` մանկական փազլի պես կտորները պիտի դասավորենք, տաշենք ու աստիճանաբար ամբողջացնենք որմնանկարը: Երկու մեծ պատերից է բաղկացած այն` 25 մետր երկարությամբ, մոտ 4 մետր բարձրությամբ: Դա Մինասի ամենամեծ որմնանկարն է:
-Եվ այն հեղինակի ստորագրությամբ է, մի բան, որ Մինասը սովորաբար չի արել: Փաստորեն, ինքն է՞լ է առանձնահատուկ արժևորել այս գործը:
-Այո՛, փաստորեն, իրեն դուր է եկել այդ գործը: Ես սկզբում չէի տեսել ստորագրությունը, բայց հետո հայտնաբերեցի այն աջ անկյունում: Ոչ շատ նկատելի ստորագրված էր:
-Իսկ «Հայաստա՞նը»:
-Այդ որմնանկարը մնալու է Վահրամաբերդում, այն չի տեղափոխվելու: Դրա վրա շենք է կառուցվելու` մշակույթի պալատ, և որմնանկարը մնալու է այդ շենքի մեջ: Շենքը կծառայի որպես սարկոֆագ որմնանկարի համար: ՈՒրախ եմ, որ այդ գյուղը կունենա մշակույթի տուն` Մինասի որմնանկարով:
-Ձեր ձեռնարկումներին աջակցում է մշակույթի նախարարությունը. մասնավորապես ակտիվ էր այս իմաստով նախարարության Ժամանակակից արվեստի և ժողովրդական արհեստների վարչության պետ Սոնա Հարությունյանը, ով այսօր այլևս չի զբաղեցնում այդ պաշտոնը: Այս կամ այն պաշտոնյայի փոփոխությունը կարո՞ղ է էապես ազդել Մինասի որմնանկարների հետագա ճակատագրի վրա:
-Այո՛: Քանի որ Սոնան էր համակարգում մեր աշխատանքները, կարծում եմ` նրա բացակայությունը չի կարող չանդրադառնալ մեր աշխատանքների վրա:
-Ի վերջո, քանի՞ որմնանկար է վերականգնվել մինչ օրս, և որտե՞ղ են այժմ դրանք:
-Ամենից առաջ` 1990-91 թվերին, փրկվեց «Աղբյուրի մոտ» որմնանկարը, որ գտնվում էր անալիտիկ սարքավորումների գործարանում: Հրավիրված բուլղարացի մասնագետների ուժերով այդ գործն արվեց: Եվ այսօր ցավով տեսնում եմ, թե ինչ մեծ տարբերություն կա բուլղարացիների ու իտալացիների արդի տեխնոլոգիաների միջև: Բուլղարացիներն իրենց գործն արել են շատ լավ, բայց նրանց օգտագործած սոսինձը, քիմիական նյութերը, հենքը այնքան հետ են այսօրվա իտալական տեխնոլոգիաներից: Մի մեծ խնդիր էլ կա. որմնանկարը, որ այժմ գտնվում է Գյումրու Աճեմյանի անվան թատրոնում, ոտքի կամ ձեռքի երկու հարված է ստացել ու կոտրվել է, գույնը փոխվել է, փոքր-ինչ սևացել, ինչը սոսնձի որակով է պայմանավորված: Այնուամենայնիվ, աշխատանքը փրկված է, ուղղակի ժամանակ առ ժամանակ միջամտության կարիք կլինի: Մինասը ստեղծել է 12 որմնանկար: Դրանցից այսօր անմխիթար վիճակում է մնացել միայն Շիրակի մարզի Ազատան գյուղի մշակույթի տանը գտնվող «Լեռներում» բավականին ծավալուն որմնանկարը: Մեկուկեսհարկանի կառույցում է այն: Որմնանկարը բաժանում է այդ կիսահարկը: Ամենալուրջ խնդիրը շենքի խոնավությունն է, որից մի քանի ճաք է առաջացել որմնանկարի վրա, բայց դրանք հեշտ վերականգնվող ճաքեր են, մեծ ֆինանսական ներդրումներ չեն պահանջում: Մնացած որմնանկարների հետ կապված անլուծելի խնդիրներ չունենք: Ազգային ժողովում են գտնվում «Խաչքարի մոտ», «Հանդիպում» աշխատանքները: «Զվարթնոց» օդանավակայանում է գտնվում «Թել են մանում» մեծ որմնանկարը: «Երկանք» որմնանկարը մեկ ամիս առաջ ամրացրինք նոր կառուցված նախագահական օդանավակայանում, որի բացումը դեռ չի եղել:
-Մի հարցազրույցի ժամանակ ասացիք` Ձեզ համար միևնույն է, թե Հայաստանի որ մասում կցուցադրվեն Մինասի որմնանկարները: Սկզբո՞ւնք է դրանք երբեք Հայաստանից դուրս չհանելը:
-Ո՛չ: Որպես արվեստագետի ընտանիքում ծնված-մեծացած, մշակույթի հետ մշտապես առնչվող մարդ` ես շատ ուրախ կլինեի, եթե հորս որմնանկարը տարվեր որևէ այլ երկիր. չզարմանաք, թեկուզ` Թուրքիա:
-Նրանց մեր մշակույթով «ծնկի բերելու» համա՞ր:
-Ավելի լավ պատասխան ես չեմ գտնում շատ ժողովուրդների պարագայում: ՈՒ սրանում զարմանալի, տարօրինակ ոչինչ չկա: Եթե մենք հպարտանալու ինչ-որ բան ունենք, դա մեր մշակույթն է: Ես չեմ խոսում ինտերնացիոնալիզմի դիրքերից: Բացարձա՛կ: Շատ էլ շովինիստական եմ խոսում: ՈՒրախ կլինեմ, եթե Թիֆլիսի պուրակներից մեկում Քոչարի մի հզոր գործ դնենք, եթե Բաքվի կենտրոնում դնենք Մարտիրոս Սարյանի պաննոներից մեկը, եթե, իհարկե, չվառեն: Իսկ եթե կվառեն, ավելի վատ իրենց համար: Մենք կարող ենք հաղթել (իրո՛ք հաղթել) հենց այդպես: Մեր հոգու որակը, ինչպես հայրս էր ասում` մեր արյան որակը, մեր արվեստի որակն է: Ինչ որակ ունի քո արյունը, այդ որակն էլ ունի քո մշակույթը: Եթե մենք այս կատեգորիաներով առաջնորդվենք, հազիվ թե մեր որոշ հարևաններ իրենց լավ զգան:

«ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ՄԵԾ ԽՈՉԸՆԴՈՏ Է ՏՈՒՐԻԶՄԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ»

-Մեկ տարի առաջ Ձեր մայրիկի հետ ունեցածս զրույցում տեղեկացա, որ նպատակ կա Մինասի հայրական տունը վերածելու մեմորիալ թանգարանի: Այս ուղղությամբ գործնական քայլեր արվե՞լ են:
-Ես բազմաթիվ հարցումներ եմ անում` փորձելով գտնել որևէ շահագրգիռ կազմակերպություն, որը կարող է ֆինանսավորել այդ ծրագիրը: Բայց առայժմ որևէ գործնական քայլ արված չէ: Մենք միշտ ցավալի սխալներ ենք գործում: Օրինակ` Աշտարակ քաղաքում մինչև վերջերս պահպանվում էր Ներսես Աշտարակեցու տունը` կիսաքանդ վիճակում: Որքան ինձ հայտնի է, այն այլևս չկա, որովհետև տեր չկանգնեցին: Բայց չէ՞ որ Ներսես Աշտարակեցու դերն անգնահատելի է Հայաստանի կայացման, պետականության գաղափարի ձևավորման գործում: Նա մեծ անհատականություն էր, ու նրան ոչ թե մեկ, այլ մի քանի արձան պետք է կանգնեցրած լինեինք` որպես Հայաստանի կերտողներից մեկի: Սա ասում եմ առանց չափազանցության: Այսօր մենք կորցրինք նրա հիշատակի հուշարձանը: Փա՜ռք Աստծո, Թումանյանի տան հարցը դրականորեն լուծվեց, չմատնվեց անտերության: Մինասի տունը շատ հետաքրքիր իրականության կարելի է վերածել: Մենք կարող ենք այնտեղ ունենալ մշակույթի աշխարհի ներկայացուցիչների համար հյուրանոցային տարածք, կարող ենք սարքել հազարաշեններ, որպիսիք Մինասը շատ է նկարել: Հենց «Լավաշ են թխում» նկարում կա հազարաշեն: Դա Մինասի գնած հազարաշենն էր, որ ոչնչացավ երկրաշարժի ժամանակ, բայց ես գիտեմ դրանք սարքելու ձևը: Կարելի է այդ տիպի քոթեջներ կառուցել և զարգացնել տուրիզմը: Ինձ համար դա շատ կարևոր խնդիր է: Թանգարանի գործունեության համար մեծ խոչընդոտ է տուրիզմի պայմանների բացակայությունը: Այնինչ պայմաններ ստեղծելը մեծ դժվարություն չի ներկայացնում: Վերջերս Ջաջուռ էին եկել լեհեր, որոնք արվեստի աշխարհի ներկայացուցիչներ էին ու միաժամանակ զբաղվում էին տուրիզմով: Ապշել էին Հայաստանի բնությունից, հուշարձաններից: Ասացին, որ արդեն Վրաստանի հետ են տուրիստական պայմանագրեր կնքել` ներառելով Ջավախքը: Նրանք զարմացած էին, որ Հայաստանը չի նախաձեռնում նման ծրագիր: Հավատացնում էին, որ միայն Լեհաստանից տարեկան երեք միլիոն տուրիստ է ցանկություն հայտնում լինելու Հարավային Կովկասում: Ինչո՞ւ Հայաստանը ևս չներգրավվի այս ծրագրում: Այնպես որ, մենք մտածելու բան ունենք այստեղ:
-Մինասի հայրական տուն ասելով՝ Դուք նկատի ունեք այն տո՞ւնը, որ կառուցել է Ձեր պապը իր գտած Ավետարանի տեղում: (Այս մասին պատմվում էր Վահե Գևորգյանցի «Լուսաբաց և օրն առջևում» ֆիլմում):
-Այո՛: Այժմ կիսավեր վիճակում է այն: Քսան տարի առաջ ես փորձեցի, որ այդ տունը դառնա թանգարան, բայց ինձ ոչ ոք չլսեց: Կառուցեցին թանգարանի խաչաձև տեսքով նոր շենքը: Որպես թանգարան, ցուցասրահ` դա սխալ շենք է: Ես շատ շնորհակալ եմ «Լինսի» հիմնադրամին, որ այդքան կարևորեց այդ թանգարանը, վճարեց այդքան գումար այն կառուցելու համար: Բայց նախագծողներն ու կառուցողներն արդեն չլսեցին մեր ընտանիքի հորդորները և շինությունը չարեցին համաձայն էքսպոզիցիոն օրենքների: Այնինչ շատ ճիշտ կլիներ, որ ի սկզբանե տուն-թանգարան դառնար հենց Մինասի տունը: Նախ մթնոլորտը շատ ջերմ կլիներ, որոշակի աուրա կլիներ: Ինչևէ, չեղավ:

«ՏԱՐԻՆԵՐ ՇԱՐՈՒՆԱԿ ԻՄ ՍԵՓԱԿԱՆ ՀԵՏԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԷԻ ԱՆՈՒՄ»

-Մարատ Վարժապետյանի «Մինաս Ավետիսյան» ֆիլմում Մինասի նկարագրում առավելապես շեշտադրված են արվեստագետը, նկարիչը, նրա աշխարհի բանաստեղծականությունը: Վահե Գևորգյանցի մոտ մենք տեսնում ենք նաև Մինաս մարդուն` խոցելի, ճակատագրի քմայքներին ենթակա: Իբրև նրա որդի` ինչպե՞ս եք գնահատում այս երկու ֆիլմերը: Որո՞ւմ եք ավելի շատ տեսնում Մինասին:
-Երկու ֆիլմերում էլ ես տեսնում եմ Մինասին: Մարատ Վարժապետյանի` 1975-ին նկարած ֆիլմում զգում ենք Մարատի ներվը` կապված կորստի հետ: Կա պայքար այդ ֆիլմում, ինչ-որ զինվորական տրամադրություն, դեռ չսպիացած, թարմ ցավ: Կար Խորհրդային Միությունը, և ասելիքը տեղ հասցնելու համար կարծես ինչ-որ բառեր էին փնտրվում: Վահեի ֆիլմը հոգեբանական խոր ֆիլմ է: Շատ խոր: Եվ արդեն մյուս սերունդն է խոսում` ավելի հեռվից: Տագնապը, սարսափը այստեղ չկան: Հանգիստ, ինչ-որ հուզական շեշտադրումներ են, վարկածներ են կորցրածի մասին, դատողություններ են, թե ինչ կլիներ, եթե ապրեր Մինասը: Մի քիչ ավելի ռեժիսորի կարծիքը ներկայացնող ֆիլմ է, որի համար շատ ուրախ եմ: Մենք մեր Մինասին գիտենք: Շատ հաճախ ուրիշներն այդպես են նրան ճանաչում` մեր ասածով, մեր պատմածով: Այս ֆիլմում կա ընտանիքից, ընկերներից բավական հեռացած, անկախ կարծիք: Կա ռեժիսորի սեփական ես-ը` լավ իմաստով: Բավական խոր ֆիլմ է:
-«Լուսաբաց և օրն առջևում» ֆիլմի ամենահուզիչ կտորն այն էր, երբ Դուք պատմում էիք վերջին անգամ տնից դուրս գալուց առաջ Մինասի և Ձեր շփման մասին: Հիմա` հասուն տարիքում, կարելի է վերլուծություններ անել այդ միջադեպի մասին, սխալվել կամ չսխալվել այդ վերլուծություններում: Իսկ այն ժամանակ, լինելով շատ փոքր, Դուք ունեցա՞ք արտառոց հրաժեշտի զգացողությունը:
-Ո՛չ: Ոչինչ չզգացի: ՈՒղղակի սովորականից ավելի ջերմ հրաժեշտ էր: Բայց ես դա հետո` ավելի ուշ հիշեցի: Եվ մի բան կար. այդ հրաժեշտը բառերով դժվարանում եմ բացատրել: Մի տեսակ տպավորություն էր, որ Մինասը ուր որ է կգա, մի ժամից կգա: Իսկապես այդպիսին էր տրամադրությունը: ՈՒ երբ չեկավ, դա էր շատ անդուր: Գիտակցում էի, բայց և չէի գիտակցում, թե ինչ է պատահել, թեկուզ երեխա էի, տասնմեկ տարեկան: Հորիցս միշտ ամեն բան սպասելի էր: Այնպիսի կատակներ էր անում, որ մեծ մարդիկ էին անգամ հավատում: Շատ լուրջ տոնով կարող էր այնպիսի անհնարին բան ասել, որ բոլորը մի քանի րոպե լռում էին` մինչև ասածը տեղ կհասներ, հետո պայթում էր ծիծաղը, որովհետև մարդիկ հասկանում էին, որ իրենց համոզել է անհնարինի մեջ: Եվ երբ Մինասը վերջին անգամ գնաց ու չվերադարձավ, ինձ թվաց, թե դա նրա հերթական կատակն է, թե ինչ-որ տեղ Մինասը թաքնվել է ու պիտի գա` մեկ շաբաթ հետո, մեկ տարի հետո… Ես այնքան խոր էի դրան հավատում, որ դժվար էր այլ բան մտածել: ՈՒ քանի անցնում էին տարիները, այնքան ըմբռնում էի իրականությունը: Չուզենալով` ըմբռնում էի: ՈՒ դա իմ մեջ որդիական զայրույթ առաջացրեց: Ես որոշեցի պարզել, թե ինչ է եղել այդ օրը: Տարիներ շարունակ իմ սեփական հետաքննությունն էի անում: 15-16 տարեկան էի: Մի օր էլ մեր դիմացի շենքից (Մինասն ապրում էր ՊԱԿ-ի դիմաց- Կ. Ռ.) ինձ մարդիկ մոտեցան, հրավիրեցին «Անի» հյուրանոցի սրճարան` պաղպաղակ ուտելու: Եվ բացատրեցին, որ ինչ որ անում եմ, ինձ լավ տեղ չի տանելու, կապված է պետական անվտանգության հարցերի հետ: Բայց և ընկերաբար, մարդկայնորեն բացատրեցին, որ այն, ինչ անում եմ, շատ ճիշտ եմ անում, ճիշտ եզրահանգումների եմ գալիս: Այդպես անցավ-գնաց: ՈՒ հետո այդ նույն մարդկանցից մեկը մի քանի տարի անց ինքն սկսեց զբաղվել Մինասի խնդրով` ինձ հետ միասին: Եվ շատ լավ հարաբերություններ ձևավորվեցին: Հետագայում, երբ Վանո Սիրադեղյանը բացեց գործը, ամեն ինչ պարզ դարձավ: Ես, որ արդեն մեծ մարդ էի, միայն այդ ժամանակ հանգստացա, որովհետև գոնե ինձ համար հասկանալի դարձավ՝ ինչն ինչոց է:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ