Զարմանալի ժողովուրդ ենք

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐՅԱՆ ՊՈՂՈՍ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ (սըր ՊՈԼ ՉԱԹԵՐ, 1846, Կալկաթա–28.05.1926, Հոնկոնգ)
Սերում է Քալանթարյան գերդաստանից: ՈՒսանել է Կալկաթայի «Լա Մարդինիեր» վարժարանում: 1864 թ. Կալկաթայից անցել է Հոնկոնգ: Սկզբում ծառայության է անցել անգլիական «Բենք օֆ Հինդուստան» դրամատանը, ապա իր բնատուր ձեռներեցության շնորհիվ դարձել անգլիական առևտրի ամենաազդեցիկ դեմքը: Կառուցել է Հոնկոնգի նավահանգիստը: Հղացել է Փրայայի ծովեզերքի անմշակ հողերը շահագործելու գաղափարը (Praya Rocla mation), որը անգլիական կառավարությունն է իրականացրել: Վիկտորիա քաղաքի ծովեզերքի մոտ, ծովի մեջ, 2 մղոն երկարությամբ և 250 ոտք լայնությամբ տարածք հող է լցրել, ցամաքի վերածել, ուր կառուցել է 1300 տուն 39000 բնակչի համար: Հոնկոնգի հանքածխի ընկերության ամենախոշոր բաժնետերն էր: Համարվում էր աշխարհի ամենահարուստ հայը:
Կղզու անգլիական համայնքի վարչության և օրենսդիր ժողովի անդամ: 1887-ից` ցմահ հաշտարար դատավոր: 1897-ին պարգևատրվել է Սբ. Մայքլի և Սբ. Ջորջի շքանշաններով, 1902-ից` Բրիտանական կայսրության ասպետ:
Կտակով խոշոր գումար է թողել Կալկաթայի Սբ. Նազարեթ եկեղեցուն, բազմաթիվ հաստատությունների, եկեղեցիների, միությունների` առանց ազգի ու կրոնի խտրականության:

ԳԱԼՈՒՍՏՅԱՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՏԵՐ-ԳԱԼՈՒՍՏԻ (Հանըմյան, 1802, Վան - 8.04.1864, Կահիրե)
Նախնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրի Ազգային վարժարանում: Երիտասարդ տարիքում տեղափոխվել է Եգիպտոս, ծառայության անցել ակնցի Ալեքսան և Հակոբ Եղիազարյան եղբայրների առևտրային տանը: 1842-ին եղել է Բուլագի մաքսատան տնօրենը. նրան էր պատկանում նաև Կահիրեի հանրային բաղնիքների շաբաթվա մեկ օրվա եկամուտը: 1843-1854 թթ. դարձել է Եղիազարյան եղբայրների գործընկերը և նրանց հետ շահագործել Էլ-Մաթարիեյի պետական աղահանքը: Վարձակալել է Դամիեթի պետական ձկնարանը: 1847-ին խոշոր գումար է փոխ տվել Աբաս փաշային, որը 1848 թ. դարձել է Եգիպտոսի կուսակալ:
1848-1851 թթ. եղել է Եգիպտոսի դրամահատարանի ղեկավարը: Շոգենավակներ ու բազմաթիվ մակույկներ է ունեցել Նեղոսի վրա: Ղազարոս Տեր-Գասպարյանի հետ հիմնել է առևտրային տուն և զբաղվել հացահատիկի առևտրով:
Կ. Գալուստյանը 1839 թ. 2000 ֆրանկ է նվիրաբերել Սբ. Աստվածածին եկեղեցու կառուցման հանգանակությանը: 1854-ին, ի պատիվ քերթողահայր Մովսես Խորենացու, 20 հազար ֆրանկով կառուցել է Կահիրեի Խորենյան վարժարանը, որը 1897-ից վերանվանվել է Գալուստյան:
1858 թ. մարտի 5-ին իր ձեռքով թուրքերեն գրել է կտակ, համաձայն որի ազգային կարիքներին է հատկացրել Ասիութ նահանգի Դելջա գյուղի իր ագարակը` 400 ֆեդդան (1 ֆեդդանը=4200 քմ) տարածքով, Գիզե նահանգի Շեյխ Էթման գյուղի ագարակը` 340 ֆեդդան տարածքով ու 6000 արմավենիներով, նույն նահանգի Ազիզիե գյուղի ագարակը` 60 ֆեդդան տարածքով, ինչպես նաև երկու տուն` Ալեքսանդրիայի Մահմուդիե ջրանցքի ափին: Ամբողջ նվիրատվության արժեքը կազմել է 430 հազար ֆրանկ:
Կտակը գործադրվել է Կ. Գալուստյանի վախճանից 23 տարի անց` 1887-ին:

Դ’ԱՊՐՈ ՏԻԳՐԱՆ ՍՏԵՓԱՆԻ (10.04.1846, Կահիրե-28.07.1904, Էվիան-լե-Բեն: 1904 թ. նոյեմբերի 15-ին աճյունը վերահուղարկավորվել է Կահիրեի Սբ. Մինաս եկեղեցու գերեզմանատանը)
Եգիպտոսի պետական, քաղաքական ականավոր գործիչ: Սերում է Բագրատունյաց արքայական տոհմից:
Նախնական ուսումն առել է Կահիրեում, ապա բարձրագույն կրթություն ստացել Շվեյցարիայում, Ֆրանսիայում և Անգլիայում: Տիրապետել է ֆրանսերենի և անգլերենի, ինչպես նաև խոսակցական թուրքերենի, իտալերենի ու հունարենի: 1868-ին աշխատանքի է անցել արտաքին գործերի նախարարությունում: Մեկ տարի անց նշանակվել է Եգիպտոսում միջազգային խառը դատարանների ինստիտուտի հաստատման կապակցությամբ հրավիրված 2-րդ համագումարի քարտուղար: 1870 թ. կարգի է բերել արտգործնախարարության դիվանների գործունեությունը, ապա նշանակվել թարգմանական վարչության արաբական ու եվրոպական բաժինների պետ և, ի գնահատանք բարենպաստ ջանքերի, արժանացել բեյի տիտղոսի:
1873-1876 թթ.` արտգործնախարարության թղթակցության բաժնի խմբագիր, դատական համակարգի բարեփոխման հանձնախմբի անդամ, 1876-ին` արտգործնախարարության 2-րդ քարտուղար, 1877-ին` ընդհանուր վարչության պետ, 1878-ին` վարչապետ Նուբար Նուբարյանի քարտուղար, 1881 թ.` արտգործնախարարության տնօրեն, 1882-ին` նախարարի խորհրդական: Դ’Ապրոն արժանացել է փաշայի տիտղոսի, պարգևատրվել «Օսմանիե» շքանշանով և 1883 թ. նշանակվել փոխարտգործնախարար: Ապա պաշտոնանկ է եղել, իսկ 1885 թ. մեկնել Փարիզ ու Լոնդոն` Եգիպտոսի հետ առևտրատնտեսական կապերը զարգացնելու նպատակով: 1891-1894 թթ.` արտգործնախարար:
Պարգևատրվել է Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի, Իտալիայի, Շվեդիայի, Պարսկաստանի, Անգլիայի բարձրագույն շքանշաններով:
1883 թ. Տիգրան փաշան ընտրվել է Կահիրեի Ազգային գավառական ժողովի երեսփոխան, իսկ 1892-ին` ատենապետ: Համիդյան ջարդերից փրկված ու Եգիպտոսում ապաստանած ազգակիցների ողբալի վիճակը մեղմելու համար գլխավորել է Ալեքսանդրիայի Գաղթականաց հանձնախումբը, վրանավաններ հիմնել եկեղեցու պարտեզում, իսկ դպրոցի բակում երեխաների համար կազմակերպել դպրոց ու դպրոց-արհեստանոց: Կահիրեի Ազգային առաջնորդարանին նվիրել է Էշմուն Գրեյս գյուղում գտնվող մշակելի հողերով իր կալվածքը, որի հասույթը հատկացվել է գաղթական ու չքավոր հայերին` որպես դրամագլուխ:
1899 թ. ապրիլի 24-ին Տիգրան դ’Ապրոն կազմել է կտակ, որով 50 հազար ֆրանկ է հատկացրել Կահիրեի Ազգային առաջնորդարանին, որը պետք է գներ մշակելի բարեբեր հողատարածք և դրա հասույթով հոգար իր կարիքները: Կտակակատարն էր նրա աներորդին` Պողոս Նուբար փաշան: Վերջինս 1929 թ. ձեռնամուխ է եղել փեսայի վերջին կամքի կատարմանը. սեփական միջոցներով, ինչպես նաև փաշայի կտակած մշակելի հողերի հասույթներից գոյացած գումարներով 1930 թ. կառուցել է Կահիրեի Ազգային առաջնորդարանի նոր, հրաշակերտ շենքը:

ԵՂԻԱԶԱՐ ՈՐԴԻ ՊԵՏՐՈՍԻ (Ակնա գավառակի Կամարակապ գյուղ - 8.12.1827, Կահիրե)
Ամիրա, խոշոր սեղանավոր, իր ժամանակի միակ համազգային բարերարը:
1790 թ. տեղափոխվել է Կահիրե, զբաղվել թանկագին քարերի առևտրով և դրամափոխությամբ: Եղել է միակ դրամատերը, որը 1808 թ. ֆինանսական միջոցներ է փոխ տվել Եգիպտոսի ապագա զորեղ փոխարքա Մուհամեդ Ալիին, ինչից հետո նշանակվել ու երկար տարիներ ղեկավարել է նրա անձնական ֆինանսները: Եղել է միակ հպատակ քրիստոնյան, որն իրավունք է ունեցել գլխին կրելու սպիտակ փաթթոց:
1811 թ. վախճանվել են կինն ու երեխաները:
Իր ունեցվածքը կտակել է Եգիպտոսի, Պոլսի, Երուսաղեմի, Ակնի, Մուշի ու Լիբանանի ազգակիցներին` կտակակատարներ նշանակելով քրոջ որդիներ Ալեքսան և Հակոբ Միսաքյաններին:
Եղիազար ամիրայի մահից հետո նրա քրոջ զավակներ Ալեքսան և Հակոբ Միսաքյանները, ի կատարումն իրենց քեռու կտակի, 1828 թ. Կահիրեի Հարթ-Զուեյլա թաղամասում` Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հարևանությամբ, գնել են տարածք և կառուցել երկհարկանի հոգետուն, հյուրանոց ու դպրատուն:
1950-1953 թթ. Սբ. Աստվածածին եկեղեցին, դպրատուն-հյուրանոցը, հոգետուն-հիվանդանոցը, առաջնորդարանի հին շենքը Եգիպտոսի կառավարության որոշմամբ քանդվել են: 1968-ին տարածքը վարձակալել է մի ընկերություն և տարեկան զգալի գումար վճարել ազգային առաջնորդարանին:
ԵՂԻԱՅԱՆ ԳՐԻԳՈՐ ԵՂԻԱՅԻ
(25.05.1833, Կահիրե- 21.06.1911, Տրիեստ: Աճյունը վերահուղարկավորվել է Կահիրեի Սբ. Մինաս մատուռի մոտ)
Նախնական կրթությունն ստացել է Կահիրեի Հարեթ-Զուեյլա փողոցում գտնվող հայոց դպրատանը, 1847-1850 թթ. ուսանել է անգլիացի Համիլտոնի անհատական վարժարանում, 1850-1852 թթ.` ֆրանսիական «Էքոլ դե Լանգ» լիցեյում: Ստանալով փայլուն կրթություն և տիրապետելով օտար լեզուների` 1852-1854 թթ. եղել է Կահիրեի ռուսական հյուպատոսության թարգմանիչ: 1854 թ. Ղրիմի պատերազմի սկսվելու պատճառով թարգմանչի աշխատանքը թողել է և հիմնել փաստաբանական գրասենյակ:
1864 թ. ընտրվել է Կահիրեի ազգային Գավառային ժողովի անդամ և զբաղվել Կարապետ Գալուստյանի կտակի իրավաբանական ձևակերպմամբ:
1878-1880 թթ. նշանակվել է ռուսական հյուպատոսության խորհրդական, իսկ 1881-1887 թթ. եղել փոխհյուպատոս` ընդունելով ռուսական հպատակություն:
Բազմարդյուն գործունեության համար պարգևատրվել է Եգիպտոսի, Ռուսաստանի, Պարսկաստանի, Իտալիայի մեկ տասնյակ շքանշաններով: Հանդիսացել է «Բալթիկ ծովի նավաբեկությունների ընկերության» և «Ռուսական Կարմիր խաչի ընկերության» անդամ: Հիմնադիրն է Կահիրեի Ռուսական նպաստամատույց ընկերության:
1888-ին նորոգել է Կահիրեի հայոց գերեզմանատան Սբ. Մինաս մատուռը, 1904-ին Մշո և Սասունի տուժածների հանգանակության հիմնադրամին հատկացրել է 1000 եգիպտոսյան ֆունտ, 1905-ին ընտրվել է Հայոց թեմական և քաղաքական ժողովների ատենապետ, 1906-ին եղել է ՀԲԸՄ 10 հիմնադիր-անդամներից մեկը, 1907-ին Կահիրեի Գալուստյան ազգային վարժարանի կառուցմանը մասնակցել է 195 եգիպտոսյան ֆունտով:
Գ. Եղիայանը 1906-ի հունիսի 15-ին ֆրանսերենով գրել է կտակ` կտակակատար նշանակելով Պողոս Նուբարին: Բարերարն ուներ 5 խոշոր եկամտաբեր շենք և 277 ֆեդդան մշակելի հողատարածք` Սանաբարա գյուղում. ունեցվածքը գնահատվել է 75 հազար եգիպտոսյան ֆունտ, որը նվիրաբերել է ազգին: Ըստ այդ կտակի, շենքերը պիտի վաճառվեին և ստացված գումարով եկեղեցի կառուցվեր Կահիրեում: Հողատարածքից ստացված տարեկան եկամտի 80 %-ը պիտի հատկացվեր միակողմանի որբ ուսանողներին` համալսարանական կրթություն ստանալու, 10 %-ը` առաջնորդարանի ծախքերը հոգալու համար, իսկ մնացյալ 10 %-ը պետք է մնար անձեռնմխելի և տարիների ընթացքում կուտակվելով` ծառայեր նոր եկամտաբեր կալվածքներ ձեռք բերելու համար:
1912 թ. փետրվարի 29-ին հանգուցյալ Գ. Եղիայանի գույքը աճուրդով վաճառվել է 2100 ֆունտ սթեռլինգով, իսկ նույն թվականի ապրիլյան Զատկին հայ աղքատներին բաժանվել է 500 եգիպտոսյան ֆունտ:
1917 թ. հունիսի 19-ին 10560 եգիպտոսյան ֆունտով գնվել է 5286 քառ. մետր տարածք, որտեղ 1928 թ. կառուցվել է Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ