Վերնիսաժ

Լևոն

ՋԱՎԱԽՅԱՆ

Որ նոր Վերնիսաժ էի գնացել, ասես ծծած մոմպաս լինեի: Մեր Վահագնն ասում էր` Ջավախյանը որ Վերնիսաժ եկավ, ոնց որ մինչև ութսունութ թվականի Վանո Սիրադեղյանը լիներ: Առողջությունս ոչինչ, ես բողկի պես պինդ էի ու, եթե հավատամ «սորտիս», բավականին երկարակյաց: Սակայն առողջությունիցս էլ երկարակյաց դիվային որովայնս էր, որ աժդահա սարի պես բլրվել էր առջևս: Դա չէր վրիպում ոչ ոքի աչքից, ամենից շատ` հնգամյա թոռնիկիս` Սոֆիկի շագանակագույն աչուկներից: Այդ օրն էլ թաթիկը դրել էր փորիս, ասես մեջի եղած-չեղածը զննելիս լիներ:
-Պապի՞կ,- ասաց,- էրեխա ես ունենալո՞ւ…
Թոռնիկիս հարցը պատահական չէր, որովհետև տեսել էր, թե ինչպես է իր հորաքույրը մեծ փոր ունենալուց հետո երեխա ունեցել:
-Հա՛,- ասի:
-Տղա՞, թե՞ աղջիկ,- հարցական փորիս էր նայում:
-Տղա,- ասի:
- Անունն ի՞նչ ես դնելու,- ասաց:
Հիշեցի, որ պապիս պապի անունը Առաքել էր:
-Առաքել,- ասի:
-Առա…Առա…,- սկսեց ու չավարտեց ականջին խորթ անունը:
-Առաքել,- կրկնեցի:
-Առա... Առա…,- ոչ մի կերպ չէր կարողանում արտաբերել անծանոթ անունը:
Հիշեցի, որ իմ պապ Վանոյի հոր անունը Արզուման էր, որ որդին էր Առաքելի:
-Արզուման,- ասացի:
-Արզու.. Արզու…,- աղավնու նման քաղցրիկ ղունղունում ու չէր կարողանում ճիշտ անունն արտաբերել հնգամյա հրեշտակս:
-Արզուման,- ասի:
-Է՜, պապի՞կ,- դժգոհեց թոռնիկս,- էդ ի՞նչ փղերի անուններ ես դնում…
-Լյովա՛, սուրճը եփել ա,- խոհանոցից լսվեց կնոջս զվարթ ձայնը:
Փրկության ելքն էր: Բնականաբար, նա սուրճը չէր կարող սենյակ բերել: Թոռնիկիցս փախա` սուրճի պատրվակով: Առավոտ կանուխ չկա վայելք, քան տաք սուրճի հետ հեռուստացույց նայելը: Կամաց-կամաց հարմարվում էի բացվող օրվան: Կինս հավանաբար թոռնիկիս զրույցը լսել էր: Իր հիվանդությունը մոռացած, ինձ համար դեղատոմս էր գտել` տարօրինակ վարժությունների մի ամբողջական համալիր:
-Լյովա,- ասում էր,- ամեն առավոտ լուցկին հատակին թափիր ու հատ-հատ հատիկները հավաքիր… լսո՞ւմ ես,- ասում էր,- հատ-հատ… Կանե՞ս…
-Ա՛յ կնիկ,- ասի,- խի՞, փոր մաշելու մենակ էդ ձևը կա՞… Գիշերը որ գործը քեզ ա հասնում, դու էդ գործում չկաս, բայց ցերեկը ինձ խելք ես ցույց տալիս, հա՞…
-Մենք էդ տարիքից վաղուց ենք դուրս եկել,- խեթեց,- հեչ էլ անես…
ՈՒշք ու միտքս իմ վայելքում էր: Սուրճը` ումպ-ումպ, հեռուստացույցը` հետաքրքիր տեսաշարերով… Վերնիսաժ գնալուս ժամանակը գալիս էր: Ինձնից առաջ տղաս ու թոռնիկս էին գնացել: Տղաս թոռնիկիս մանկապարտեզ էր տանում: Երեխայի դաստիարակության հարցում հարսս խիստ կոշտ էր ու անզիջում: Թոռնիկս հարկ համարեց այդ մասին տատիկին զգուշացնել.
-Տատի՜կ,- ասաց,- քեզ խելոք կպահես, թե չէ մաման կծեծի…
Արծաթով բեռնված պայուսակս ճիտս գցեցի ու դուրս եկա: Կինս հիվանդ էր` ես էի պահում, թոռնիկս փոքրիկ էր` ես էի պահում, հարսս բուժքույր էր` ես էի պահում, տղաս տնօրեն էր` ես էի պահում (նրանց ստացածը քոռ կոպեկի արժեք էլ չուներ), մնում էր երկրիս վարչապետին ու նախագահին պահեի… Նրանք էլ ամուր նստած էին վզիս: Էդ էլ իմ ճիտին պարտքը:
Մեր բարձրահարկից այն կողմ դագաղագործների փողոցն էր` սգո պարագաներով, սև ժապավեններով, կատաֆալկով, ծաղկազամբյուղներով ու դագաղներ, դագաղներ, դագաղներ… որոնք երեխա ժամանակ տեսնելիս հոգիս ահ էր ընկնում, ցուրտ քամի էր անցնում ոսկորներովս, ու սիրտս էր սողոսկում մահվան սարսուռը: Իսկ հիմա այն ընդամենը ուղեկից ճամփա է: Աստիճանաբար հարմարվում եմ դագաղներին: Դեռ ուսանող տարիքում եմ լսել հորաքրոջս տղա Մարտունից: «Լյովի՛կ ջան,- մի օր ինձ ասաց,- գերեզմանուտներում երբևէ ուշադրություն դարձրե՞լ ես, թե քանի տարեկանում են մահացել հանգուցյալները: Նրանցից շատ քչերն են ծերության հասնում: Մեծամասամբ ջահելներ են: Էդ ջահելներից էլ ջահել գերեզմաններն են…»: Ինքը, որ այդքան հասկանում էր, ինքն անգամ երկար չապրեց: Իմ հորաքրոջ տղա Մարտունն էլ գնաց` երիտասարդացնելու առանց այն էլ երիտասարդ գերեզմանները: Այնուամենայնիվ, առջևս գարուն էր` ծիրանենու ու բալենու սպիտակ ծաղիկներով, հոնի դեղնածուփ բողբոջներով, դեղձենու մանուշակագույն թերթերով, մայթերի թաց սիզախոտերով և պայթող տերևներ, տերևներ, տերևներ` թարմ ու կանաչ բույրերով, ու նաև առջևիցս գնացող աղջկա բարեկազմ ու սլացիկ երկու ոտքեր` դեպի դրախտ տանող երկու ճանապարհ… Հայացքս չէր կտրվում հյութեղ ոտքերից: ՈՒզում էի գարնան ողջ հմայքն այդ մարմնական հրաշքից քամել: Հմայված գնում էի նրա hետևից: «Եվ սա էլ է մեռնելո՞ւ…»,- անցավ մտքովս: «Գեղեցիկ կինը երկու անգամ է մեռնում»,- նույն պահին ևեթ փշաքաղվեց միտքս: Առայժմ գնում էի «դրախտի» ճանապարհով: Դագաղներն անցել էի: Մինչդեռ դեպի Վերնիսաժ տանող ճամփան անցնում էր նրանց միջով: «Ո՞Ւր»,- սթափվեցի: Դրախտը դրախտ, բայց կյանքը մի այլ տեղ էր: Ինձ թափ տվեցի ու շրջվեցի դեպի շագանակագույն դագաղները, դեպի այնտեղ, որտեղով անցնում էր իմ առօրյա ճամփան: Դագաղներն ինձ միշտ միևնույն բանն են հուշում` կյանքի և մահվան խորհուրդը: Հույն փիլիսոփաների նման ես էլ եմ սիրում քայլել մտածելով: Պատմվածքներիս լավագույն մասը քայլելիս եմ գրել: Էդ օրն էլ դագաղների մոտ գլխումս միտք ծագեց առ այն, որ մարդուն նպատակն է պահում: Նպատակ ունե՞ս` ապրում ես, չունե՞ս` վերջ, ճանապարհդ փակ է: Գյոթեն, 1831 թվականին ավարտելով «Ֆաուստը», Էքերմանին ասել էր. «Իմ հետագա կյանքը ես կարող եմ այսուհետև ընդունել զուտ որպես պարգև, և, ըստ էության, ինձ համար արդեն բոլորովին միևնույն է, թե ինչ եմ անելու և որևէ բան անելո՞ւ եմ արդյոք, թե՞ ոչ»: Դրանից հետո նա կես տարի ապրեց: Աներս նոր տան հիմք դրեց, երբ արդեն 70 տարեկան էր: Տասը տարի շարունակ տուն էր կառուցում: Մինչև չավարտեց, չմեռավ: Ես Աստծո ամեն օր գնում եմ արծաթեղեն վաճառելու, բայց արծաթը չէ, որ ինձ պահում է: Ինձ իմ պատմվածքներն են պահում: Ես ապրում եմ պատմվածքից պատմվածք: Մարդ որքա՞ն պիտի փառասեր լինի, որ գրող դառնա: Մեր գյուղի Հոբոսն ավելի լավ խոսում է, քան ես գրում եմ: Բայց ես գրում եմ, իսկ նա նախիր է արածեցնում… Նշանավոր մի երգչուհի, կարծեմ Մադոննան, ասում էր. «Փառքը կարծես թմրանյութ լինի: Այն լցնում է դատարկությունը»: Պարզվում է` դատարկության մեջ էլ կարելի է ապրել: Մարդիկ կան` երբ էլ հեռուստացույցը բացես, մեջն են: Ոնց որ ծնված օրից մեջը մնացած լինեն: Ամեն մարդ էլ դատարկ տեղ ունի: Դատարկությունը գունավոր փուչիկ է, սուտ: Ես ստի վրա եմ կառուցել իմ նպատակը: Քանզի գրականությունը հորինվածք է: Նպատակը կյանք է, բայց ոչ երջանկություն: Կյանքն իսկ երջանկություն է: Իսկ երջանկությո՞ւնը, երջանկությո՞ւնը… Գնացեք Նար-Դոս` դագաղագործների փողոց, և հարցրեք` ի՞նչ է երջանկությունը, և նրանք Ձեզ կասեն, թե ինչքան երջանկություն են տարել…
-Դոլար առնեմ…
Սիլաչի շուկայի երկարահասակ մարդն էր, թերևս միակը Երևանում, որ դեռևս ոտքի վրա դոլարի գործ էր անում: Ինչքան էլ կողքով աննկատ անցնեի, միևնույն է, պիտի նկատեր.
-Դոլար առնեմ…
Այդ մարդն այդպես էլ չհասկացավ, որ ոտքի վրա ես դոլար չեմ փոխում:
Ամեն քայլափոխի փոխանակման կետեր կային: Սակայն նա ուրիշ էր: Ոնց որ դոլար փոխանակող մարդ-ավտոմատ.
-Դոլար առնեմ…
Ո՛չ, սա ամենևին էլ մեր երազանքների հայրենիք չէ: Սիլաչի, քիսաչի և ամենևին էլ ոչ Վերսաչի: Բայց և այնպես, անունները մեզ մոտ այնպես են, ինչպես Իտալիայում: Այնտեղ Վերսաչին ընդամենը նորաձևության պուճուրիկ աստված էր, որ զոհ գնաց մոլագար երկրպագուին: Իսկ այստեղ Սիլաչին միշտ մեզ հետ է, մեզ մոտ, մեր ոտքի տակ, մեր շուրջը` պես-պես բանջարեղենով, կարմիր-կանաչ համեմունքներով, գույնզգույն մրգերով, կարծր ու փափուկ պտուղներով, հողագույն պալարներով, արևադարձ նարինջով, բանանով, անանասով և հավով, ձկով, մսով, գինով, օղիով ու մայթերին ծորող ձայնասփյուռ երգ ու պարով… Սա Սիլաչին է, Սիլաչին, այստեղ տանում են ու բերում, առնում ու ծախում, այստեղ կյանքն է հետ ու առաջ անում:
Մայրս Դեբեդին ափամերձ շուկայից գալիս միշտ արժանանում էր փոստատար Վիկտորի հանդիմանանքին.
-Ախչի Անե՜տ,- ասում էր,- ուրիշն իր էլած-չելածն ա տանում բազար, որ փողը տուն բերի, դու փողը տանում ես, որ ուրիշի էլած-չելածը բերե՞ս…
Մայրս Վիկտորից դաս չքաղեց: Ես եմ, որ օրերից մի օր նրա դասը սերտեցի: Էս է, քսան տարի շարունակ արծաթը տանում եմ, որ փողը բերեմ…
Մովսես Խորենացու փողոցը շուկայի երկայնքով ձգվում ու «Տաշիր» սրճարանի մոտ սուր անկյան տակ հատում էր Տիգրան Մեծի պողոտան: Ոտքերս իրենց ճանապարհը գիտեին: Խորենացուց թեքվելով` գնացին Տիգրան Մեծի պողոտայով: ՈՒսապարկիս պարունակությունը (մոտ 10 կգ արծաթ) ամենևին էլ ինձ ծանրություն չէր պատճառում: Քայլում էի զով մայթով: Ես ըմբոշխնում էի գարնան թարմ շունչն ու փողոցի աշխույժ անցուդարձը` թեկուզև փոքր-ինչ փոխհատուցելով վաճառասեղանիս առջև օրնիբուն կանգնելու դառնությունը: Կանգուն աշխատանքը ոտքերիս արյունատար անոթներին լայնություն էր բերում, իսկ գեր մարմնիս` ավելացող կիլոգրամներ: Գրիբոյեդովի արձանին չհասած` դեպի աջ բարձրացող բլրի վրա հայացքիս հանդիման բազմել էր Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Ես, ինչպես հարկն է, Աստծուն չեմ հավատացել և, ինչպես հարկն է, եկեղեցի չեմ այցելել, բայց ամեն անգամ եկեղեցուն հասնելիս, ինչպես հարկն է, խաչակնքում էի, ինչ խոսք, ավելի շատ իմ, քան Աստծո գոյության համար: Գրիբոյեդովից այն կողմ Խանջյան փողոցն էր ու մանկավարժական ինստիտուտը: Շենքն այդ ինչպես թողել էի, այնպես էլ մնացել էր: Այնտեղ երիտասարդությանս լավագույն տարիներն էին ապրում: Վկան` Խաչատուր Աբովյանի մշտարթուն կիսանդրին: ՈՒղիղ քառասուներեք տարի առաջ այստեղ` այս արձանի շուքի տակ, տեսա տուրիստական հանդերձանքով երեք ուսանողների: Ընդունելության քննությունները կրկին հանձնել էի, կրկին անհամբերությամբ սպասում էի մրցույթի արդյունքներին: Այնքա՜ն էի ուզում ես էլ նրանց նման ուսանող լինել և այնքա՜ն էի ուզում այդ արձանի ստվերին արժանի յուրային լինել… Ինձ հարկ եղավ տասնվեց անգամ քննություն հանձնել` առնվազն մեկ անգամ ընդունվելու համար: Եվ որքան մեծ եղավ ուրախությունս, երբ վերջապես ընդունվողների ցուցակում գտա իմ անուն-ազգանունը… Կյանքումս երբեք ինձ այդքան երջանիկ չէի զգացել: Թվում էր, թե հասել էի անհասանելիին: Իսկ դա սկիզբն էր: Հիմա` քառասուն և ավելի տարիներ անց, երբ քայլում էի Խանջյան փողոցով, շատ բաների արդեն հասել էի ու շատ շատերից էլ զրկվել, բայց նորից մնացել էի նույն բանի սպասումով: Թվում է, թե ուր որ է կգա նա` ձայնի ցանկալի ալիքը, ու կմտնի ականջիս խխունջը… Եվ իսպառ կփոխվի կյանքս, առօրյաս, և ես այլևս ստիպված չեմ լինի գնալ տրորված ճանապարհներով: Էս է, քսան տարի շարունակ ճիտին պարտքս վզիս քայլում եմ երազանքիս հետևից: Այսօր էլ ես ականջալուր եմ սովորական, մարդկային ձայնին: Մեկ լուր, ընդամենը բարի մի ավետիս և միգուցե արժանանամ մորս օրհնանքին` խեր խաբարին… Ապրում էինք, էլի, հույսով, հավատով, խեր խաբարի ակնկալիքով ու կոմունիստական երազանքներով: Կյանքն աստիճանասանդուղք էր: Հինգ տարին մեկ պաշտոն էի փոխում: Շարքային ուսուցչից բարձրացա մինչև լուսավորության մինիստրության բաժնի պետ: Մտածում էի` որ այսպես գնա, եթե ոչ կենտկոմի քարտուղարի, ապա գոնե մինիստրի աթոռի կհասցնեմ: Էն էլ սանդուղքը կոտրվեց: Ո՞Ւմ մտքով կանցներ, որ Սովետը կքանդվի: Ով տեսել է Մոսկվան, Կարմիր հրապարակը, նոյեմբերյան ցրտաշունչ շքերթը` անպարտ, ուղղաձիգ շարքերով կանգնած խրոխտ զինվորներին ու երկինք միտված միջմայրցամաքային հրթիռները, գլխովն անգամ չէր անցկացնի նման անհեթեթություն: Շքերթի հրամանատարը` տոնական համազգեստով, ոսկենախշ ուսադիրներով, հայրենիքի շողշողուն պարգևները կրծքին, զգաստ ու հաղթական հառնում էր զորքի առջև, վեր ծալած ձեռքի ջղաձիգ ափը խոնարհում քունքին ու գոչում.
-Равняйсь! Смирно!!!
ՈՒ քարանում էր հրապարակը, քարանում էր Երկիրը` աշխարհի մեկ վեցերորդ մասը… («Ի սարսափ թշնամեաց, վասն զորութեան Բիաինէի»):
-ՈՒռա՜…

Մեկնաբանություններ