«Ոչնչանում է պատմամշակութային միջավայրը, և երկիրը դառնում է դատարկ, զրկվում է իր պատմությունից»

ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի, ինչպես նաև Բեռլինի Բաց համալսարանի հովանու ներքո Արսեն Բոբոխյանը, Ալեսանդրա Ջելիբերտը և Պավոլ Հնիլան սկսել են գիտական համագործակցություն, որի հիմնական նպատակն է հետազոտել վիշապաքարի երևույթը ժամանակակից հնագիտության մեթոդներով, ստուգել նախկին հետազոտողների տվյալները վիշապաքարերի տեղադրության վերաբերյալ, ճշտել տեղահանված վիշապաքարերի նախնական դիրքը, փորձել նոր վիշապաքարային միջավայրեր հայտնաբերելու հնարավորությունը: 2012-ի ամռանը տեղի է ունեցել առաջին ճանաչողական հետախուզությունը: Այս աշխատանքի արդյունքում արշավախումբը տեղեկություններ է հավաքել մոտ 90 վիշապաքարերի մասին, որոնցից 53-ը հաջողվել է տեղայնացնել և փաստագրել: Ընդ որում, ինչպես նշում է Արսեն Բոբոխյանը, դրանցից 16-ը նախկինում անհայտ են եղել: Մեր նախորդ համարներից մեկում անդրադարձել էինք վիշապակոթողների խնդրին: Գրող, անձավախույզ Վահան Տեր-Ղազարյանն իր մտահոգությունն էր հայտնում հնագույն կոթողների տեղահանման, պատմամշակութային միջավայրի դիտավորյալ ոչնչացման առիթով: Վիշապակոթողների վերադարձի հարցը օրերս շոշափվել է Հանրային խորհրդի փակ նիստում: Հուսանք, որ գործն ընթացք կստանա և կդրվի հանրային քննարկման:
Թեմայի շուրջ ներկայացնում ենք մեր զրույցը ԱՐՍԵՆ ԲՈԲՈԽՅԱՆԻ և ՎԱՀԱՆ ՏԵՐ-ՂԱԶԱՐՅԱՆԻ հետ:

-Ի՞նչ է վիշապաքարը, ինչո՞վ է բացառիկ, որտե՞ղ կարելի է հանդիպել:
Ա.Բ.- Վիշապաքարերը, ինչպես խաչքարերը, բնորոշ են միայն Հայկական լեռնաշխարհին, ի հայտ են գալիս հիմնականում շատ բարձր լեռնային գոտիներում (2500-3000 մ): Դրանք հնում սրբավայրեր են եղել, դրվել առանցքային վայրերում, մարմնավորել են համայնական հիշողության պահպանման ոլորտը: Թվագրության խնդիրը շատ բարդ է, կարելի է ասել, որ հաստատ բրոնզեդարյան երևույթ է, ամենահավանականը վերաբերում է Ք.ա. 2-րդ հազարամյակին: Ըստ ձևի ու պատկերագրության բաժանվում են երեք տիպի` ցլակերպ, ձկնակերպ և ձկնացլակերպ:
-Տեղահանման գործընթացը ինչո՞վ է բացատրվում:
Ա.Բ.- Երկու տեսակի վտանգներ են տեսանելի վիշապաքարերի համար` նրանց ավերումը նախնական միջավայրում և տեղափոխումը ստորին` դաշտավայրային շրջաններ: Վիշապաքարերի տեղափոխումը և վերաօգտագործումը սկսվել է դեռևս վաղ շրջանում: Այսպես, Գառնիի վիշապաքարը ուրարտական արքա Արգիշտի I-ի կողմից Ք.ա. 8-րդ դարում օգտագործվել է որպես արձանագրության հիմք: Տեղափոխման գործընթացն ավելի աշխուժացել է միջնադարում (Աղավնաձորի, Կարմրաշենի, Փոքր Գիլանլարի վիշապաքարերը, որոնք օգտագործվել են որպես խաչքար) և հատկապես 20-րդ դարի երկրորդ կեսին: Մասնավորապես, անցած 50 տարում բարձրադիր արոտավայրերից Երևան և Հայաստանի այլ ենթաշրջաններ են տեղափոխվել 18 վիշապաքար, այդ թվում` Արագածից, Գեղամա և Վարդենիսի լեռներից:
Բացի այդ, հաճախ ոչ պաշտոնական անհատների կողմից վիշապաքարերի վերատեղադրման ընթացքում ոչ արհեստավարժ մոտեցում է դրսևորվել: Այսպես, բետոնե հիմքի մեջ գլխիվայր են դրված Դաշտադեմի, Դավթաշենի, Հայսերի Օբայի, Արագածի ֆիզիկայի երկու (Նոր Ամբերդ և Ալիխանյանի անվան) ինստիտուտների բակում դրված վիշապաքարերը: Դրանցից վերջինը նույն գլխիվայր վիճակում ի հայտ է գալիս «Սասնա ծռեր» մուլտֆիլմում:
Այլ միջավայրերում, ինչպիսին է նորահայտ արագածյան Կարմիր սարը, որոշ վիշապաքարեր վերաօգտագործման նպատակով կոտրվել են տեղացի անասնապահների կամ այլ անձանց կողմից` դրանք տեղափոխել փորձելու ընթացքում: Գեղամա լեռների Վանքի լճի վիշապաքարերից մեկը, որը վերականգնեցվել է իր նախնական տեղից ոչ հեռու, կոտրվել է վերականգնեցման ընթացքում և ավելի ուշ սոսնձվել:
Ընդ որում, հիշյալ տեղափոխումներն իրականացվել են և անգիտակից (ժողովուրդը զուտ որպես էսթետիկական արժեք բերել դրել է ինչ-որ իրադարձության կապակցութամբ ինչ-որ տեղ, առանց հարցնելու որևէ մեկին, առանց գիտակցելու, որ պատմական արժեքի հետ գործ ունի) և գիտակցված (պետական հովանավորությամբ` որպես պատմական արժեք) ձևով:
Սակայն երկու պարագայում էլ, անկախ նպատակից, հուշարձանները և նրանց նախնական համատեքստը խախտվել են
Վ.Տ.-Ղ.- Ազգային արժեքների նկատմամբ վերաբերմունքի հարցն է տվյալ դեպքում: Նախ, ոչնչանում է պատմամշակութային միջավայրում գտնվելու հուշարձանի իրավունքը, երկրորդ, գիտության համար այն ամբողջ հենքը, որ պիտի գոյություն ունենա, որպեսզի մենք ուսումնասիրենք մեր պատմությունը, հնագիտությունը, ինքներս մեզ իմանալու, ապագայի համար և այլն, ոչնչացվում է: Այսինքն` ոչնչացվում է գիտության ապագան: Պատմամշակութային միջավայրից օտարվում է ճարտարապետական փոքր ֆորմայի հուշարձանը, խոշոր ֆորմայի հուշարձանները նույնպես քանդվում, ավերվում, անտերության են մատնվում, ոչնչանում է պատմամշակութային միջավայրը, և երկիրը դառնում է դատարկ, զրկվում է իր պատմությունից: Թե սա ինչքան ժամանակում կարվի, կավարտվի կամ կհասցվի կրիտիկական կետի, որից հետո փրկել այլևս հնարավոր չի լինի, ինձ հայտնի չէ, հայտնի է ծրագրողներին:
-Մեր նախորդ զրույցի ընթացքում դուք հուշարձանների տեղափոխման, օտարման գործընթացը խորհրդային շրջանին բնորոշ հատուկ քաղաքականության հետ էիք կապում: Խորհրդային ժամանակներն անցել են, մենք ապրում ենք այլ երկրում:
Վ.Տ.-Ղ.- Ինչպե՞ս կարելի է Խորհրդային Միությունը հակադրել այս ժամանակներին: Սա ուղղակի այն ժամանակների շարունակությունն է և ժառանգորդը: Կոմսոմոլական պետություն է: Բոլշևիկյան ժամանակաշրջանում (որում շարունակում ենք ապրել) հուշարձանները տեղափոխվում և տեղադրվում էին ամենաանհեթեթ վայրերում, զբոսայգիներում, հաճախ դառնալով աղբանոցի բաղկացուցիչ մաս` կտրուկ և վճռական կերպով խաթարելով ուսումնասիրվող պատմամշակութային միջավայրը: Երբ գիտության համար ոչինչ չի մնում կամ մնում է կիսատ, կիսատ գիտությունն արդեն իսկ հակագիտություն է:
Ա.Բ. - Վիշապաքարերը 4-5 հազար տարի եղել են իրենց սկզբնական տեղում` կրելով բարձր մակարդակի խորհրդանշական ծանրաբեռնվածություն: Դրանք քաղաք բերել և ցուցադրել մի միջավայրում, որը ոչ մի պատմական և զգացական արժեք չունի, նշանակում է արմատախիլ անել: Անհրաժեշտ է ստեղծել պահպանական միջավայրեր վիշապաքարերի օրրանում և դրանք դարձնել ազգային ուխտավայրեր ու պատմական հիշողության վերակենդանացման ոլորտներ:
-Ինչո՞ւ վիշապաքար, ինչո՞վ է պայմանավորված անվանումը:
Վ.Տ.-Ղ.- Ժողովուրդն է այդպես անվանում:
Ա.Բ.- Հավելեմ, որ վիշապաքարերը հայտնաբերվել են 19-20-րդ դդ. սահմանին և հետազոտվել տարբեր նշանավոր գիտնականների կողմից` Մառի, Սմիռնովի, Քալանթարի, Պիոտրովսկու, Ղափանցյանի: Առաջին հայտնաբերողը Ատրպետն է եղել:
-Վիշապաքարերի մասին հանրությունը համարյա տեղեկություն չունի, գուցե իրապես դրանք մոռացությունից փրկելու միակ տարբերակը քաղաքին մոտեցնե՞լն է: Զբոսաշրջիկներին, օրինակ, հետաքրքրո՞ւմ են վիշապակոթողները:
Վ.Տ.-Ղ. -Այո, հետաքրքրություն կա, բացի այդ, պարտադիր է իրենց տեղերը վերադարձնելը, քանի դեռ հնարավոր է, թող ցանկացողը գնա, տեսնի իր տեղում: Դա նույնն է, թե Վահանավանքը տեղափոխենք Երևան: Ցարական իշխանությունները ժամանակին ծրագիր էին մշակել Գառնիի ավերակները տեղափոխելու Թիֆլիս` Անդրկովկասի մայրաքաղաք, և այնտեղ վերականգնելու: Լավ է` չստացվեց, հիմա չէինք կարող ապացուցել, որ դա վրացական չէ: Այս անտերությունից, այս ստրկական բարոյականությունից այն կողմ մենք ազատ մարդկանց հասարակություն ոչ միայն չունենք, այլև չենք ուզում ստեղծել: Գոլ ճահճի մեջ նստածի հոգեվիճակ է:
-Արտասահմանցուն ինչքանո՞վ են հետաքրքիր հնագույն այդ կոթողները, որքան էլ դրանք բացառիկ են:
Ա.Բ.- Առաջին հերթին վիշապաքարը մե՛զ պետք է հետաքրքրի, մե՛ր ժողովուրդը պետք է հաղորդակցվի իր արմատներին` մինչև 3000 մ բարձրության վրա գտնվող խորհրդավոր մշակութայնացված միջավայրերում: Սակայն այն բարձրադիր վայրերում, ուր գտնվում են վիշապաքարերը, հնարավոր է զարգացնել նաև միջավայրային և մշակութային էքստրիմ զբոսաշրջություն:
-Ո՞ր կառույցն է պահպանում «վիշապներին», որ այսքան ցավալի է վիճակը:
Վ.Տ.-Ղ. - Պահպանվում է պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության վարչության կողմից, բայց հնարավորություն, միջոցներ չկան: Աշոտ Փիլիպոսյանի նման նվիրված մարդիկ կան այդ կառույցում, որ անում են հնարավոր ամեն բան, բայց ստիպված են «պատի» դեմ պայքարելու: Փաստորեն հայ մտավորականն իր հայրենիքում բողոքող կողմ է հանդես գալիս: Այսպիսի տարօրինակ խնդիրներ կան, անընդհատ հայ ժողովրդին կանգնեցնում են ինչ-որ ծանր փաստի առաջ: Միայն վիշապներին չի վերաբերում խնդիրը: 115 փոքր ֆորմայի հուշարձաններ պետք է տեղափոխեին Երևան, որովհետև «անտերուդուս ընկած են»: Նախ գործողությունները կատարվում են գաղտնի, չգիտեմ որտեղ ծրագրվում է, մեղքը գցվում է պատմության թանգարանի վրա, պատմության թանգարանն էլ հայտարարում է, որ միակողմանի որոշում է եղել: Երիտասարդությունը ոտքի է կանգնում, միտինգներ է անում: Բերում են 54-ը, հետո ճնմշման տակ դադարեցնում են գործընթացը, հայտարարում են` հայտնի չէ, թե երբ կվերադարձնեն իրենց տեղերը, բայց տեղերը, անշուշտ, կարող են մոռացվել, այլակերպվել, ոչնչացվել:
Վիշապաքարը հանելիս կողքին եղած դամբարաններն էլ են ոչնչացվում: Ինչպես որ, երբ մարդու երիկամը հանում ես, մյուսն էլ է հիվանդանում, ու կամաց-կամաց մարդը մեռնում է: Նույնը պատմամշակութային միջավայրն է, որ օրգանական ընդհանրություն ունի, բոլոր դետալները կարևոր են:
Թուրքն այդպես չի վարվել մեզ հետ: Ասես փորձարկեն. Խորհրդային Միության ժամանակ վիշապաքարերն էին բերում, հիմա գործընթացը շարունակվում է: Պատմությունը ոչնչացման ընթացքի մեջ է: Նոր-նոր վերջացել էր խոսակցությունը դետալների տեղափոխման, էլի ծածուկ կերպով կանգնեցնում են փաստի առաջ, որ Գառնու կամուրջը, այդ չքնաղ հուշարձանը ոչնչացվել է, այլակերպվել: Ինչպես Սամվել Կարապետյանն է ասում` Գառնու կամուրջը մենք կորցրինք Երևանի մերձակայքում, հենց քթի տակ: Փաստորեն, միջոցներ ունեն բեկորները տեղափոխելու Երևան, բայց փող չունեն վիշապաքարերը հետ տանելու:
Հարժիսի վիշապը ինչո՞ւ եք բերում մայրաքաղաք, երբ Սյունիքն այդքան հարուստ չէ, ինչքան Գեղամա լեռները: Ո՞վ գիտի` ինչ է Հարժիսը. դա քաղաք է, քարավանատուն, Քրդերի կամուրջն է, դա Դաղդղան բրոնզեդարյան քարայրն է, բացառիկ միջավայր, որ կարող է նաև տուրիստական շքեղ վայր դառնալ, 5 հազար տարվա դարաշրջանները շերտերով պարզ արտահայտված են և մնում են անաղարտ վիճակում: Հանկարծ պատմության թանգարանի արշավախումբը պոկում է տեղից ու բերում Երևան: Նույնը կատարվում է մարդկանց հետ, գյուղերից, մարզերից պոկում, բերում են Երևան, այստեղից էլ` աշխարհի բոլոր կողմերը: Այս ի՞նչ ծրագիր է:
-Դրսի՞ց, թե՞ ներսից է այս ծրագիրը:
Վ.Տ.-Ղ. - Ավաղ, ներսից է: Սա ինչի՞ է հանգեցնում. ներսում մենք մեզ համոզում ենք, թե դեմոկրատիայի կղզի ենք, աշխարհը մեզ շատ բարձր է գնահատում և այլն, ու այս ինքնախաբեության մեջ գոլ նստած ենք, մաքուր օդն ու սառը քամին չենք տեսնում:
ՈՒ եթե գիտեն, որ մենք ինքնասպան ազգ ենք, շատ հանգիստ կարող են Ռամիլ Սաֆարովին Հունգարիայից հանձնել Ադրբեջանին: Կարծում եմ, այս երկու երևույթները փոխկապակցված են:
-Հնարավո՞ր է, որ վիշապաքարերը այդպես էլ չվերադարձվեն իրենց նախնական վայրերը:
Վ.Տ.-Ղ.- Ներողություն, եթե հնարավոր է եղել Պետրոս Գետադարձի և Վեստ Սարգսի կողմից Անիի բանալիների հանձնումը բյուզանդացիներին, նույն մարդիկ չե՞ն, ամեն ինչ հնարավոր է:
-Հնարավո՞ր է գրավել աշխարհի ուշադրությունը մեր վիշապներով: Ի՞նչ արժեք ունեն դրանք ընդհանուր համաշխարհային պատմության համատեքստում:
Վ.Տ.-Ղ.- Հայ առասպելաբանության մեջ վիշապակոթողները հզորագույն մի շերտ են կազմում: «Վիշապ» բառը հայերենում արտահայտվում է նախապես «ձուկն» ձևով, եթե խոսքը ձկնավիշապների մասին է, որից ենթադրաբար ծագում են վիշապները, դրակոնները: Ն-ի առկայությունը միայն հայերենին է բնորոշ:
Այս երևույթը առասպելի տեսքով գնացել հասել է աթենական պաշտամունքներին: Այսպիսի խոշոր միջազգայնացվող թեմա է «վիշապը»: Բայց վիշապակոթողները, նրանց պատկերավորումներն այս ուղիղ ձևով առկա են միայն Հայաստանում` ձկան կերպարանքով և կապված են Անգեղյա Տորքի` փոքրասիական Տարկունայի հետ:
«Դրակոն» բառից ծագում է նույնիսկ տվյալ աստվածության սուրբ բույսը` թարխունը, որ աշխարհի բոլոր լեզուներով, նույնիսկ ճապոներենում, փոքր վիշապ է նշանակում: «Վիշապ» բառի շուրջը և լեզվաբանական, և հնագիտական, և առասպելաբանական նյութը շատ է, բայց հնագիտական կիզակետային նյութը այստեղ է: Եվ դրանց ոչնչացումը բնօրրանում, պայմանական այսպես ասենք` համարժեք է միջազգային հանցագործության:
Ա.Բ.- Կարելի է առաջարկել վիշապաքարերն ընդգրկել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցանկում:
Կոմիտասի երաժշտության նման մի բան է վիշապաքարը. քչերին է հասու և իր բնույթով, ցավոք, հեռացած է արդի հայ հանրույթից: Պետք չէ դրանք արմատախիլ անել, բերել և դնել թանգարանում, կտրել օրրանից: Առանց այդ էլ մենք թանգարանային տեսակ ենք:
Վ.Տ.-Ղ. -Ի՞նչ ասել է` այս ժամանակներում փակ շենքի մեջ պատմության և հնագիտության թանգարան ունենալ: Այն պետք է տեղափոխվի քաղաքից դուրս, պետք է մի քանի հեկտար տարածություն զբաղեցնի, ամեն դարաշրջանը առանձին բաժիններով ներկայացվի, առնչվի բնական միջավայրի հետ, որ այցելուն մտնի, էքսկուրսիա կատարի, դուրս գա, ճանաչի Հայաստանը: Մեր թանգարանում դա հնարավոր չէ բացարձակապես: Սրանք կարևոր խնդիրներ են, ստրատեգիական խնդիրներ են հայ ազգի ինքնապահպանման, փրկության համար: Մինչդեռ տեղի է ունենում բացարձակ հակառակ պրոցեսը` ոչնչացում, տեղահանում, կուտակում պահեստում: Թանգարանի շենքը ես համարում եմ ընդամենը պահեստ, ընդ որում` վատ պահեստ: Այս շենքը կարող է լինել միայն լավ պատկերասրահ:

Զրույցը`
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ