Խորհրդանշական իմաստ կա այն բանում, որ ավերակ Անիում պահպանվել է Տիգրան Հոնենցի եկեղեցին

XII-XIII դդ. սահմանագլխին Անիի ամենանշանավոր քաղաքացին Սմբատի թոռ, Սուլիմի որդի Տիգրանն էր` Հոնենց տոհմից: Նա վաճառական էր, կալվածատեր, մեծատուն, դրամատեր, վաշխառու, անշարժ ու շարժական գույքը, հարստությունը հասնում էին միլիոնների, և քաղաքում նրա անունը կրող փողոց կար: Սակայն այդ միլիոնատերը միաժամանակ քրիստոնյա հավատի, առաքելական սուրբ եկեղեցու ջերմեռանդ ու հնազանդ նվիրյալն էր:
Հոնենցը կառուցել է Բեխենց վանքը, 1213 թ. նորոգել Կաթողիկե եկեղեցու աստիճանները և, ի թիվս այլ ընծաների, եկեղեցուն նվիրել մի կրպակ: Ապա Ախուրյանի կիրճի պռնկին կառուցել է Կուսանաց վանքի եկեղեցին: Դրանից հետո ձեռնամուխ է եղել հոգու պարտքի կատարմանը. գնել է Կուսանաց վանքից քիչ վերև` արտաքին դարպասի Ավագ դռան մոտ գտնվող Սբ. Աստվածածին մատուռի քարքարոտ ու մացառախիտ տարածքը, մեծ գումարներ ծախսելով պարսպապատել և 1215-ին այդ վայրում կառուցել 14 մ երկարությամբ և 10 մ լայնությամբ Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին:
Տիգրան Հոնենցը եկեղեցին զարդարել է ոսկե և արծաթե խաչերով, կանթեղներով, սպասքով, ոսկեզօծ և արծաթազօծ սրբապատկերներով, եկեղեցուն կից կառուցել բազմաթիվ կացարաններ` հոգևորականների, իշխանների և ուխտավորների համար: ՈՒ որպեսզի թե՛ իր կենդանության օրոք, թե՛ իր մահից հետո Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը նյութական կարիքներ չունենա, եկեղեցուն նվիրել է 8 գյուղ, 6 այգի, 2 բաղնիք, 2 ձիթհան, 2 բանջարանոց, մի քանի ախոռ ու մարագ, մեկ ջրատար, Արոտավայրի լանջ կոչված հողամասը և այլ հողակտորներ, ինչպես նաև Հատոնցենց խանապատը` մեծ հյուրանոցը, դրան կից բոլոր կրպակներով, Պապենց կոչված խանապատի 2/3-ը և կից խանութը:
Ահավասիկ մի հատված եկեղեցու արձանագրությունից. «664 թ. (մ.թ. 1215 թ.-Խ.Դ.), երբ Աստծո ողորմածությամբ Անի քաղաքի բեյը հզոր և զորեղ Զաքարիան էր… Ես` Հոնենց ընտանիքից Սուլեմ Սմբատորենցի որդի, Աստծո ծառա Տիգրանս, իմ տերերին և երեխաներին երկար կյանք պարգևելու համար քարափի եզրին և մացառուտներով անանցանելի այս վայրում կառուցեցի այս վանքը` նվիրելով Սուրբ Գրիգորին և այն իր տերերից իմ արդար ունեցվածքով գնեցի և մեծ նեղությամբ և ծախսերով ամեն կողմից ապահովեցի նրա պաշտպանությունը: Այս եկեղեցին կառուցել տվեցի սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի անունից և այն գեղեցկացրի բազմաթիվ նախշերով…»:
1903 թ. ամռանը Լեոն թիֆլիսցիների և ալեքսանդրապոլցիների մի մեծ խմբի հետ այցելում է Անի, որից հետո թղթին է հանձնում հայոց հնամենի մայրաքաղաքի մասին իր տպավորությունները: Ահա թե նա ինչ է գրում մասնավորապես Տիգրան Հոնենցի և նրա կառուցած Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու մասին:
«...Ձորի պռունգին կա մի փոքրիկ, բայց զարմանալի գեղեցիկ եկեղեցի:
Դա Ս. Լուսավորիչն է, դրսից էլ, ներսից էլ այնքան զարդարված, որ թյուրքերը անվանում են «Նագըշլը քիլիսե» զարդարուն եկեղեցի: Մայր եկեղեցու փոքրիկ պատճենը: Դեռ չմոտեցած, ձեզ գրավում են ծանոթ մեղմ, քնքուշ գծագրությունները, նույն եռանկյունաձև խորշերը, նույն բարակ սյունակներն ու նազելի կամարները պատերի երեսին: Ավելացրած է միայն փարթամ քանդակագործություն: Կամարների վրա ոլորվում են հյուսված զարդեր, իսկ նրանց կազմած անկյուններում քանդակված են չորքոտանի կենդանիներ և զույգ-զույգ կամ մենավոր թռչուններ:
Եկեղեցու պատի վրա փորագրած երկար ու ընդարձակ հայերեն արձանագրությունն ասում է, որ Ս. Լուսավորիչը կառուցել է այս կողմերի եկեղեցիների առատաձեռն բարերար Հոնենց Տիգրանը: Այս մարդու արձանագրությունները քանդակված են համարյա բոլոր նշանավոր եկեղեցիների վրա: Նրան տեսնում ենք Հոռոմոսի վանքում, Անիի մայր եկեղեցու վրա, Խծկոնքի վանքում: Եվ ամեն տեղ նա վերանորոգող է, մեծ նվերներ է տալիս: Բայց այն, ինչ նա տվել է Ս. Լուսավորչին, բավական է հասկացնելու համար, թե ի՜նչ ահագին հարստությունների տեր էր նա:
Իր բոլոր արձանագրությունների մեջ Տիգրանն անվանում է իրան ծառա և սպասավոր Զաքարե Ամիր Սպասալարի և Շահանշահի, որ Զաքարեի որդին էր: Ամեն տեղ նա ասում է, որ նվերներ է տալիս եկեղեցիներին նախ և առաջ իր այդ տերերի հոգու փրկության և արևշատության համար: Ինչո՞ւ էր Տիգրանը այդքան սիրում իր տերերին,- մենք հաստատ չգիտենք: Բայց որ այդ տիրասիրությունը միայն նրա անձնական զգացմունքը չէր և կարող է նաև ժամանակի երախտագիտության արտահայտություն համարվել,- այդ էլ պարզ է, եթե ի նկատի ունենանք, թե ո՞վ էր և ի՞նչ էր Զաքարե Ամիր Սպասալարը:
Ժամանակի ամենահարուստ անեցիներից մեկն էր Հոնենցը: Նա ոչինչ չխնայեց իր շինած վանքը բարեզարդելու համար, մինչև իսկ ջուր բերեց այս քարափի գլուխը, որ ինչպես վկայում է արձանագրությունը, մացառներով պատած մի տեղ էր, ուր հին ժամանակներում մի փոքրիկ մատուռ էր շինված: Նա շրջապատեց եկեղեցին պատերով, զարդարեց նրան սպասներով և զգեստներով, նվիրեց բազմաթիվ անշարժ կալվածներ-գյուղեր, հողեր, այգիներ, որոնցից մեկը գտնվում էր Երևանում, ջրաղացներ, խանութներ, տներ, կարավանապաներ: Սրանք դեռ անվիճելի սեփականություններ էին: Բայց Տիգրանի մոտ գրավ դրված էին և ուրիշ կալվածներ, այդ գրավականների իրավունքն էլ նա տվեց եկեղեցուն: Տիգրանի փարթամության նշաններից մեկն էլ այն էր, որ նրա անունն էր կրում Անիի փողոցներից մեկը:
…Հոնենց Տիգրանը, այո, իմացել է գանձեր թափել այնպիսի մի տեղ, ուր բնությունը անհամեմատ ավելի հափշտակիչ է, քան տաղանդավոր ճարտարապետի, հմուտ քանդակագործի շնորհքը: Գեղեցիկ են այդ քարերը, այդ քանդակները: Բայց չի կարելի կասկածել անգամ, որ այդ գեղեցկությունն ավելի շեշտում, ավելի բարձրացնում է այս զարմանալի բնությունը: Ս. Լուսավորիչը իր արևելյան և հարավային զարդարուն կողերով անշարժ, ապշած նայում է այն ահավոր ապառաժներին, որոնք Ախուրյանի և Գլիձորի բարձր, սեպացած կողերն են կազմում: Հարավային կողից Ախուրյանին նայում է և Հոնենցի երկար արձանագրությունը, որ օր ու գիշեր, լուռումունջ անդադար պատմում է, թե մարդը ինչեր է արել, ինչեր է տվել: Բայց ո՞ւմ է պատմում: Ձորերին, գորշ ժայռերին միայն, այս ամբողջ գեղանկար ամայության: Նա ասում է, թե ամբողջ այս ձորը, այստեղից սկսած մինչև գետի կեսը, գնված և նվիրված է Ս. Լուսավորչին: Կարծես փարթամ եկեղեցու անթիվ կալվածներից միայն այս մեկն է մնացել նրա անկողոպտելի սեփականությունը: Մնացել է, որովհետև նրան կողոպտել չի կարելի: Ամայի, քարքարոտ մի տեղ է, ոչ ոքին այսօր չէ կարող պետք գալ: Ամայությունը ավերակի սեփականություն… Սա արդար է, բնական է»:
Կարծում եմ, խորհրդանշական իմաստ կա այն բանում, որ ավերակ Անիում պահպանվել է Տիգրան Հոնենցի եկեղեցին. Աստծո տաճարը կառուցել է բարեսիրտ, Քրիստոսասեր մարդը:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ