«Մեր սերունդն անցել է շատ դժվարությունների միջով, իսկ դժվարությունները ստեղծագործողի համար ավելի հետաքրքիր մթնոլորտ են ստեղծում»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդական նկարիչ ՌՈԲԵՐՏ ԷԼԻԲԵԿՅԱՆԸ:

«ԴԵՄՈԿՐԱՏԻԱՆ ԱՅՆ ՉԷ, ԵՐԲ ԱՆՈՒՄ ԵՆ, ԻՆՉ ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ԵՆ»

-Պարոն Էլիբեկյան, Ձեր հայրը` գեղանկարիչ Վաղարշակ Էլիբեկյանը, ոչ թե սոսկ նկարել է հին թիֆլիսյան պատկերները, այլ, կարծես, վավերագրել է այդ քաղաքը, իր` այնտեղ ապրած ժամանակը և հատկապես հայկական անուրանալի հետքը թիֆլիսյան կոլորիտում: Ռուբեն Զարյանի բնորոշմամբ. «Էլիբեկյանի նկարները հիշողություններ են: Դրանցում հաստատվում են քաղաքի կենսասիրությունն ու կենսուրախությունը, միայն իրեն բնորոշ տոնականությունը»: Ի՞նչ եք հիշում Ձեր ծննդավայր Թիֆլիսում ապրած կյանքից:
-Ես ծնվել եմ Սոլոլակում` Պետրոս Առաջինի փողոցում: Այն շենքը, որտեղ ծնվել եմ, պատկանել է Արղության Երկայնաբազուկ իշխանին: Տարիներ անց այն ուրիշ տեր ունեցավ: Սովորույթ կար, որ Թիֆլիսի մեծահարուստները գնում էին Փարիզ, տեսնում էին այնտեղ տներ, շինություններ, հավանում էին և պատվիրում ճարտարապետներին, շինարարներին իրենց համար Թիֆլիսում կառուցել համանման տներ: Այդպիսի մի շենքում եմ ծնվել ես. ֆանտաստիկ շենք էր, մարմար քարից: Այդտեղ 1936 թվին ծնվել է եղբայրս` Հենրիխը, 1938-ին` քույրս` Լուիզան, 1941-ին` ես: Բոլշևիկների` իշխանության գալուց հետո այդ շենքում գործել է «Հայարտունը»: Դրանից մի քիչ վերև Թումանյանի «Վերնատունն» էր:
-1920-ականների սկզբին «Հայարտան» գրական բաժանմունքի վարիչն էր Դերենիկ Դեմիրճյանը, ում տանը գտնվում ենք հիմա:
-Ի՜նչ հետաքրքիր բան է մարդու ճակատագիրը: Ես կարո՞ղ էի մտածել, որ այսօր պիտի այցելեմ այս տունը, որտեղ ապրել է Դեմիրճյանը: Այն մարդը, ով ղեկավար է եղել մեր թիֆլիսյան տանը գործած «Հայարտան»: Եվ ասեմ, որ մեր հարկի տակ հաճախ են հյուրընկալվել ժամանակի անվանի մտավորականնները` Շանթը, Աղբալյանը, Դեմիրճյանը, Չարենցը, Սարյանը, շատ ուրիշներ: Պապիս եղբայրը` Հակոբ Էլիբեկյանը, Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում դասավանդել է Դեմիրճյանին, նաև` Երվանդ Քոչարին: Նա դաշնակցության առաջին դեմքերից է եղել: Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո սկսել է դասավանդել Թիֆլիսի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում: Իհարկե, 1937 թվին հիշել են այդ մարդու «հին մեղքերը», և Բերիան անձամբ իր աշխատասենյակում գնդակահարել է նրան:
-Հիշեցիք Երվանդ Քոչարին: Ինչպիսի՞ շփումներ եք ունեցել նրա հետ:
-Երբ առաջին անգամ եկա Երևան և պատրաստվում էի ընդունվելու Երևանի գեղարվեստաթատերական ինստիտուտ, իմ մտերիմ ընկերը` Ռուդոլֆ Խաչատրյանը, պարտադրեց հանդիպել Մաեստրոյի` Երվանդ Քոչարի հետ: Նկարներս հավաքեցի մի կապոցի մեջ, գնացինք Քոչարի արվեստանոց: Նայեց նկարներս, հետաքրքրվեց, իմացավ, որ Թիֆլիսից եմ եկել, հարցրեց ազգանունս: Երբ իմացավ, որ Էլիբեկյան եմ, հարցրեց, թե ինչ կապ ունեմ Հակոբ Էլիբեկյանի հետ: Ասացի, որ պապիս եղբայրն է: Նա շատ ջերմորեն փաթաթվեց ինձ: Հետագայում դարձանք մտերիմներ, ու ես հաճախ էի լինում նրա մոտ:
-Ձեր սերունդը կոչում են վաթսունականների ավանգարդիստներ: Այն օրերի ավանգարդիստի աչքով ինչպե՞ս կբնորոշեք 21-րդ դարի ավանգարդ, նորարար արվեստը:
-Մեր սերունդն անցել է շատ դժվարությունների միջով, իսկ դժվարությունները ստեղծագործողի համար ավելի հետաքրքիր մթնոլորտ են ստեղծում: Մենք այն սերունդն էինք, որ տեսանք ստալինյան ռեպրեսիաները, հետստալինյան «ձնհալը», ռեաբիլիտացիան: Այս ամենը բերեց նրան, որ նոր շարժում ստեղծվեց ոչ միայն Հայաստանում, այլև ամբողջ Խորհրդային Միության տարածքում և սոցլիգայի մյուս երկրներում: Բայց պարադոքսն այն էր, որ մենք այդպիսի անազատության պայմաններում ավելի լավ էինք գիտակցում, որ մեր դիմաց բետոնե պատ է, և մենք պիտի այդ պայմաններում մերն անենք: Իհարկե, այն ժամանակ էլ կային նկարիչներ, ովքեր պաշտոնական կողմին էին ծառայում, բայց բոլոր ժամանակներում էլ իսկական արվեստն անհատներն են ստեղծում, այն երբեք մասսայական չի լինում: Այդպես է և՛ արվեստում, և՛ գրականության մեջ, անգամ` գիտության: Ճիշտ է, գիտության տարբեր ճյուղերին ամբողջ ինստիտուտներ են ծառայում, բայց մեկ-երկու խոշոր անհատականություններ են, որ եղանակ են ստեղծում, որակ են ապահովում գիտության մեջ: Իհարկե, քանակը կարևոր բան է, բայց որակը անհատների մեջ է լինում:
-Ոչ միայն Դուք, այլև Ձեր սերնդի շատ նշանավոր անհատներ են հավաստում, որ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո եկան ոչ թե անկախության, այլ ամենաթողության ժամանակներ արվեստում, գիտության մեջ, որի պայմաններում ստեղծագործող, մտածող մարդը դժվարանում է գտնել որոշակի կողմնորոշիչներ: Համաձա՞յն եք:
-Այո՜: Ամենաթողություն է: Ես միշտ եմ ասում, որ բացարձակ դեմոկրատիա չկա: Կարծեմ` Չերչիլն էլ այս մասին շատ հետաքրքիր տեսակետ է հայտնել: Դեմոկրատիան այն չէ, երբ անում են, ինչ ցանկանում են: Նույնն է նաև արվեստում: Կարող են ստեղծագործող մարդիկ հարել տարբեր նորարարական ուղղությունների: Բայց բոլոր դեպքերում ուսումն է ամենակարևորը: Մարդը ինստալացիա կանի, աբստրակցիա, թե մեկ այլ բան, պիտի ուսում ստացած լինի: Թող ինձ ցույց տան երկու հարյուր աշխատանք, ես միանգամից «դիագնոզը» կդնեմ, բոլորի միջից կտարբերեմ մասնագիտական կրթություն ստացած նկարչին: Մեր ժամանակներում էլ կային նկարիչներ, որոնք խալտուրաներ էին անում, բայց նրանց կողքին ուրիշ մարդիկ ազնվորեն իրենց գործին էին ծառայում: Եվ ովքե՞ր մնացին պատմության մեջ: Մնացին ճիշտ արվեստագետները:

«ՄԱՐԴ ԱՐԱՐԱԾՆ ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԵՍ ՉԳԻՏԻ, ԹԵ ԻՆՔՆ ՈՎ Է, ԻՆՉ Է, ՈՒՐ Է ԳՆՈՒՄ, ԻՆՉ Է ԱՆՈՒՄ»

-Ինքներդ թվարկեցիք այն պատմական, հասարակական-քաղաքական շրջափուլերը, որոնց պայմաններում ապրել եք Ձեր ստեղծագործական ընթացքը: Այս իմաստով ի՞նչ ժամանակային, գաղափարական տարաբաժանումներ կարող եք նշել Ձեր ստեղծագործության մեջ:
-Ժամանակը փոխվում է, փոխվում են երկխոսությունները: Հիմա գրքի վրա եմ աշխատում, որում կներկայացվի իմ ամբողջ ստեղծագործությունը: Բայց ես երբեք չեմ մտածել, թե ինչ փուլերի է բաժանվում իմ ստեղծագործությունը: Այդ հարցերով զբաղվելն արդեն ուրիշ մասնագիտություն է: Դա արվեստաբանների խնդիրն է: Ես միշտ ասում եմ, որ մարդ արարածն ընդհանրապես չգիտի, թե ինքն ով է, ինչ է, ուր է գնում, ինչ է անում: Ոչինչ ի սկզբանե պարզ չէ: Ժամանակն է թելադրում, ժամանակի մեջ է ամեն բան փոխվում: Փոխվում է մարդը, որովհետև նրա վրա ազդում է ամեն ինչ` կարկուտը, անձրևը, ձյունը, արևը, գեղեցիկ կանայք, չարությունը, պատմության կատակլիզմները: Մանավանդ որ Աստված չի խնայել. Հայաստանը միշտ եղել և մնում է այդ կատակլիզմների մեջ, դժվարին վիճակներում: Բայց ժամանակների փոփոխությունները բերում են նոր մոտեցումներ արվեստում: Երբ վերջին տասնամյակներում մեր պատմության ընթացքը փոխվեց (հատկապես նկատի ունեմ 88-ի երկրաշարժը, արցախյան պատերազմը, Ջուղայի խաչքարերի բարբարոսական ոչնչացումը), ժամանակն ինքը ինձ ստիպեց, որ ես արձագանքեմ դրանց: Հիմա հետահայաց հիշողությամբ ես կարող եմ ասել, որ փոխվել եմ այդ ամենի ազդեցությամբ: Հիմա արդեն այդ ամենը կայացել-ավարտվել է: Բայց երբ եղել եմ այդ ընթացքի մեջ, չեմ մտածել այդ փոփոխության մասին: Պարզ բան է, որ չփոխվելն անհնար է: Ես միշտ զուգահեռներ եմ տանում Գոյայի, Դելակրուայի, Պիկասոյի հետ: Արվեստագետին ցնցումներ են պետք: Եթե այդ ցնցումները չլինեին, Պիկասոն չէր ստեղծի «Գեռնիկան»: Կյանքը և արվեստը զուգահեռ են ընթանում, բայց երբեք չեն հատվում: Սա չի նշանակում, թե անհետաքրքիր են Անրի Մատիսի պատկերացրած գեղեցիկի խնդիրները: Նա ասում էր, որ իր համար արվեստը նման է բազկաթոռի, որի մեջ մարդը նստում է, հանգստանում: Բայց կան և ուրիշ կերպ մտածող նկարիչներ: Ես էլ եմ ինչ-որ տեղ Մատիսի նման մտածել խորհրդային տարիներին: Խուսափում էի այն ժամանակների անցուդարձերին արձագանքելուց: Սովետական համակարգն ինձ համար փակ սենյակ էր, որից հեռու մնալու բանաձևը ես գտել էի ինձ համար. փախել էի թատրոն: Հիմա եմ անդրադառնում իմ արած քայլին: Ես փնտրում էի ինձ համար առավել բարենպաստ միջավայր և այդ միջավայրը գտել էի թատրոնում: Հիմա ես առաջին անգամ եմ այս միտքը բարձրաձայնում: Հետադարձ հայացքով գնահատում եմ ու խոսում այդ մասին:
-Ինքս էի ցանկանում անդրադառնալ փակ սենյակի հանգամանքին` մի փոքր այլ տեսանկյունից: Արվեստագետները, մտավորականները ստեղծագործում, աշխատում են փակ սենյակներում` արվեստանոցներում, ստուդիաներում, գրասեղանների առջև, երաժշտական գործիքներով: Բայց վերջին հաշվով նրանք անում են մի բան, որը պետք է հանրայնացվի, դուրս բերվի արտաքին աշխարհ: Որևէ ստեղծագործության վրա աշխատելիս ո՞ր պահից սկսած եք Դուք մտածում այդ ստեղծագործությունը հասարակությանը, լայն լսարանին ներկայացնելու խնդրի մասին, ե՞րբ եք այդ ստեղծագործությունը նախապատրաստում դրսի աշխարհի հետ շփմանը:
-Աստված վկա, ստեղծագործելու պրոցեսում ես երբեք չեմ մտածում այդ մասին: Հենց այսօր էլ աշխատում էի, հետո ջնջեցի արածս: Ես շատ խստապահանջ եմ իմ նկատմամբ: Շատ եմ ոչնչացնում արածս գործերը:
-Այսինքն` աշխատելու ընթացքում Դուք ինքնաբա՞վ եք, դուրս չե՞ք գալիս Ձեր փակ ստեղծագործական դաշտից, Ձեր երևակայության տարածքից:
-Չգիտեմ` ես փակ եմ, թե բաց: Բայց աշխատանքս ավարտելուց հետո շատ հեշտ բաժանվում եմ այդ աշխատանքից: Ես չեմ հավատում, երբ նկարիչներն սկսում են պատմել իրենց ծանր ապրումների մասին, հավատացնում, թե իբր իրենց ստեղծագործությունները նման են իրենց զավակներին, թե դրանցից դժվար է բաժանվել: Նկարչի աշխատանքն էլ սովորական աշխատանք է: Ամեն մեկն իր աշխատանքն է անում, նկարիչն էլ` իրենը: Կան իմպուլսներ, որ օգնում են աշխատանքին, բայց ինքս էլ չգիտեմ, թե որտեղից են ստացվում այդ իմպուլսները:
-Այսինքն` նկարչի աշխատանքը նույնն է, ինչ, ասենք, բժշկի համար վիրահատություն անե՞լը:
-Չէ՜, բժիշկն ուրիշ է:
-Իսկ ո՞ւմ աշխատանքն է նման նկարչի աշխատանքին: Այն կարելի՞ է համեմատել, օրինակ, ուսուցչի աշխատանքի հետ: Ըստ Ձեզ` նկարելը նկարչի համար նույնն է, ինչ ուսուցչի համար աշակերտի տետր ստուգե՞լը:
-Օրինակ` հացթուխի աշխատանքը: Ի՞նչ պակաս աշխատանք է, ինչո՞վ է զիջում նկարչի աշխատանքին: Չգիտեմ` երևի թե չեմ կարող պատասխանել այդ հարցին: Չէ՜, գիտեմ պատասխանը, բայց չեմ ուզում ասել: Մի բան գիտեմ, որ ամենակարևոր բանը ֆիզիոլոգիան է: Մարդու կառուցվածքը գաղտնիք է, այն չունի բացատրություններ: Այդպես էլ նկարչությունն է: Կան նկարիչներ, ովքեր ծրագրային գործեր են անում, որոշակի գիտեն, թե ինչ են անում, բայց կան նկարիչներ, որոնց ծովի ալիքները պարզապես քշում-տանում են: ՈՒ եթե նկարիչը կարողանում է այդ ալիքների միջով մյուս ափը հասնել, դա հրաշալի է:
-Դուք ո՞ր տեսակին եք պատկանում:
-Ինձ թվում է` ես ծովն անցնել եմ, ու մյուս ափը կողքիս է:
-Ո՞րն է այն լսարանը, այն միջավայրը, որում ներկայանում է այսօր նկարիչը, որտեղ կայանում է նկարիչ-արվեստասեր շփումը:
-Այսօր Հայաստանում շատ բարձր արվեստ կա, հրաշալի նկարչություն կա: Եվ պետք չէ, որ շատ լինի: Պետք է, որ որակ լինի: Հիմա մի ալիք է բարձրացել, որը դեմ է ստեղծագործական միություններին: Չի կարելի նման բան անել, վերացնել միությունները: Դրանք պետք է լինեն անպայման: Նկարիչների միությունը շենք ունի, ունեցվածք ունի, հավաքատեղի է նկարիչների համար: ՈՒրիշ բան է, եթե ռեֆորմներ անեն, փոխեն միությունների աշխատաձևը, բայց ոչ` քանդեն: Քանդելը շատ հեշտ է: Դա նույնն է, թե տասնամյակներով աճեցրած ծառն արմատից պոկես ու նետես վառարանը: Նույնն է, թե հին շենքը քանդես, ինչպես այսօր անում են Երևանում: Հին շենքեր կային, չէ՞, Երևանում: Դրանք Երևանի կոլորիտն էին ստեղծում: Հիմա համարակալել են այդ քանդված շենքերի քարերն ու ուզում են մեկ ուրիշ տեղում նույնանման շենքեր կառուցել: Դա սուտ բան է, որովհետև այդ շենքն այլևս առաջվանը չի լինի, ուրիշ տեղում այն ուրիշ բան կլինի: Տեղն էլ իր հիշողությունն ունի: Եթե շենքի տեղը փոխես, էլ հին Երևանը չի լինի: Դա արդեն նոր բան է: Չէ՞ որ այդ հին շենքերի մոտով անցել են մարդիկ` Հրաչյա Ներսիսյանը, Վահրամ Փափազյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Մարտիրոս Սարյանը: Դա միստիկ բան է, չի կարելի դրա դեմ աչք փակել: Այդ մարդկանց հոգիները կան, չէ՞: Գոնե թողնեին` էդ մարդիկ հանգիստ ապրեին երկնքում, վերևից նայեին ու տեսնեին իրենց հարազատ փողոցները:
-Այսինքն` կարծում եք, որ հին Երևանը քանդելով` մենք նաև այնկողմնային աշխարհի մեր երևելիների՞ն ենք անհանգստացրել:
-Այո՜: Վերևից իրենք նայում են, չէ՞: Շատ հեշտ է հրամանագրերով ինչ-որ բաներ անել, քանդել, ավերել: Ո՞Ւմ պետք է զարմացնեն էս նոր շենքերով: Ես հասկանում եմ, որ պարբերաբար` երկու-երեք դար անցնելուց հետո, պետք է փոխվի քաղաքը, բայց ադամանդները գոնե պետք է պահեն, հիշողությունը պետք է մնա: Պատմություն պիտի ունենա՞ քաղաքը, թե՞ չէ: Պատմությունը միայն թանգարաններում չպիտի լինի: Քաղաքն էլ պիտի ունենա ու պահի իր պատմությունը:
-Նկարիչների Ձեր գերդաստանում ի՞նչ ընդհանրություններ կան, որ բնորոշ են բոլորիդ:
-Հայրս, եղբայրս, ես, որդիս` Արեգը, շատ տարբեր ենք, իսկ ընդհանուրն այն է, որ բոլորս էլ լավ նկարիչներ ենք ու հավատարիմ ենք ճիշտ արվեստին, չենք կեղծում մեզ: Գաղտնիքներ կան նկարչության մեջ, ինչպես բնության մեջ:
-Այդ գաղտնիքները, որ կան նկարչության մեջ, գոնե նկարչի համար բացահայտվա՞ծ են:
-Ի՜նչ լավ է, որ չեն բացահայտված: Եթե ես այդ գաղտնիքների բանալին ունենամ, կվերջանամ որպես նկարիչ: Ես մինչև հիմա իմ ստեղծածից ոչինչ չեմ հավանում: Դա է հետաքրքիր: Ես անկեղծ եմ:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ