«…Կտակը գործքերէն է, եւ զայն շատցնողը աւելի վարձք առաւ եւ թէ այս եւ թէ հանդերձեալ աշխարհի մէջ բարի անուն ստացաւ»

Մեր բարերարության պատմության մեջ առանձնակի ու հմայիչ տեղ են զբաղեցնում «տիկնայք փափկասուն հայոց աշխարհի»: Այս հրապարակմամբ մենք անդրադարձել ենք լոկ այն տիկնանց, ովքեր ազգանպաստ կտակներ են թողել, իսկ բազմաթիվ այլ կանանց, տարբեր երկրներում հիմնված հայուհյաց բարեգործական կազմակերպությունները կներկայացնենք մեկ այլ անգամ:
Սուրբ Ստեփանոս վանքը կամ Մաղարդավանքը կառուցվել է IX դ. Պարսկաստանի հյուսիսում, Ջուղայից 15 կմ հեռավորության վրա, Արաքս գետի աջ ափին բարձրացող Մաղարդա լեռան լանջին, հայկական Դարաշամբ բնակավայրից մոտ 1 կմ արևելք:
Ըստ XII դ. ասորի ժամանակագիր Միքայել Ասորու, այն հիմնադրել է Բարդուղիմեոս առաքյալը: Գրավոր առաջին տեղեկությունը Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի 976 թ. կոնդակն է, որով հաստատվել են վանքին հարկատու կալվածքների սահմանները: Նույն թվականին վանքը վերաշինել է Բաբկեն եպիսկոպոսը: Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու օծմանը ներկա են եղել Խաչիկ Ա Արշարունին և հայոց Աշոտ Ողորմած թագավորը, որոնք վանքին ընդարձակ տիրույթներ են նվիրել:
Եվ ահա ԱՇՈՏԻ ԴՈՒՍՏՐ ՀՌԻՓՍԻՄԵՆ 981-ին վանքին է կտակում Աստապատի իր դաստակերտը, այգիներ ու արտեր: Կտակում նշվում է, որ վանքապատկան երեք եկեղեցիները՝ Սբ. Ստեփանոսը, Սբ. Աստվածածինը և Սբ. Գևորգը, խարխուլ էին, և գլխավոր եկեղեցին՝ Սբ. Ստեփանոսը, նորոգել է իր հայրը:
Հետագա դարերում վանքը մի քանի անգամ վերանորոգվեց, իսկ 2008 թ. գրանցվեց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության մեջ, Սբ. Թադևոսի և Ծոր Ծոր վանքերի հետ:
Քանի որ սկսեցինք Պարսկաստանից, մնանք այդտեղ:
ԹԱԳՈՒՀԻ ԽԱՉԱՆՅԱՆ-ՆԱՀԱՊԵՏՅԱՆԸ (1902-1985) ուսանել է Նոր Ջուղայի բողոքականների CMS դպրոցում, որն ավարտելուց հետո աշխատել է տեղի կրթարաններում, եղել Սպահանի առաջին պարսկական մանկապարտեզի և Քերմանի միսիոներական դպրոցի տեսուչը:
1974 թ. նա Նոր Ջուղայի վանքի և Նազարի պողոտաների խաչմերուկում գտնվող տունը կտակեց ազգին ու փոխանցեց Իրանա-Հնդկաստանի հայոց թեմին, որպեսզի դրա փոխարժեքով Սբ. Ամենափրկիչ վանքում հիմնվի «Խաչանյան ազգագրական թանգարան»: Նոր Ջուղայի Հայ կանանց բարեգործական միությանը կտակեց նաև իր տան կից խանութը:
Այժմ անցնենք Թիֆլիս ու հիշատակենք երկու քալբատոնոների:
ԿԱՏԱՐԻՆԵ ԹԱՆԴՈՅԱՆԸ (1819-1897) Թիֆլիսում կառուցեց եկեղեցի, որը խոսակցական լեզվով անվանվում էր Թանդոյան, կից՝ երկու երկհարկանի տուն ու խանութաշար, և դրանք էլ նվիրեց նույն եկեղեցուն: Կտակով Հավլաբարի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուն հատկացրեց 1000 ռ., Թիֆլիսի կույրերի ուսումնարանին՝ 500 ռ.: Բացի այդ, Թիֆլիսի 5-րդ և 6-րդ թաղամասերում գտնվող երեք խանութները կտակեց իր երկու ազգականներին այն պայմանով, որ նրանց մահից հետո այդ խանութները ևս անցնեն իր կառուցած եկեղեցուն:
Երկու նշանավոր հայորդիների՝ Կոնստանդին և Ալեքսանդր Խատիսյանների մայր Մարիամը (1844-1914) կրթությունն ստացել էր Թիֆլիսի իգական գիմնազիայում, ապա զբաղվել գրական ու հասարակական գործունեությամբ: Նրա գրական ստեղծագործություններից հիշարժան են 1877-1878 թթ. լույս տեսած «ԹՏրՑՏփվօռ ՉՏտՐՏր», «Հեղինե», «Նոր ճանապարհի վրա», «Փեսա որսողներ», «Դժբախտ կին» և այլ երկեր:
1884 թ. մի խումբ առաջադեմ ու կիրթ հայ տիկնանց հետ տիկին ՄԱՐԻԱՄ ԽԱՏԻՍՅԱՆՆ իր տանը հիմնեց «Հայուհյաց բարեգործական ընկերությունը», որի նախագահը եղավ երկար տարիներ և որին կտակեց 10000 ռուբլի:
Թիֆլիսից անցնենք Եգիպտոս:

Պետական սեղանավոր, բարձրաստիճան պաշտոնյա, բարերար Հակոբ Միսաքյանի այրի ՓԱՐԻՍ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ-ՄԻՍԱՔՅԱՆԸ (1828-1870) 1858 թ. ապրիլի 22-ին գրեց կտակ, որը վերջնական տեսքի բերեց 1869-ին (ի դեպ, այս հրապարակման վերնագիրը նրա կտակից է): Նա խոշոր գումարներ հատկացրեց Եգիպտոսի Հայոց առաջնորդարանին, որպեսզի գնվի հասութաբեր կալվածք, իսկ ստացված եկամուտը տրվի Կահիրեի վարժարանի աղքատ երեխաներին: Նույնպիսի մի գումար էլ հատկացրեց իր ծննդավայր Զմյուռնիայի հայոց հիվանդանոցին: Բացի այդ, պատվիրեց իր ընտիր զգեստները բաժանել չունևոր հայ օրիորդներին, իսկ տան թանկարժեք կահ-կարասին վաճառել և գումարը տրամադրել Երուսաղեմի Սբ. Հակոբա վանքում ապաստանած աղքատներին:
(շարունակելի)

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ