Լեռնային Ղարաբաղում հայկական ներկայության բոլոր հետքերը ջնջելն Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի վարչակարգի նախագիծն է՝ ասել է Ֆրանսիայի խորհրդարանի Ֆրանսիա-Հայաստան բարեկամության խմբի ղեկավար Անն Լոուրենս Պետելը։ «Եկեղեցիներից, խաչքարերից և Արցախի Ազգային ժողովից հետո ադրբեջանցիներն այժմ գրոհում են կառավարության շենքը»,- գրել է Պետելն X սոցիալական ցանցի իր էջում:

Նորություններ » «Քոչարյանի 10 տարիները մեզ համար կորսված, նույնիսկ վնասակար տարիներ էին և՛ պետականության կառուցման տեսակետից, և՛ տնտեսության»

«Քոչարյանի 10 տարիները մեզ համար կորսված, նույնիսկ վնասակար տարիներ էին և՛ պետականության կառուցման տեսակետից, և՛ տնտեսության»

07.02.2014 | 01:16

«Իրատես de facto»-ի զրուցակիցն է 1994-1997 թվականներին ՀՀ նախագահի ավագ խորհրդական ԺԻՐԱՅՐ ԼԻՊԱՐԻՏՅԱՆԸ:

-Հայաստանը արագ քայլերով գնում է դեպի ՄՄ այն պարագայում, երբ անգամ որոշ ռուս պաշտոնյաներ իրենք էլ զարմացած են Հայաստանի վազքից: Ըստ Ձեզ, ի՞նչ է այսօր տեղի ունենում, այս շտապողականությունը ինչո՞վ է պայմանավորված:
-Հայաստանի այսօրվա իշխանությունները ԼՂ-ի իշխանությունների հետ Հայաստանի անկախությունն ու ԼՂ-ի ճակատագիրը գործնականում հանձնում են Ռուսաստանին և դա անում են որպես կաշառք: Սա քաղաքական մշակույթի ոճ է և ոչ թե պետությունների միջև որևէ ձևի բանակցության:
-Մաքսայնացվելու ընթացքին զուգահեռ խոսվում է Ադրբեջանի` Հայաստանի վրա հնարավոր հարձակման մասին, որը հրահրում է Ռուսաստանը, և որն այնքան էլ անհավանական չէ: Ստացվում է, որ ՄՄ-ին անդամագրվելը անվտանգության հետ կապ չունի՞:
-Մենք ծանոթ էինք այն վտանգներին, որոնց մեր պետությունը դիմագրավում էր: Դրա համար էլ Ռուսաստանի հետ ունենք պաշտպանության ուժեղ պայմանագիր ու պայմանավորվածություններ: Այդ ի՞նչ նոր վտանգ էր, որը մեզ պարտադրում էր նման զիջումներ անել: Ճիշտ կլիներ, որ ովքեր խոսում են անվտանգության գործոնի մասին, պարզաբանեն այդ նոր վտանգի էությունը:
Կաշառք է գնում: Այլ կերպ դժվար է բացատրել այս նոր զիջումները: Սերժ Սարգսյանը ՄՄ-ի մեր անդամակցությունը կապեց անվտանգության գործոնին: Իսկ ի՞նչ էր պատահելու: Թուրքիան հարձակվելու էր Հայաստանի վրա ու Ռուսաստանը մերժելո՞ւ էր կատարել ՀՀ-ի նկատմամբ իր հանձնառությունները: Կամ Ադրբեջանը հարձակվելու էր ԼՂ-ի վրա ու Ռուսաստանը նրան ևս 4 մլրդ դոլարի զե՞նք էր վաճառելու: Բայց Թուրքիան չէր հարձակվում, իսկ Ռուսաստանն էլ երբեք Ղարաբաղը մեզ չի խոստացել ու չի խոստանալու: Բազարի մակարդակը, որը տեղի է ունեցել, պահանջում է, որ մեր իշխանությունները հստակորեն ասեն, թե որն է այդ վտանգը և որտեղից է սպասվում: Առայժմ տպավորություն է, թե դա միմիայն Մոսկվայից եկած սպառնալիք էր, և մերոնք փորձում են պարզապես կաշառել Ռուսաստանին: Սակայն այդ երկիրը շատ ավելի մեծ ինքնասիրություն ունի կաշառք ընդունելու համար: Այն, ինչ տալիս ենք, նա համարում է իր բնական իրավունքը:
ՀՀ իշխանությունների մոտեցումը անդունդի եզրին հասած մարդու վերաբերմունք է, սակայն մարդու, ով 15 տարի է` մերժում էր, որ քայլում է դեպի անդունդ կամ որ նույնիսկ չէր ընդունում, թե անդունդ կար մի քանի քայլ անդին: Այդ բոլորը գործող նախագահն անում է իշխանությունը պահելու և ոչ թե որևէ հարց լուծելու համար, իսկ Ռուսաստանի համար սա պետական քաղաքականության հարց է: Ռուսաստանի պարտադրած դաժան պայմանները, hնարավոր է, բխում են իր շահերից: Սակայն եթե իր շահերի պատճառով նա նման պայմաններ է պարտադրում իր «դաշնակցին», դա մտածելու տեղիք է տալիս:
-Ինչպե՞ս հասանք այստեղ: Սխալ հաշվարկների արդյո՞ւնք էր, թե՞ սխալ դիվանագիտության:
-Վերջին 15 տարիներին մեր իշխանությունները հետևեցին մի նոր ուղղության: Ի տարբերություն առաջին նախագահի շրջանի ղեկավարության, նոր իշխանավորները վստահ էին, որ մենք ունենք բոլոր միջոցները պահելու այն, ինչ ձեռք էինք բերել մինչ այդ. ՀՀ-ի անկախությունը, ԼՂ-ն և նրա շրջակա տարածքները, էներգետիկ ու տնտեսական ճգնաժամերի մասնակի կամ ամբողջական հաղթահարումը, ու այդ բոլորին ավելացնելու տնտեսական երկարաժամկետ աճ: Ավելին` նրանք վստահ էին, որ դա կարելի էր անել առանց որևէ հարց լուծելու Ադրբեջանի ու Թուրքիայի հետ, առանց մասնակցելու տարածաշրջանի հարցերի լուծմանը կամ տարածաշրջանը ներառող ծրագրերի մասնակցության:
Հստակ է, որ վերջին 15 տարիների քաղաքականությունը ձախողված է: Տարբեր կողմեր` արևմտյան, ռուսական, թերևս նաև իրանական, որոնց շահերը համընկնում էին քաղաքական ամբիցիա ունեցող մեր ներքին որոշ ուժերի շահերի հետ, ապահովեցին, որ այս սխալ հաշվարկ արած ու Հայաստանի շահերին վնասակար քաղաքականություն հետապնդող մարդիկ շարունակեն մնալ իշխանության գլուխ: Որքան ժամանակ որ այդ դրսի ուժերը կարող էին շահագործել ներսինների տեղայնացած ու իշխանական շահերը, այդ համագործակցությունը հնարավոր էր:
Հարցը մեր դիվանագետների պրոֆեսիոնալիզմի պակասը չէ, այլ այն, թե նրանք ինչ պատվեր էին ստացել իրենց ղեկավարներից: Փաստն այն է, որ հասել ենք այնտեղ, որ, ինչպես քանիցս ասել եմ, Հայաստանն արդեն այլընտրանքներ չի տեսնում արտաքին քաղաքականության մեջ: Երբ այլընտրանք չունենք, նշանակում է այլևս կարիք չունենք դիվանագիտության ու դիվանագետների, որովհետև այլևս կարիք չունենք արտաքին քաղաքականության:
-Սա նշանակում է, որ մտել ենք փակուղի՞: Այլևս անելիք չունե՞նք, Հայաստանը որպես արտաքին քաղաքական ինքնուրույն միավոր այլևս արժեք չի՞ ներկայացնում:
-Ոչ, այդպես չեմ կարծում, սակայն, որպեսզի դուրս գանք այս իրավիճակից, անհրաժեշտ է մեր վերջին տարիների սխալներին անդրադառնալու քաջությունն ունենալ: Առաջին. պետք է լուծեինք մեր հարցերը մեր հարևանների հետ` նվազեցնելով նրանց կողմից վտանգներն ու Ռուսաստանից կամ որևէ այլ պետությունից խոր կախված լինելու անհրաժեշտությունը: Երկրորդ. պետք է հստակ տեսնել, որ կոմպլեմենտարության հղացքը, որը Քոչարյանի արտաքին քաղաքականության «մեծ գյուտն» էր` Ռուսաստանից կստանանք անվտանգություն և Արևմուտքից` տնտեսական զարգացում, մի մեծ փուչիկ էր:
Այսօրվա անվտանգության համակարգ ասվածը անվտանգություն չէ, երբ իրականում նվազագույն ճնշման տակ տալիս ենք մի հավելյալ բան, որը մեզ համար բացարձակ արժեք պիտի լիներ: Այսօր անվտանգության համակարգ ենք անվանում մի հասկացություն, որը իրականության մեջ ռեֆլեքսիվ մտավարժանք է: Անվտանգություն ասվածը այնքան ենք պարզեցրել, որ կարելի է երկու բառով ներկայացնել. ցեղասպանությունից` Ռուսաստան: Այնքան պարզ է, որ չի հոգնեցնում միտքը, մեր չարչրկված միտքը: Այդ բառակապակցությունը մեր հոգնած ուղեղներին ու անավարտ պայքարներին տալիս է մի նոր հանգստություն: Հանգստություն, որն այս առումով կարծես ունեինք սովետի ժամանակ` գոնե արտաքին հարցերի կապակցությամբ:
-Եվ, ուրեմն, հարց է ծագում, որը գուցե տրիվիալ թվա. ո՞րն է ելքը:
-Երկու ձև կա, ըստ իս: Առաջին. իշխանությունները կփոխվեն, որը լուրջ փոփոխություն կմտցնի արտաքին քաղաքականության ու անվտանգության մոտեցումների մեջ: Երկրորդ. Սերժ Սարգսյանն ինքը կհամոզվի ու իր շրջապատին կհամոզի, որ այս կուրացած քաղաքականությունը շարունակելու պարագայում նրանք երկիրն ու ժողովուրդը տանելու են անհուսության, ծայրահեղ գաղափարախոսությունների զարգացման, ըստ էության, անկախության կորստի և լայն իմաստով` մեր ժողովրդի ստորացման: Եթե նա հասնի նման զգացողության, կհրավիրի մի պետական մակարդակի ու պետական մտածողությամբ խորհրդակցություն, որպեսզի երկիրը միասնաբար դուրս գա այս իրավիճակից: Այս գաղափարի մանրամասների մեջ չեմ մտնում, թեև իմ կարողության սահմանների մեջ լրջորեն մտածել եմ այդ մասին: Նաև մի հարցրեք, թե այս երկու լուծումների հավանականությունները որքան են:
Հիմնական հարցը այսօր հետևյալն է. կարո՞ղ են 2014-ի մեր իշխանավորներն ու նրանց հակառակորդները անել այն, ինչ մի հազարամյակ, նույնիսկ 1500 տարի առաջ մեր թագավորները, իշխաններն ու կաթողիկոսները չկարողացան անել: Այն է` վերանալ իրենց անմիջական, ինստիտուցիոնալ, մասնավոր շահերից ու մտածել պետականորեն` ի շահ մի պետության, ինչը, ի վերջո, ծառայի ժողովրդին:
-Իսկ որտե՞ղ է սփյուռքը այս բոլորի մեջ: Սփյուռքը լռում է, կարծես իր երազների հայրենիքը դրախտավայր դառնալու ճանապարհին է: Սփյուռքի լռությունը արդյո՞ք նշանակում է, որ հաշտ է հայաստանյան իրավիճակի հետ:
-Սփյուռքի կառույցների ու կազմակերպությունների լռությունը մարդու ականջ է խլացնում: Ո՞Ւր են այն մարդիկ ու կազմակերպությունները, որոնք մի 15-20 տարի առաջ աղմուկ էին բարձրացնում ամենամանր հարցի կապակցությամբ անգամ: Ո՞Ւր են այն շքանշանակիրները, ում համար ստեղծվել է սփյուռքի նախարարությունը, այն մարդիկ, ովքեր պետությունից ստացել են պատիվները, բայց այսօր լռում են, երբ այս իշխանությունները ծախում են պետությունն ու պատանդ դարձնում այն ժողովրդին, ում համար այդ պետությունն ստեղծվել է:
Ինձ համար բացատրությունը պարզ է. երբ հարցը վերաբերում է Ռուսաստանին, սփյուռքը անմիջապես փոխում է, այսպես ասած, իր «software»-ն ու ենթարկվում մի այլ տրամաբանության, որը շատ մտածել չի պահանջում: Երբ լսում ենք ցեղասպանություն-անվտանգություն-Ռուսաստան բառակապակցությունը, ոտքներս թուլանում են, դատողությունը` առկախվում: Մեզ լավ են պատրաստել, մենք էլ լավ սովորել ենք: Մանավանդ սովորել ենք այդ բոլոր հակասությունները համադրել ինչ-որ ազգային, սուպերպատրիոտիզմի, անվտանգության իդեոլոգիայի վերածված բանաձևերի մեջ: Բայց դրանք քաղաքականություն կամ դիվանագիտություն կարող են դառնալ միայն ի հեճուկս մեր պետականության ու ժողովրդի շահերի:
Ռուսաստանին թե՛ թերագնահատելը, թե՛ գերագնահատելը մեզ հասցնում են մեր շահերի ու ռազմավարության սխալ գնահատման կամ ձևավորման, որը վնասում է մեզ: Նույնքան վնասակար է ինքներս մեզ թերագնահատելը: Սակայն կարծես սփյուռքը վերադառնում է 1980-ականների հոգեբանությանը, որը թելադրում էր, թե Ռուսաստանից դուրս` «չիք փրկություն»: Դա չէ՞ր գլխավոր պատճառը, որ սփյուռքի մի կարևոր, հատկապես կազմակերպված մասը 1988-1991 թվերին դեմ էր Հայաստանի անկախությանը: Սփյուռքին անհրաժեշտ էր լուծել ոչ թե Հայաստանի և Հայաստանի ժողովրդի ապագան, այլ այն հոգեբանական հակասական իրավիճակները, որոնց դեմ հանդիման էր կանգնել իր նյութական ու կառույցային հարցերը լուծելուց հետո: Այսինքն` ինչպես զգալ լավ հայ ու նույնիսկ հայ դատի պաշտպան և միևնույն ժամանակ մնալ սփյուռք, մնալ սփյուռքում ու վայելել նրա առավելությունները` առանց պատասխանատվություն վերցնելու: Սփյուռքին պետք էր պարզ բանաձև, և այդ լուծումը նրան առաջարկվել էր Ռուսաստանի պատկերով: Իսկ հիմա կարծես սփյուռքը վերընկալում է այդ նույն լուծումը: Մեկ անգամ ևս սփյուռքը որպես քաղաքականապես մտածող գործոն անդամալուծված է և ասելիք չունի:
-Մեկ միջանկյալ հարց ունեմ, որն անցած տարվա վերջին խոսակցությունների տեղիք տվեց Հայաստանում: Թուրքիայի «Ազգային շարժում» կուսակցության փոխնախագահ Թուրղուլ Թյուրքեշն ի պատասխան իր հոր` Արփարսլան Թյուրքեշի հասցեին հնչած մեղադրանքների, թե վերջինս 1993-ին հանդիպել է Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ, ասել էր իբր այդ ժամանակ իր հայրը Տեր-Պետրոսյանի հետ «աշխատում էր 2015-ի դեմ»: Այն ժամանակվա արտգործնախարար Վահան Փափազյանն այս հայտարարությունը մեկնաբանել էր` ասելով, որ հանդիպումը տեղի է ունեցել հայազգի Սամսոն Օզարարատի միջնորդությամբ, սակայն այն «անբովանդակ և անիմաստ» է եղել և «որևէ առարկայական հարց չի քննարկվել»: Դուք ներկա՞ եք եղել այդ հանդիպմանը: Ի՞նչ կասեք, առհասարակ, Արփարսլան Թյուրքեշի հետ հանդիպումների և Սամսոն Օզարարատի` այդ հարցում միջնորդության մասին:
-Այո, նախագահ Տեր-Պետրոսյանի և արտգործնախարար Վահան Փափազյանի հետ մասնակցել եմ Արփարսլան Թյուրքեշի հետ հանդիպմանը: Դա Փարիզում էր, 1993-ի մարտի 13-ին: Փափազյանը ճիշտ է, որ այնտեղ որևէ ուղղակի խոսակցություն չի եղել ցեղասպանության մասին, ինչպես Թուրղուլ Թյուրքեշն է պնդում: Սակայն կցանկանայի ճշտել մի կարևոր կետ: Այդ հանդիպումը պատահական, վերջին րոպեի հարց չէր: Մի քանի ամսվա կապեր ունեինք, և հայր Թյուրքեշը 1993-ի հունվարին` Եվրոպայում, փետրվարին` ԱՄՆ-ում հանդիպել էր մեր բարձրաստիճան դիվանագետների հետ: Երևանն էր արտոնել այդ հանդիպումները, և ժամանակին ստացել ենք մեր դիվանագետների զեկույցներն այդ կապակցությամբ:
Մարտի հանդիպումը ծրագրված էր: Այն նաև միջնորդված էր թրքահայ-ֆրանսահայ Սամսոն Օզարարատի կողմից: Կարող է նույնիսկ, որ այդ կապի գաղափարը Սամսոնից էր, հստակ չեմ հիշում այս պահին:
Փափազյանը այդ ամիս նախարար դարձավ և գուցե ծանոթ չէր դրան նախորդած իրադարձություններին: Առնվազն ինձ համար, որ առաջին փոխարտգործնախարար էի նշանակվել Վահանի հետ միաժամանակ, սակայն, արդեն որպես նախագահի խորհրդական պատասխանատու էի Թուրքիայի հետ հարաբերությունների համար և, որքան հիշում եմ, նախագահի համար այդ հանդիպումը կարևոր էր: Դա Թուրքիայի հետ երկկողմ բանակցությունների ամենախիստ շրջանն էր: Շատ կարևոր էր հնարավորինս ապահովել Թուրքիայի կառավարության, և մանավանդ Թուրքիայի ծայրահեղ ու հակահայ նկատված ընդդիմադիրների աջակցությունը մեր երկկողմ հարաբերությունների կարգավորման համար:
Կարևոր էր լսել ու դրանից հետո ամրացնել Թյուրքեշի մոտեցումը, որը, հասկացանք, նույնն էր, ինչ Դեմիրելի կառավարության քաղաքականությունը: Հասկանում եմ, որ կարելի է ձանձրացուցիչ նկատել, երբ հակահայ ու ծայրահեղական նկատված քաղաքական կարևոր գործիչը սովորական մոտեցում է ցուցաբերում: Մեզ համար կարևոր էր, որ Դեմիրելի կառավարության հետ դրական արդյունքի հասնելու դեպքում Թյուրքեշը արգելք չլիներ: Եթե Թյուրքեշը արգելք չլիներ, դժվար թե Թուրքիայում մյուս ընդդիմադիր կուսակցությունները կարողանային արգելք հանդիսանալ: Ապրիլին, Քելբաջարից հետո վարչապետ Սուլեյման Դեմիրելը կանգնեցրեց բանակցությունները` մոտավորապես հասկացնելով, որ չափը անցանք: Հակառակ դրան մենք մեր ջանքերը շարունակեցինք, ես շարունակեցի հանդիպել Արփարսլան Թյուրքեշին ու ավելի ուշ իր որդուն` Թուրղուլին, նույն նկատառումներով: Որքան գիտեմ, Սամսոնը նույն մտահոգությունն ուներ այս հանդիպման վերաբերյալ և ընդհանրապես:
-Վերադառնանք մեր օրերին: ՀՀ կառավարության անցած տարվա որոշմամբ հավելյալ տարածքներ փոխանցվեցին Հայաստանում տեղակայված ռուսական ռազմակայանին նաև «Էրեբունի» օդանավակայանում, որտեղ ռուսները օդուժի նոր էսկադրիլիա են ստեղծում: Սա կարո՞ղ է սպառնալիք հանդիսանալ մեզ համար` նկատի ունենալով ղարաբաղյան հակամարտությունը:
-Ռուսներն այստեղ մեծ ներկայություն ունեն և կարծես սրանով մենք Թուրքիային ասում ենք` քեզ այսօր ավելի շատ ենք որպես թշնամի ընկալում, քան առաջ, երբ իրականում նման բան չկա:
-Բայց դա մենք չենք, ռուսներն են անում:
-Բայց մեր երկիրն է, չէ՞, մենք ենք պատասխանատուն: Մենք չենք կարող Թուրքիային, Չինաստանին կամ մյուսին ասել, որ ինչ պատահում է մեր տարածքի վրա, մենք կապ չունենք: Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին, այդ զորքերն ավելացնելը ավելի շատ կապված է Ղարաբաղի և Ադրբեջանի հետ, քան Թուրքիայի: Այստեղ հարկ է նշել հետևյալը. այն, ինչ ավելացնում են այսօր, օգտակար կլինի Ադրբեջան-Հայաստան հաջորդ պատերազմի պարագայում միայն Ռուսաստանի ու Ադրբեջանի համար: Եթե որևէ բախում սկսվի, ռուսները կարող են միջամտել ու անմիջապես տեղակայվել: Իսկ երբ տեղակայվեն մեր հակակշռի տակ գտնվող որևէ տարածքում, մենք կկորցնենք այն, ինչ այսօր ունենք: Առանց բանակցության: Թուրքիան, թերևս, նույնիսկ գոհ կլինի, որովհետև արդյունքը կլինի այն, որ այդ տարածքները մեր հակակշռից դուրս կգան և ռուսականին կանցնեն առանց բանակցության ու առանց փոխարենը որևէ բան ստանալու:
Այսինքն` մերոնց 15 տարվա հավաստիացումները, թե ամեն ինչ կատարյալ է, և մենք կարող ենք պաշտպանել Ղարաբաղը, իրականում այդպես չեն, մենք չենք կարողանալու պաշտպանել Ղարաբաղը: Հարցն այն չէ, թե Ադրբեջանի բանակը մեզնից ավելի հզոր է կամ ոչ, այլ այն, որ երբ ռուսները որոշեն միջամտել, կմիջամտեն, ինչպես ասել էր Գյումրու ռազմակայանի հրամանատարը: Նա չէր ասել, թե ի նպաստ հայերի են միջամտելու, չէ՞: Երբ միջամտեն, ուրեմն պիտի անեն այն, ինչ իրենց է ձեռնտու:

-Քոչարյան-վարչապետ փոխհրաձգություններն ի՞նչ էին նշանակում, ըստ Ձեզ: Ձեր կարծիքով` ինչո՞ւ է Քոչարյանը որոշել ակտիվանալ, վերադարձի հա՞յտ է ներկայացնում:
-Բավական հստակ է, որ նա, համենայն դեպս, ուզում է ներկայություն ունենալ որոշ հարցերում: Չգիտեմ` տնտեսական ոլորտների բաշխումը ինչպես է, սակայն հստակ է, որ որոշել է մի տեղ ունենալ քաղաքական դաշտում: Բայց դրանք փողոցային կռիվներ են, և մասամբ ճիշտ են նրանք, ովքեր ասում են, որ այդ կռիվները պետականության հետ կապ չունեն: Այդ կռիվները կապ ունեն այն հարցի հետ, թե ով մաքուր դուրս կգա և ով մակերեսի վրա կհայտնվի, երբ գիտենք, որ որևէ մեկը մաքուր դուրս չի գա, քանի որ մաքուր չեն: Սակայն մեր պայմաններում նույնիսկ նման ճղճիմ թվացող փոխհրաձգությունը հնարավոր է, որ ներկայացնում է ավելի մեծ կռիվ: Համենայն դեպս, նման դեպքերն ունեն լուրջ հետևանքներ պետության ու ժողովրդի ապագայի համար:
-Կան խոսակցություններ, թե իբր ՀԱԿ-ը հավանություն է տալիս Քոչարյանի վերադարձին: Նախկինում էլ խոսվում էր, թե ՀԱԿ-ը համագործակցում է ԲՀԿ-ի հետ, իսկ ԲՀԿ-ի հետևում Քոչարյանն է: ՀԱԿ-ից Լևոն Զուրաբյանը ժամանակին ասել էր, թե, ի տարբերություն Սարգսյանի, Քոչարյանը հավասարակշիռ արտաքին քաղաքականություն է վարել: Կարծում եք` կապ կա՞ Քոչարյանի աշխուժացման և ՀԱԿ-ի մարտավարության կամ ծրագրերի միջև: Հավանական համարո՞ւմ եք:
-Տեղյակ չեմ, թե արդյոք ՀԱԿ-ի և Քոչարյանի միջև կապ կա կամ ոչ: Երևույթները ցույց են տալիս, որ Քոչարյանը կապ ուներ ԲՀԿ-ի ծննդյան ու գոյության հետ, միևնույն ժամանակ ՀԱԿ-ը կապ ունի ԲՀԿ-ի հետ: Հիշում եմ` Տեր-Պետրոսյանը, ժամանակին բացատրելով ՀԱԿ-ի էությունը, խոսում էր բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության մասին: Հստակ էր նաև, որ այդ օլիգարխներին նկատի ուներ` բուրժուազիայի մասին խոսելով: ՈՒրեմն` իր մտածելակերպի մեջ այդ օլիգարխների` ընդդիմության կողմն անցնելու տակտիկան պատմության տրամաբանությունն էր: Դա կարող էր ճիշտ լինել, սակայն, փաստորեն, դուրս է գալիս, որ մեր օլիգարխները դասական բուրժուազիա չեն: Այդ է պատճառը, որ նրանց վերաբերմունքը այն չէ, ինչ ասենք` ժողովրդի կողմը անցած ֆրանսիական բուրժուազիայինն էր իրենց հեղափոխության ժամանակ: Մյուս կողմից` գուցե կարող են լինել ժամանակավոր կամ տակտիկական համաձայնություններ այս իշխանությունը փոխելու համար: Չգիտեմ, նույնիսկ եթե կան այդպիսիք, ինչ հաշվարկների վրա են հիմնված:
Սակայն կուզենայի երկու խոսքով անդրադառնալ Քոչարյանի արտաքին քաղաքականությանը: Իմ կարծիքով` Քոչարյանը արտաքին քաղաքականություն չի ունեցել: Նա 10 տարի ժամանակ է վատնել` չառաջարկելով ոչինչ, չլուծելով ոչ մի հարց, դժվարացնելով հարցերի լուծումն ու տապալելով այն, ինչ կարող էր իր հանգիստը խանգարել: Մենք այդքան դժվարության մե՞ջ ենք, որ մի լավ բան ենք փնտրում Քոչարյանի և Սարգսյանի արտաքին քաղաքականությունների համեմատության մեջ:
-Իսկ իշխանափոխության կարելի՞ է հասնել Քոչարյանի միջոցով: Որքա՞ն եք հնարավոր համարում նրա վերադարձը:
-Բավական դժվար է, որովհետև անկախ նրանից, թե այսօրվա քաղաքական գործիչներն ինչ կասեն, ժողովուրդն իր դատողությունն ունի, և չեմ կարծում, թե այդ վերադարձը նորմալ պայմաններում հնարավոր է: Իմ կարծիքով` Քոչարյանի 10 տարիները մեզ համար կորսված, նույնիսկ վնասակար տարիներ էին և՛ պետականության կառուցման տեսակետից, և՛ տնտեսության: Տակավին կան հոկտեմբերի 27-ը, մարտի 1-ը ու միջանկյալ այլ պարագաներ, որոնք ժողովրդի մտքի մեջ հստակ ու ժխտական պատկերացում են թողել այդ քաղաքական դեմքի մասին: Իսկ ի՞նչ իշխանափոխության մասին է խոսքը, եթե Սերժ Սարգսյանի փոխարեն Քոչարյանն է գալիս կրկին:
-Բավականին ժամանակ կա ընտրություններին, բայց կարծես իշխանության համար պայքար է գնում այսօրվանից: Մի բան, որ սովորաբար սկսվում է լավագույն դեպքում ընտրություններից մեկ տարի առաջ: Ի դեպ, հին ուժերի կողքին ձևավորվում են նորերը, ովքեր չեն թաքցնում իրենց հավակնությունները 2018-ին կայանալիք ընտրություններին:
-Կասկած չունեմ, որ 2018-ի մասին հիմիկվանից մտածողներ կան: Ընդհանրապես տիրապետում է այն կարծիքը, որ դաշտը լրիվ բաց է: Իշխանությունների մեջ մարդիկ կան, ովքեր հավակնում են լինել ՀՀԿ-ի թեկնածուն: Եվ ընդդիմության մեջ կան մարդիկ, ովքեր մտածում են, թե շանս ունեն: Այսինքն` այդ սերունդը, որ ղարաբաղյան հարցի ընթացքում հրապարակ եկավ, կարծես թե սպառվում է: Այս փուլը Սերժ Սարգսյանով կավարտվի: Նախ` Լևոն Տեր-Պետրոսյանն էր իր ընկերներով, հետո Ռոբերտ Քոչարյանը` իր ընկերներով, և այժմ էլ Սերժ Սարգսյանը: Այդ սերունդը 2018-ին, հավանաբար, թեկնածու չի ունենա:
-Ինչո՞ւ, երեք նախագահները այլևս ակտուալ չե՞ն երկրի կյանքի համար:
-Կարող են ակտուալ լինել, բայց որպես նախագահ կրկին պաշտոնավարելը այլ հարց է` յուրաքանչյուրի համար տարբեր պատճառներով:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ

Դիտվել է՝ 4000