«Ո՛չ ԱՄՆ-ը, ո՛չ Թուրքիան, ո՛չ էլ Ռուսաստանն իրենց մոտեցումներում փոփոխություն չեն մտցնելու մեզ համար»

«Իրատես de facto»-ի հետ զրույցում 1994-1997 թթ. ՀՀ նախագահի ավագ խորհրդական, դիվանագետ, պատմաբան-պրոֆեսոր ԺԻՐԱՅՐ ԼԻՊԱՐԻՏՅԱՆԸ մեկնաբանում է Քեսաբում տեղի ունեցածն ու քեսաբահայերին աջակցելու քայլեր առաջարկում:

-Մարտի 21-ին Սիրիայի Քեսաբի շրջանում տեղի ունեցած իրադարձությունների պատճառով այնտեղի հայությունը տարհանվել է Լաթաքիա: Բարեբախտաբար, զոհեր չկան: Հայերի կողմից մեկնաբանություններ կան, թե այդ ամենի հետևում Թուրքիան է կանգնած և մի նոր ցեղասպանություն է տեղի ունեցել: Կարծո՞ւմ եք, որ իսկապես թուրքերի մատը խառն է այս պատմության մեջ և այն դիտավորություն է` ուղղված հայերի դեմ:
-Նախ զգույշ պիտի լինենք «ցեղասպանություն» եզրույթի կիրառման նկատմամբ: Ես հասկանում եմ, որ շատերի համար ամենադյուրին մեկնաբանությունն այս բոլորի մեջ «թուրքի ոճրագործ էության» մի նոր դրսևորում տեսնելն է: Շատ աղբյուրներում արդեն տեսնում ենք «ջարդ», նույնիսկ «ցեղասպանություն» եզրի գործածությունը, օրինակ, երբ Քեսաբի քաղաքագլուխը պարզաբանել է, որ հայեր չեն սպանվել: Մենք չենք հասկանում, որ շատ ուժեր, որոնք ներգրավված են այս պատերազմի մեջ, շահագրգռված են, որ հայկական սփյուռքի միջազգային կարողականությունը գործածվի ի նպաստ Ասադի ռեժիմի: Իրականում «ջարդ» ու «ցեղասպանություն» բառերը փոխանակ երևույթներ բացատրելու ու մտածված քաղաքականության առաջնորդելու, մեզ անդամալուծում են և ստրուկ դարձնում, հանգեցնում սովորական ու անպտուղ, նույնիսկ վնասակար քաղաքական բանաձևերի:
Սակայն մենք մեզ հարց պիտի տանք. արդյո՞ք նման մեկնաբանությունը մեզ համար պատուհան է բացում հասկանալու այն բարդ պրոցեսները, որոնք ընթանում են Սիրիայում, այդ տարածաշրջանում և ընդհանրապես աշխարհում: Իսկ այդ երևույթները հասկանալը, իրենց ողջ բարդությամբ հանդերձ, «մտային վարժանք» չէ, ինչպես սփյուռքում որոշ մարդիկ սովոր են ասելու, ոչ էլ մի պերճանք: Այդ մեկնաբանություններից է կախված, թե ինչ քաղաքականություն կորդեգրենք սրանից հետո կամ կթողնենք, որ դեպքերն ընթանան պարզապես մեզնից անկախ, ու կբավականանանք հայտարարություններ անելով, բողոքներ ներկայացնելով միջազգային կենտրոններին ու փող հավաքելով` մեկ անգամ ևս: Կարծես թե հայության հարցը Միջին Արևելքում մարդասիրական հարց է` ճիշտ այնպես, ինչպես ցեղասպանությունից անմիջապես հետո էր:
-ՈՒրեմն` Դուք բացառո՞ւմ եք Թուրքիայի մասնակցությունը Քեսաբի իրադարձություններին:
-Ոչ, այստեղ հստակ է Թուրքիայի մասնակցությունը, բայց ինձ համար հստակ չէ տակավին, թե այդ բոլորն ինչ է նշանակում. սա ո՞ր չափով է Թուրքիայի կողմից հակաասադյան շարժման քաղաքականության մաս կազմում և ո՞ր չափով է հայության դեմ ուղղված քայլ: Կարելի է պատկերացնել, որ Քեսաբի հայաբնակ լինելու հետ կապ էլ չունի, իսլամական հարց է, և նման քայլեր որևէ քրիստոնյայի դեմ պիտի կատարվեին: Եզրերը շատ տարբեր են և շատ վաղ է ասել, թե որն է հիմնականը. ո՞ր չափով Թուրքիայի օժանդակությունը այդ ուժերին նպատակ ուներ հայ բնակչությանը տեղահանելու, ո՞ր չափով էր այն պարզապես մաս կազմում իրենց հակաասադյան քաղաքականության, ո՞ր չափով է այս բոլորը մաս կազմում ջիհադականների, «Ալ Քաիդայի» հակաքրիստոնեական քաղաքականության` անկախ նրանից, թե հայ են, արաբ կամ ասորի քրիստոնյա: Հարցը դիտարկելիս պետք է նկատի ունենանք, որ Սիրիայի պատերազմը քաղաքացիական է, բայց և՛ ներքին, և՛ արտաքին ուժերից յուրաքանչյուրը փորձում է այդ պատերազմն ի շահ իրեն և իր գաղափարախոսության օգտագործել:
Ինձ նաև հետաքրքրում է այն, որ հաղորդվող լուրերի մեջ ինքնապաշտպանության մասին խոսք չկա կամ կա ու կցկտուր է հիշատակվում: Այսինքն` տեսնում ենք Թուրքիայի կողմից հարձակում, «Ալ Քաիդայի» կամ մյուսների մասնակցությունը, հազիվ զգում ենք սիրիական բանակի պաշտպանությունը, բայց չենք զգում ինքնապաշտպանություն հայերի կողմից: Երրորդ տարին է՝ Սիրիայում պատերազմ է, Քեսաբը թուրքական սահմանին մոտ է, Թուրքիան օժանդակում է ապստամբներին, և մեր կազմակերպությունները` կուսակցություններից մինչև կաթողիկոսութուն, այդ մասին չե՞ն մտածել: Ես չէի կարող պատկերացնել, որ Քեսաբի մեջ ինքնապաշտպանություն չկա: Երբ կարդում ենք այդ տեղեկությունները հայկական մամուլում, տպավորություն է, որ այնպիսի խուժան էր, այնպիսի հսկա հարձակում, որ ոչ ոք չէր կարող դիմադրել: Բայց անցյալում դիմադրել ենք, չէ՞: Մերձավոր Արևելքում, ուր հնարավոր էր, ունեցել ենք զինված միավորումներ, իսկ հիմա ստացվում է, որ կրկին զոհ ենք, որ հայ մարդը, հայ կինը, երեխան հանկարծ հարկադրված նորից դուրս եկան իրենց տներից: Ինչ-որ անխուսափելիության վարկած է, մեզ ծանոթ սցենար:
Մյուս հարցն այն է, թե ինչո՞ւ այդպես շտապ: Սա հարց է` կարճ ժամանակի վրա և, միաժամանակ, խնդիր` երկար ժամանակի վրա: Կարճ ժամանակի վրա հարցն այն է, որ եթե մենք գիտեինք, որ այնտեղ վտանգ կա, ինչո՞ւ հենց սկզբից չպարպեցինք այդ գյուղերը, որ ամեն մարդ կարողանար հանգիստ, ինքն իր համար, ինչ պետք էր դուրս հանել: Այս երեք տարիների սիրիական պատերազմի ընթացքում քանի անգամ լսում ենք մեր կուսակցություններից, Կիլիկիո կաթողիկոսությունից, որ Հալեպում ամեն բան հանգիստ է, բայց Հալեպը քանդվեց, և մարդիկ դուրս եկան այդպես անկազմակերպ, երբեմն` առանց հագուստի կամ փաստաթղթերի: Այդպես պատահեց Իրաքում, պատահեց մի քանի անգամ Լիբանանում, տեղի է ունենում Սիրիայում`արդեն երեք տարի: Եվ տակավին մեր կազմակերպությունները գործում են ըստ իրենց փափագած ապագայի և ոչ թե ըստ իրականության, որը գրեթե կանխատեսելի էր:
-Դուք խոսում եք սփյուռքյան կառույցներից, սակայն սփյուռքահայերը հայրենիք ունեն, ի վերջո: Արդյո՞ք Հայաստանը կարող էր ինչ-որ բանով օգնել նրանց:
-Կարող էր, բայց Հայաստանի իշխանությունը, նախ և առաջ, պետք է օգներ իր ժողովրդին` այստեղ: Եթե այստեղ մի քիչ ավելի կարգին լիներ, այն ժամանակ կարելի էր մտածել այդ մարդկանց բերելու մասին: Սիրիայից եկել են, ժամանակին Իրաքից եկան, Լիբանանից կգան մի քիչ, բայց դա այն չէ, զանգվածաբար չէ, որ որակական տարբերություն անի, որ որպես լուծում ներկայացվի: Այս պետականության արժեքը նախ Հայաստանի ժողովրդին արժանապատիվ կյանք տալն է և պաշտպանվածությունն ապահովելը` ներառյալ սոցիալ-տնտեսական պաշտպանվածությունը: Եվ եթե որևէ իմաստ ունի, որ մենք մեկ ազգ ենք, պետք է նաև մտածել, թե ինչ կարելի է անել այն ժողովրդի հետ, որը Մերձավոր Արևելքում է: Սակայն, որպես անմիջական ու ավելի գործնական քայլ, ճիշտ չէ՞ր լինի, որ ՀՀ-ն բարձր մակարդակով ու այս բոլոր բարդություններին ծանոթ պատվիրակություն ուղարկեր Անկարա` հաշիվ պահանջելու այն բանի համար, թե` գիտենք, որ Թուրքիան սահմանը բացել է այդ գրոհայինների համար և օժանդակել նրանց, ու գործնական առաջարկներ ներկայացնելու Քեսաբի ժողովրդի վիճակը թեթևացնելու համար` առնվազն այն հարցերի չափով, որոնք կախված են Թուրքիայից:
Հայաստանի օգնությունը ուշ է արդեն առաջին հանգրվանի համար: Այսինքն` տեղահանության դեմն առնելու: Ինքնապաշտպանության ծրագրի մասին պետք է մտածված լիներ շատ ամիսներ առաջ: Երկրորդ հարցը մեր ժողովրդի այսօրվա կեցության ու անվտանգության հարցն է: Երրորդը` նրանց ապագայի հարցն է: Այս վերջին երկու հարցերի պարագայում Հայաստանը շատ բան կարող է անել` պայմանով, որ դուրս գա այն մտածելակերպից, որ Քեսաբի դեպքերի կարևորությունը Թուրքիայի դեմ որպես քարոզչական զենք գործածելու մեջ է:
-Ղարաբաղից մի պատգամավոր համայն հայությանը կոչ էր արել զինյալ խմբեր կազմել և գնալ քեսաբահայերին պաշտպանելու: Արդեն հարյուրից ավելի մարդ է կամավորագրվել: Մարտի 21-ից հետո Սիրիա գնալու կոչեր հնչում են և սոցիալական ցանցերում: Սա իրատեսակա՞ն գաղափար է:
-Շատ բարձր զգացում է, բայց ենթադրենք հինգ հազար հոգանոց բանակ ունենք, տանենք Քեսա՞բ: Ինչպե՞ս: Ի՞նչ կոնկրետ նպատակով: Զինվորական ցանկացած միջամտություն այլ երկրներում պիտի ունենա իր հստակ նպատակն ու ելքի ռազմավարությունը: Շատ ավելի մեծ կռիվ է այնտեղ: Մերոնց մի մասը սա ուզում է տեսնել իբրև Թուրքիայի կողմից հակահայ գործողություն, բայց շատ ավելի մեծ խաղի մաս է կազմում և այնտեղ նույնիսկ 100 հոգի տանելը իրատեսական չէ: Սիրիայում մի քանի միլիոն քաղաքացի փախստական դարձավ, հայերն էլ դրա մի մասն են կազմում: Թերևս ավելի նորմալ կլիներ Հալեպն էլ, Քեսաբն էլ պարպել: Եթե հնարավոր էր՝ Հայաստան բերել այդ հայությանը: Եթե ոչ` տանել Լիբանան: Համենայն դեպս, պատերազմի դաշտից դուրս հանել: Գիտեմ, որ այս գաղափարը տաբու է շատերի համար:
-Փաստորեն, Սիրիան գնալով հայաթափ է լինում, իսկ ընդհանրապես Մերձավոր Արևելքի սփյուռքը վերջին տարիներին ցրվում է աշխարհով մեկ: Այս պատերազմների արդյունքում կգա մի պահ, որ Մերձավոր Արևելքում սփյուռք չենք ունենա:
-Սա միայն Սիրիայի հարց չէ. ինչպես նկատեցիք՝ ողջ Մերձավոր Արևելքի հարցն է, և սա նոր հարց չէ: 1950-ականներից սկսված հարց է: Եգիպտոս, Պաղեստին, հաճախ` Լիբանան, Իրաք, Սիրիա: Այս բոլոր տեղերը, որոնք մեր պատմական Հայաստանի հետ կապ չունեն, նույնիսկ Կիլիկիո հետ կապ չունեն, բացի նրանից, որ այնտեղ հաստատված հայերի մեծ մասը Կիլիկիայից է: Այս բոլորի հետևում պարբերաբար եղել են հեղափոխություններ ու պատերազմներ, որոնց պատճառով մենք կորուստներ ենք ունեցել: Մենք 50 տարի է, եթե ոչ ավելի, թողնում ենք Մերձավոր Արևելքը: Այսինքն` ցեղասպանությունից հետո այդ փոքր համայնքները, որ դարձան հսկա համայնքներ, նույնիսկ սփյուռքի յուրօրինակ կենտրոններ` Կահիրե, Հալեպ, Բեյրութ, այժմ այլևս այդ հզորությունը չունեն կամ շատ տկարացած են:
Մյուս կողմից` իսկ ո՞վ է փաստել, որ Միջին Արևելքում սփյուռք ունենալը անհրաժեշտություն է: Վերջին 50 և ավելի տարիները ցույց են տվել, որ անկախ մեր բոլոր հորդորներից, այդ համայնքները պարպվում են, ու Հայաստանի անկախությունից ի վեր այդ համայնքների եկեղեցական և, մանավանդ, կուսակցական ղեկավարությունները խոսքով Հայաստան ներգաղթի մասին են ակնարկում, սակայն գործում են այլ կերպ: Բայց ինչպես ասացի, մարդիկ «քվեարկում են» իրենց ոտքերով ու թողնում են Միջին Արևելքը, սակայն թողնում են անկազմակերպ, հաճախ պատերազմների պարտադրանքի տակ:
-Պատերազմը երեք տարի է՝ շարունակվում է, և վերջը չի երևում: Ի՞նչ եք կարծում, այն դեռ երկա՞ր կտևի:
-Այո, կտևի, և պարզ չէ, թե ինչպես կավարտվի: Առայժմ շահերը, որ կան այնտեղ, այնքան մասնատված են, որ շատ դժվար է կանխատեսել: Մյուս կողմից, ես կարծում եմ՝ Ռուսաստանն ուժեղացնելու է Ասադին: Ասադը բավականին դիմացավ: Նաև` Արևմուտքում, մանավանդ Եվրոպայում և մասամբ Ամերիկայում այն մտահոգությունը կա, որ արդեն ընդդիմությունը «Ալ Քաիդա» է, իսլամիստ է, ջիհադական է: Այսինքն` արդեն այնքան էլ վստահ չեն, որ ուզում են օգնել այդ ընդդիմությանը: Թուրքիան անմիջական ու մեծ ներդրում ունի Սիրիայում իր հակաասադյան քաղաքականության մեջ, մանավանդ, որ նա կորուստներ է ունենում այլուր` իր արտաքին քաղաքականության մեջ: Ինչպես Եվրամիությունում, արաբական աշխարհի մի կարևոր մասի հետ և նույնիսկ ԱՄՆ-ի ու Ռուսաստանի հետ իր հարաբերությունների պարագայում: Եվ եթե դա է կացությունը, սպասել, որ միջազգային հանրությունը որևէ բան պիտի անի, հատկապես հատուկ հայերի համար, կասկածելի է:
Ե՞րբ է միջազգային հանրությունը մեր հարցերը լուծել: Մենք փորձում ենք մեր հարցերը ներդնել իրենց մտահոգությունների կամ հաշվարկների մեջ, բայց նույնիսկ երբ դա մեզ հաջողվում է, այդ հարցի նկարագիրը փոխվում է, և իրենք այնպես են անում, որ իբր քո, բայց իրականում իրենց հարցն են լուծում: Մի քանի հայտարարություն, թերևս, մի դիվանագիտական նոտա, որոնք ոչ մի բան չեն փոխելու, սակայն մեր լոբբիստներին կարող են գոհացնել: Ո՛չ ԱՄՆ-ը, ո՛չ Թուրքիան, ո՛չ էլ Ռուսաստանն իրենց մոտեցումներում փոփոխություն չեն մտցնելու մեզ համար:
-Ռուսական մամուլով կարծիք է հնչել, թե Հայաստանը ճիշտ կանի իր խաղաղապահ ուժերը հետ կանչի Աֆղանստանից և ուղարկի Սիրիա: Ռուսները ցանկանում են մեզ պատերազմի մե՞ջ ներքաշել: Եվ գուցե թուրքե՞րն էլ դեմ չէին լինի մեր զորքերն այնտեղ տեսնելուն: Ռուսական կայքում հնչած այս առաջարկը և պաշտոնական Հայաստանի զինված ներկայությունը Սիրիայում ո՞ւմ են ձեռնտու:
-Նախ և առաջ, որքան գիտեմ, ոչ մի ամերիկացի, ոչ մի ռուս կամ թուրք Սիրիայում չի զոհվել: Որ Հայաստանից ռազմական որևէ միավորում ունենալու է զոհեր, կասկած չկա: Հետո ի՞նչ ենք անելու, ավելացնելո՞ւ ենք մեր զորքերը, հարցը վերածելու ենք հայ-թուրք, հայ-Ալ Քաիդա, հայ-Սաուդյան Արաբիա կամ ավելի լայն ընդհարումների՞: Սիրիայում հայկական զինյալ միավորումների առկայությունը ավելի շատ խնդիրներ կստեղծի, քան կլուծի: Նկատի ունենանք, որ մենք ռազմական առումով կարողություն չունենք այդ մեծ ու խրթին իրավիճակի պարագայում վերջնական արդյունքը որոշելու, և ուրեմն մեզ համար միայն խնդիրներ կստեղծենք:
Նման քայլը ձեռնտու կարող է լինել Ռուսաստանին: Նման սցենարի դեպքում տեսնելով ՀՀ` իր «փոքր դաշնակցի» ուժերի դժվարությունները, չխոսելու համար իր ավելի կարևոր դաշնակից Ասադի դժվարությունների մասին, Ռուսաստանը կարող է մեր ներկայությունը գործածել մտնելու համար Սիրիա: Այս բոլորը կարող է մի քիչ տարօրինակ հնչել: Եվ իսկապես շատ անհավանական թվացող պատմություն է, բայց ո՞վ կարող էր պատկերացրել, ասենք, երեք ամիս առաջ, Ղրիմի ապագան: Չեմ կարծում, որ Ռուսաստանը կգնա նման քայլի: Սակայն կյանքում հավաստի սպառնալիքը հաճախ նույն արժեքն ունի, ինչ դրա իսկական կիրառումը: Մանավանդ, եթե մենք ենք վճարելու նման քայլի գինը, ավելի, քան Ռուսաստանը: Թուրքիայի պարագայում չգիտեմ, թե արդյո՞ք իրենց ձեռնտու է, որ ՀՀ ուժերը տեղակայվեն Քեսաբի մոտ կամ ոչ: Որքան էլ այդ երկիրը հաճախ սխալ հաշվարկներ է անում և ավելի վատ` հպարտանում է դրանցով, կասկածում եմ, որ պիտի ցանկանար նման ակտիվ պատերազմի մեջ նոր հարցեր ունենալ ՀՀ ռազմական միավորումների հետ, որոնք իրենց արձագանքը կունենային բուն Հայաստան-Թուրքիա սահմանի վրա:

Զրույցը՝ Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Հե՜յ, հեղափոխություն, ո՞ւր մնացիր
• Հանրահավա՞ք եք ուզում, ինքնե՛րդ էլ արեք
• Եռյակում միմյանց հետ հայտարարություններո՞վ են խոսում
• Գյումրու ռուսական ռազմակայանը նախընտրելի ԶԼՄ-ներ ունի՞
• Սխալ տնտեսական քաղաքականությունը հարվածում է սպառողի գրպանին
• «Ժառանգության» հետ մի բան այն չէ
• Օրենքները լավն են, երբ գործում են
• «Ժառանգությունն» ինքն է իրեն դուրս դրել ընդդիմադիր դաշտից
• Ո՞վ պետք է փոխհատուցի գյուղացու կրած վնասի համար
• Դեղերի գները, այնուամենայնիվ, կբարձրանան
• Լիդինգթոն. «Հայ-թուրքական արձանագրությունները պետք է կատարվեն առանց հետաձգման»
• Ծառուկյանն ավելի քան կոմպրոմիսային է
• ԲՀԿ-ի «վազքը» ավելի կարճ կլինի, քան ենթադրվում էր
• Նոր ընդդիմություն կձևավորվի՝ ընդդեմ իշխանության և ոչիշխանականների
• Իշխանափոխությունից հետո «լավ» ընկերները կմնա՞ն համակարգում
• Հոկտեմբերի 27-ի բեռն ու Հայաստանի ապագան
• Գագիկ Ծառուկյանը ներողություն կխնդրի՞
• Ի՞նչ կա Ծառուկյանի մտքին
• Երբ որդեկորույս մայրերին քաշքում են ինչպես խուլիգանների
• Երբ հասցեատերն ավելի կարևոր է, քան հարցն ինքնին

Մեկնաբանություններ