Ցեղասպանության զոհերը

Ներքո վավերագիր-հուշագրությունը ներկայացնում է նշանավոր գրող, փաստաբան, օսմանյան մեջլիսի անդամ, ազգային երեսփոխան Գրիգոր Զոհրապի (1861-1915) եւ ուսուցիչ, հեղափոխական գործիչ, մեջլիսի անդամ, ազգային երեսփոխան Հովհաննես Սերինգյուլյանի (1871-1915, հայտնի էր նաեւ Զարմայր, Գիսակ և հատկապես Վարդգես անուններով) կյանքի վերջին օրերը, նրանց եղերական մահը:

Դէպ ի մահ. Զօհրապ եւ Վարդգէս

Ա.
Պոլիսէն մինչեւ ՈՒրֆա, իրենց ցաւատանջ ուղեւորութեան միջոցին, երկու նահատակները՝ Զօհրապ եւ Վարդգէս, գուրգուրոտ ակնածանքով մը ողջունուած են հայերուն կողմէ: Երբ իրենց աքսորումէն երկու ամիս ետքը ես ալ նոյն ճամբով մինչեւ Հալէպ գացի, տեսայ, որ իրենց յիշատակը ամենուն մտքին մէջ դեռ վառ մնացած էր: Գոնիա, Ատանա, Հալէպ, ամեն տեղ այդ անդրանիկ զոհերուն վրայ կը խօսէին: Հակառակ ոստիկանական հսկողութեան` շատ հայեր, վտանգը աչք առնելով, գացած տեսնուած էին իրենց հետ ու հիմա երկիւղածութեամբ կը վերյիշէին անոնց վերջին խօսքերը:
Ամէնուն վրայ խորին տպաւորութիւն թողած էր Զօհրապի ընկճուած վիճակը. մինչ Վարդգէս զուարթ անտարբերութեամբ եւ ծիծաղկոտ դէմքով մը կը շատախօսէր իրենց մօտեցողներուն` Զօհրապ հազիւ լռութիւնը կը խզէր քանի մը խօսք արտասանելու համար: Ամբողջ ժամեր անընդհատ կը ծխէր, մտածմունքի մէջ ընկղմած:
Վարդգէս, միշտ լաւատես, կը ջանայ եղեր մխիթարել ու սրտապնդել իր բարեկամը, բայց ի զո ՜ւր:
- Մեզի մեռցնել կը տանին,- կը կրկնէ եղեր Զօհրապ:
Հալէպի մէջ, Պառօն Օթելի տէրը` պ. Մազլըմեան, քանիցս ճաշի կը հրաւիրէ երկու տարագիրները, որովհետեւ հոն գտնուած ատեննին բաւական լայն ազատութիւն տրուած է եղեր իրենց: Տիկին Մազլըմեան պատմած է ինծի, թէ սեղանին վրայ ախորժակով կուտէր Վարդգէս, մինչդեռ Զօհրապ հազիւ քանի մը պատառ կառնէր, ան ալ ստիպումներով: Յաճախ լալով կը յիշէր իր կինն ու զաւակները:
Զօհրապ իր ձերբակալման պարագաները պատմած է Պ. Մազլըմեանի: Կարժէ, որ յիշենք զանոնք:
Ձերբակալման գիշերը Զօհրապ Սէրքլը տրիանի մէջ մինչեւ կէս գիշեր թուղթ խաղացեր է Թալէաթ փաշայի եւ Խալիլ պէյի հետ: Յետոյ ոտքի կելլէ մեկնելու համար: Թալէաթ ինքն ալ ոտքի կելլէ ու մօտենալով Զօհրապի` անոր երեսը կը համբուրէ:
Համակրանքի այս անսովոր ցոյցը կը շփոթեցնէ Զօհրապը:
-Ինչո՞ւ համար այս համբոյրը,- կը հարցնէ:
-Սրտէս բխաւ,- կը պատասխանէ միւսը:
Զօհրապ դուրս կելլէ սրահէն չափազանց յուզուած: Նախազգացումը կունենայ, թէ այդ համբոյրը աղետաւոր նշան մըն է:
Դուրսը տաք ու գեղեցիկ գիշեր մըն էր: Կորոշէ հետիոտն երթալ մինչեւ իր` Այազ Փաշայի բնակարանը:
Հազիւ ճամբա ելած` կը նշմարէ, որ մէկը կը հետապնդէ զինքը: Պահ մը կը խորհի, որ թերեւս սխալ ենթադրութիւն մըն է ըրածը եւ փողոցին միւս կողմը կանցնի: Մարդն ալ կը հետեւի իրեն: Զօհրապ քայլերը կարագէ, նոյնը կընէ զինքը հետապնդողը, վերջապէս` անհամբեր ետին կը դառնայ եւ կըսէ.
-Արդեօք զի՞ս կը հետապնդէք:
-Այո,-կը պատասխանէ միւսը, որ ոստիկանութեան քօմիսէր մըն է եղեր:
-Ինչո՞ւ համար...
-Այնպէս հրաման եղած է ինծի:
-Գիտէ՞ք, թէ ես ով եմ:
-Այո, Զօհրապ էֆէնտին:
- Բայց սխալմունք մը ըլլալու է,- կը գոչէ խեղճը,- ես հիմա Ներքին գործոց նախարարին հետ էի...
-Կրնայ ըլլալ, բայց ինծի տրուած հրամանը բացարձակ է եւ ստիպուած եմ հպատակելու:
Զօհրապ, ճարահատ, ճամբան կը շարունակէ ու կը հասնի բնակարանը, որուն դրան առջեւ ոստիկան մը կը սպասէր: Քօմիսէր եւ ոստիկան ափարթըմանին սանդուխներէն վեր, կը հետեւին իրեն:
-Ի՞նչ է ձեզի տրուած հրամանը,- կը հարցնէ Զօհրապ:
-Ձեզ ոստիկանատուն տանիլ:
-Հիմա՞, անմիջապէ՞ս...
-Այո, անմիջապէս:
-Եւ եթէ երթալ չուզիմ:
-Այն ատեն բռնի պիտի տանինք:
-Չէ՞ք գիտեր, որ ես մէպուս եմ:
-Գիտենք, բայց մեզի տրուած հրամանը բացարձակ է:
Քօմիսէրը կը յայտնէ նաեւ, որ հետեւեալ առտու իսկ, այսինքն քանի մը ժամէն, ճամբայ պիտի ելլէ, հետեւաբար անհրաժեշտ գոյքերը կրնայ հետը առնիլ:
Զօհրապ կը մտնէ իր բնակարանը, ձայն կուտայ իրեններուն, եւ ափյափոյ պայուսակ մը պատրաստելէ ետքը կուգայ կը յանձնուի երկու ոստիկաններուն, իր կնոջ ու աղջկան ողբ ու կոծին միջեւ:
Նոյն միջոցին եւ քիչ մը տարբեր պայմաններու մէջ կը ձերբակալուի նաեւ Վարդգէս, եւ առտուն կանուխ երկուքը միասին կը բերուին Հայտար Փաշայի կայարանը: Իրենց կընկերանան եղեր ոստիկան մը եւ սիվիլ հագնուած լրտես մը:
Ոստիկանը կուզէ երրորդ կարգի վակօնի մը մէջ մտցնել երկու աքսորականները, Վարդգէս եւ Զօհրապ կընդդիմանան: Ոստիկանը կը պնդէ, առարկելով, թէ վակօնը յատկապէս պատրաստուած է իրենց համար: Երկու տարագիրները ձայն կը բարձրացնեն ու կը պահանջեն, որ առաջին վակօնով մը տարուին:
Երկու կողմէն ձայները հետզհետէ կը բարձրանան: Ի վերջոյ Զօհրապ գրպանէն 25 ոսկինոց թուղթ մը կը հանէ, ոստիկանին կուտայ եւ կըսէ, որ առաջին կարգի չորս տոմսակ առնէ իրենց համար:
-Եթէ ոչ,- կըսէ,- տեղ մըն ալ չեմ երթար:
Ոստիկանը կը ստիպուի տեղի տալ, անշուշտ 25 ոսկիէն աւելցած գումարն ալ գրպանելու յոյսով:
Ու այսպէս ճամբորդութիւնը կը կատարուի առաջին կարգով:
Հայտար Փաշայի կայարանին հայ պաշտօնեաները ճանչնալով Զօհրապը, կերթան իմաց տալու պ. Անտօն Թարաքի, որ կը փութայ վար իջնել, առանց գիտնալու, թէ Զօհրապ ինչ պարագաներու տակ կը ճամբորդէ: Այս վերջինը, երբ կը նշմարէ պ. Թարաքը, որ դէպի իրեն կուգայ, ձեռքովը նշան կընէ, որ չմօտենայ:
Պ. Թարաք, որ վերադարձիս այս մանրամասնութիւնը պատմեց, աւելցուց.
-Խեղճ Զօհրապը չափազանց յուզուած, տժգոյն եւ ընկճուած տեսայ:
Վակօնին անկիւնը քաշուած, լուռ ու մունջ, անընդհատ կը ծխէր, մինչեւ կառախումբին ճամբայ ելլելը:

Բ.
Գոնիա հասնելնուն` երկու տարագիրները ընդունուած են մէկ քանի հայերու կողմէ, որոնք փութացած են իրենց ձեռքէն եկած օգնութիւնը ընելու, հակառակ սպառնացող վտանգին:
Ոստիկանները թոյլ տուած են տեսակցիլ պայմանաւ, որ թուրքերէն խօսին:
Այդ պայմանին տակ բնականաբար խօսակցութիւնը շատ աննշան եղած է:
Ատանա նոյնպէս հայրենակիցներ, իմանալուն երկու ծանօթ հայերուն ժամանումը, փութացած են կայարան: Իրենցմէ մէկը, Միհրան Պօյաճեան, ծանօթ վաճառական մը, մօտակայ կայարանի մը համար տոմսակ առնելով, յաջողած է Զօհրապի ու Վարդգէսի հետ տեսակցիլ հայերէն լեզուով, եւ հարցնել, թէ ի՜նչ ծառայութիւն կրնայ մատուցանել իրենց:
-Մեր ընտանիքներուն լուր տուէք ասկէ անցնելնիս,-ըսած է Զօհրապ,- ուրիշ ծառայութիւն չենք սպասեր ձենէ:
- Դրամի եթէ պէտք ունիք, յայտնեցէք:
-Չէ, շնորհակալ ենք, դրամի պէտք չունինք առ այժմ:
-Ո՞ւր կը տանին ձեզ:
-Տիարպէքիր, դատուելու համար, բայց չեմ կարծեր, որ մինչեւ այնտեղ հասնինք:
Եւ Վարդգէս զուարթ ձայնով աւելցուցած է.
-Տիարպէքիրի բանտը արդէն ծանօթ է ինծի, աղէկ բանտ մը չէ, բայց աւելի գէշերը կան: Կը տեսնա՞ք սա գորգը, Տիարպէքիրի բանտին մէջ իմ ընկերս եղած է, հիմակ ալ միասին կերթանք կոր: Հին բանտակիցներ ենք:
Հալէպի մէջ, ինչպէս լսի, Զօհրապ եւ Վարդգէս բաղդատաբար բաւական ազատութիւն վայելած են, շնորհիւ կուսակալին, որ Զօհրապի հին ծանօթ մըն է եղեր:
Այդ ազատութենէն օգտուելով` տեղացի մէկ քանի հայեր ծրագիրը կը յղանան փախցնելու երկու տարագիրները:
Յանդուգն ծրագիր մը թէեւ, բայց ոչ անգործադրելի: Արաբ ուղտապաններու միջոցաւ երկու աքսորականները Պէյրութ կամ Տրիպոլիս փոխադրել կառաջարկեն ու հոնկէ նաւով Կիպրոս անցնիլ: Այդ միջոցին Սուրիական ծովեզերքներու վրայ հսկողութիւնը շատ խստացած չէր ու այդպիսի փախուստ մը կրնար յաջողիլ: Վարդգէս հաւանութիւն կը յայտնէ, սակայն Զօհրապ կընդդիմանայ ու բացարձակապէս կը մերժէ, առարկելով, թէ իր առողջութիւնը չի ներեր այդպիսի արկածախնդրութեան մը մէջ նետուիլ:
-Եթէ կուզես` դուն փախիր,- կըսէ Վարդգէսին:
Բայց Վարդգէս չհաւանիր երբեք իր բարեկամը լքանելու:
-Ինչ որ ալ ըլլայ, քենէ չեմ բաժնուիր,- կը պատասխանէ:
Զօհրապ ան ատեն կը մտածէ դիմում ընել Ճէմալ փաշայի եւ անոր աջակցութիւնը խնդրել եւ այս մտքով գիր մը կուղղէ Սուրիոյ դիկտատորին: Զօհրապի այդ վերջին գրութիւնը, պերճախօս թուրքերէնով մը գրուած, ինչպէս ինծի հաւաստեց պ. Մազլըմեան, անպատասխանի եւ ապարդիւն կը մնայ եւ վերջապէս երկու աքսորականները Հալէպէն ճամբայ կելլեն դէպի ՈՒրֆա:
Չեմ գիտեր, թէ որչափ կը մնան ՈՒրֆա, թերեւս մէկ երկու օր միայն ու հոնկէ կառքով կը մեկնին դէպի Տիարպէքիր՝ միշտ ոստիկանական հսկողութեամբ:
Ահռելի եղեռնը տեղի կունենայ ՈՒրֆայէն քանի մը ժամ անդին: Թուրք չէթէներու խումբ մը կը պաշարէ կառքը: Չէթէներու պետը, ինչպէս լսեցի Հալէպի մէջ, Խալիլ պէյը եղած է, Էնվէրի մէկ ազգականը, որ յետոյ Պաղտատի թրքական բանակին հրամանատար կարգուեցաւ, անշուշտ Զօհրապն ու Վարդգէսը սպաննելու քաջագործութեանը իբրեւ վարձատրութիւն:
Ոճրագործները կառքը կը կեցնեն եւ կը հրամայեն երկու աքսորականներուն կառքէն վար իջնել: Զօհրապ կիջնէ, մինչ Վարդգէս կը պօռայ.
-Ոչ, վար չեմ իջներ, կառքին մէջ մեռցուցէք զիս:
Այսպէս կը նահատակուին Զօհրապ եւ Վարդգէս, հայ ազգին երկու ազնուական զաւակները:
Կառապանը, որ ինքզինք թուրք կեղծող հայ մըն է եղեր, կը վերադառնայ Հալէպ եւ ինք է, որ պատմած է եղելութիւնը իր մանրամասնութիւններով:
Չէթէները, բնականաբար, կը կողոպտեն իրենց զոհերը:
Զօհրապի նշանտուքի մատանին ու ժամացոյցը ծախուած են Հալէպի մէջ:
Իր ֆէսը կը գտնուի եղեր, չեմ գիտեր ինչպէս, միսիօնարուհիի մը քով:
Վարդգէսէն որեւէ հետք չէ մնացած:
Թող իրենց յիշատակը անջինջ մնայ ամենուս մտքին մէջ:

Դատաստանի ժամը մոտիկ է

. 1915 թվականի ապրիլի 11/24-ը արյունով պիտի դրոշմվի հայկական տարեգրությունների մեջ: Այս օրից էր, որ թուրքաց կառավարությունն սկսեց գործադրել Ասիական Թուրքիայի հայությունը բնաջնջելու իր ծրագիրը, որ կազմել էր դեռ 1914-ի օգոստոսից, երբ հանկարծակի բռնկած եվրոպական պատերազմի հետևանքով ընդհանուր զինակոչ էր հայտարարել:
Տեղահանություն-այսպես էր այդ ծրագրի պաշտոնական անունը: Հայտնի է, թե ինչպես կատարվեց այդ տեղահանությունը, ինչպես հայերն ամեն տեղից-Տրապիզոնից, Էրզրումից, Փոքր Ասիայի բոլոր հայաբնակ տեղերից դուրս հանվեցին և քշվեցին դեպի Միջագետք, դեպի Սիրիայի անապատները: Այս կոտորածի մի նոր տեսակ էր և այնքան սարսափելի, որ հարյուր հազարավոր զոհերի աղաղակները խեղդված չմնացին Թուրքիայի սահմանների մեջ, որոնք թեև պինդ փակված էին պատերազմի պատճառով, բայց և այդպես, քաղաքակիրթ աշխարհը լսեց այդ աղաղակները և սոսկաց, թեև ինքն էլ գտնվում էր նմանը չունեցող պատերազմի սոսկումների մեջ: Սպանվածները հարյուր հազարներով էին հաշվում, սարսափները նկարագրել են շատ չեզոք եվրոպացիներ և ամերիկացիներ, նույնիսկ և թուրքերի դաշնակից գերմանացիները:
. Արդ, եթե դատաստան լինի, այս ականատեսներն ու վկաները շատ բավական կլինեն մեծ ոճիրը ապացուցելու համար: Նախկին թուրք կառավարությունը կարծես զգալով, որ պատասխանատվության օր պիտի գա, իրան արդարացնում է ոչ միայն իր լեզվով խոսելով, այլև վավերագրեր ներկայացնելով:
. Արյուն է հայի հայրենիքը դարերից ի վեր, արյուն է ծծված նրա ամբողջ էության մեջ:
. Երիտասարդ թրքությունն առհասարակ ջղայնոտ և դյուրագրգիռ բնավորությամբ է հայտնի: Եվ այս հատկությունները մեծ դեր են կատարել հայկական մեծ տրագեդիայի մեջ: Թուրք կառավարության անդամներին անձնապես շատ է գրգռել մանավանդ այն հանգամանքը, որ օսմանյան պառլամենտի անդամ և հայտնի դաշնակցական շեֆ Արմեն-Կարոն, որին հենց ինքը թուրք կառավարությունն էր ազատել ռուսական ժանդարմների ձեռքից, անցնելով Կովկաս, դարձել էր կամավորական խմբերից մեկի հրամանատար:
. Քաղաքակիրթ աշխարհը ծայրեծայր լիքն է այն սոսկումներով, որ պատճառել են Թուրքիայում կատարված կոտորածները: Հայերն այդ արյունոտ իրականության ամենամեծ զոհերն են: Նրանց ամբողջ պատմությունը ցույց է տալիս, որ նրանք գազաններ չեն եղել երբեք:
. Դատաստանի ժամը մոտիկ է:
1918 թ.

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)

Մեկնաբանություններ