«Եթե Ռուսաստանը հարցը լուծի, Ադրբեջանն էլ կորցնելու բան կունենա, մենք էլ»

«Իրատես de facto» -ի հարցերին պատասխանում է 1994-1997 թթ. ՀՀ նախագահի ավագ խորհրդական, պատմաբան, պրոֆեսոր ԺԻՐԱՅՐ ԼԻՊԱՐԻՏՅԱՆԸ:

-Այս ամառը բավականին բուռն անցավ Հայաստանի համար: Բավական է միայն նշել սահմանի վրա Ադրբեջանի ակտիվացումն ու դրան հաջորդած՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների հանդիպումը Սոչիում: Արդյոք կապ կա՞ր այս երկուսի միջև:
-Անշուշտ կապ կար սահմանային դեպքերի ու Սոչիի հանդիպման միջև։ Բայց ո՞րն էր այդ կապը, այսինքն` ո՞րն էր Ռուսաստանի դերն այն հանգրվանում, երբ սկսվեցին Ադրբեջանի հարձակումները։ Ռուսաստա՞նը հրահրեց ադրբեջանական հարձակումները, թե՞ նա հարցի մեջ մտավ միայն որպես «մտահոգ մեծ եղբայր»՝ փոքրերին սաստելու համար։ Այսօր գոնե ինձ համար շատ դժվար է որևէ եզրակացության հասնել։
-Այնուամենայնիվ, կասկածելի չէ՞ր, որ ադրբեջանական ագրեսիան միանգամից բռնկվեց ու միանգամից էլ մարեց:
- Գիտեմ, որ այս դեպքերի կապակցությամբ մեր կողմի գրեթե բոլոր մեկնաբանությունները սևեռված են Ադրբեջանի կողմից «դիվերսիոն» կամ «հետախուզական» նպատակների վրա։ Սակայն պետք է նկատի ունենալ նաև այլ սցենարներ: Օրինակ, ես մտածում եմ, որ երկու կարելիություն ևս կա: Առաջինն այն է, որ Ալիևը հաշվարկ ուներ, որ Ռուսաստանը կմիջամտի և ձեռքը կվերցնի ամբողջ հարցը՝ դեսանտ իջեցնելով Լաչին: Այդ պարագայում Ալիևը հաշվարկ արեց, սակայն Պուտինն ասաց՝ հիմա չէ ժամանակը: Այսինքն՝ Ալիևը սխալ հաշվարկ արեց, տակտիկական սխալ էր: Իսկ մյուսն այն է, ինչին մարդիկ կասկածում են. ի սկզբանե Ռուսաստանը հրահրեց, սակայն որպեսզի հետ կանգնեցնի և Հայաստանին դաս տված լինի՝ դու խոցելի ես և ինձ պիտի մի բան զիջես, մի բան պիտի ինձ տաս, որովհետև ե՛ս կանգնեցրի: Բայց այստեղ կարևոր է այն, որ չմտածենք, թե ամեն բան համաձայնեցված էր: Հարցն այն է, որ Բաքուն էլ է իր հաշվարկն անում, Մոսկվան էլ, և Բաքուն ենթադրում է, որ սա է Մոսկվայի հաշվարկը: Եվ իրենք բավականին խոսակցություններ են ունեցել, որ Բաքուն կարողանա հասկանալ, թե որոնք են Մոսկվայի նպատակները և միջոցները: Դրա համար Բաքուն կարող է մտածել, որ սա է ժամանակը, իսկ Պուտինը ասի՝ ոչ, հիմա չէ: Եվ նկատենք, որ Սոչիում Սարգսյանը խոսեց փոխզիջումների մասին, իսկ Ալիևը՝ ոչ: Պետք է միշտ մտածել, թե ինչ չեն ասում, որ պետք էր ասել:
-Այսինքն՝ Սերժ Սարգսյանը զիջումների է գնում, Ալիևը՝ ո՞չ:
-Այո, Սերժ Սարգսյանն այնտեղ կարծես թե զիջել է և իր հայտարարությամբ այստեղ նախապատրաստում է: Ալիևը չի խոսում փոխզիջումների մասին: Նախագահ Սարգսյանի հայտարարությունը հստակորեն խոսում է «փոխզիջումների» մասին։ Անշուշտ, այդ բառն առաջին անգամ չէ, որ նա գործածում է։ Այդ կարևոր բառը գործածվել է ավելի քան 20 տարի առաջ, բայց այսօր քչերն են այն օգտագործում։ Բայց որ Սարգսյանն այս դեպքերի ու Սոչիի կապակցությամբ է շեշտում, ինձ առիթ է տալիս մտածելու, որ հիմնականում ինչ-որ համաձայնության են եկել կամ մեր կողմից խոստումներ են եղել, ինչի պատճառով նաև Ադրբեջանը նվազեցրել է սահմանային իր հարձակումները։ Այլ հարց է, թե այդ համաձայնությունը ի նպաստ մեզ է կամ ոչ: Գուցե այնտեղ մի բան կա, բայց մենք չգիտենք: Բավական վստահ եմ, որ կա: Նաև եթե նկատի ունենանք ՆԱՏՕ-ի հայտարարությունը, որում խոսվեց տարածքային ամբողջականության մասին, բայց ոչ՝ ինքնորոշման իրավունքի: Իսկ մերոնք հայտարարություն արեցին, որ դժգոհ են: Եթե դժգոհ են, ուրեմն այդ դժգոհությունը ուրիշ ձևով էլ պետք է արտահայտվի, սակայն անդադար հետ գնալու պրոցես է:
-Ի դեպ, Հայաստանի իշխանամերձ մեկնաբանություններում Ադրբեջանի խաղաղվելը պայմանավորվում էր հայկական ուժերի կողմից համարժեք հակահարված ստանալու հանգամանքով, իսկ որոշ, այսպես ասած, հակառուս վերլուծաբաններ տեղի ունեցածը բացատրում էին Ռուսաստանի կողմից դեպքերի դիրիժորությամբ՝ Ռուսաստանը բորբոքեց, Ռուսաստանն էլ հանգստացրեց:
-Տարբեր սցենարներ կարող են լինել, որոնցից մեկն էլ Ռուսաստանի կողմից ի սկզբանե իրադարձությունների ուղղակի դիրիժորության կարելիությունն է: Դրսից տպավորությունն այն էր, թե հայկական կողմը շատ զուսպ էր իր պատասխանների մեջ՝ չցանկանալով ծուղակի մեջ ընկնել ու համաչափ հարվածներով արդեն նոր պատերազմի դուռ բացել։ Այդ «համարժեք հակահարվածներն» ինձ ծանոթ չեն:
Սակայն դրանցից դուրս կա կարևոր և ավելի մեծ հարց: Յուրաքանչյուր հայի համար տպավորիչ էր, թե մեր քաղաքական ուժերը ինչ արագ համախմբվեցին այդ հարձակումների դեմ ու պետական մտածելակերպ դրսևորեցին, քաղաքական պաշտպանություն ցուցաբերեցին մեր բանակին, մեր ժողովրդի պաշտպաններին։ Իմ կարծիքով, սակայն, այդ գործընթացը մնաց կիսավարտ։ Ի վերջո, այս դեպքերի ամենակարևոր բնույթն այն չէր, որ առիթ տվեց մեր բանակին ցույց տալու մեր զինվորների հերոսությունը: Ամենակարևորն այն էր, որ այդ դեպքերը տեղի ունեցան։ Այսինքն՝ մենք հարց ունենք, որը չի լուծվել: Որքան էլ ասենք, որ հարցը լուծվել է, ու չցանկանանք այդ մասին խոսել, գիտենք, կամ անհրաժեշտ է ընդունել, որ այնտեղ մի հարց կա, որը պետք է լուծվի: Այլապես ինչո՞ւ ենք բոլորս կանխատեսում նման կացությունների կրկնություն, նույնիսկ ավելի բուռն` նոր պատերազմի կարելիություն։
Բացի մի քանի անձերից, կարծես թե վախենում ենք խոսել հարցի լուծման անհրաժեշտության մասին, նույնիսկ երբ անմիջական վտանգը նվազել է։ Իսկ խոսելու ժամանակը հիմա է, երբ անմիջական վտանգը նվազել է։ Խոսքս այս պարագայում լուծման որևէ կոնկրետ բանաձևի մասին չէ, այլ լուծման պահանջարկի ու այդ ուղղությամբ, նախ և առաջ, ներքին լուրջ գործընթացի։ Մեզ պետք է հարցի լուծո՞ւմ, թե՞ մշտական պատերազմական վիճակի հարատևում։ Հայաստանի համար ԼՂ-ի հարցը մնում է արտաքին քաղաքականության առանցքային գործոնը, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի համար՝ գրեթե միակ գործոնը։ Բարեկամ կամ հակադրվող, հարևան ու հեռակա պետությունների համար ԼՂ-ի հարցը մեզ հետ հարաբերությունների ամենաորոշիչ գործոններից է, իսկ մեզ համար ավելի կարևոր պետությունների համար՝ հիմնականը։ Դրանով են մեզ հասկանում, չափում, դրա միջոցով են մեզ օգտագործում ու շանտաժի ենթարկում, դրանով են որոշում մեզ հետ հարաբերությունների մակարդակն ու էությունը։ ՈՒ սա կապ չունի այն բանի հետ, որ մեզ ժպիտով են դիմավորում, մեր ղեկավարների հետ նկարվում են, մեր կոնյակը հավանում են կամ նույնիսկ մեզ հետ պար են բռնում։
Սակայն այդ բոլորին հակառակ երկար ժամանակ է արդեն, որ ո՛չ Հայաստանում, ո՛չ էլ ԼՂ-ում հրապարակային քննարկում չի եղել այդ հարցի վերաբերյալ։ Լավ կլիներ այդ միասնականության ոգին կիրառել նաև հարցի լուծման համար։
-Ալիևը մի քանի առիթով ասել է, որ Ադրբեջանը հրադադարը պահպանելու ոչ մի իրավական պարտավորություն չունի։ 1994-ին, երբ հաստատվում էր հրադադարը, Դուք պատասխանատու պաշտոն ունեիք և, անշուշտ, տեղյակ էիք պայմանավորվածություններին։ Ճի՞շտ է Ալիևը։
-Նախագահ Ալիևը սխալվում է: Չգիտեմ` դա գիտակցվա՞ծ սխալ է, թե՞ նա պարզապես անտեղյակ է։ Մեզ մոտ էլ շատերը չգիտեն, և ոմանք էլ, հավանաբար, մոռացել են, որ հրադադարը հաստատվեց երեք փուլով։ Առաջինը 1994-ի մայիսի փաստաթուղթն էր, որն իրականացավ դեսպան Վլադիմիր Կազիմիրովի հսկա ջանքերի շնորհիվ։ Ով ծանոթ է այդ փաստաթղթին, կարող է հանգել եզրակացության, որ դա պայմանական հրադադարի համաձայնություն է։ Եթե այն հրադադարի վերաբերյալ միակ փաստաթուղթը լիներ, Ալիևը ճիշտ կլիներ։ Սակայն մայիսի համաձայնությանը հաջորդեց հուլիսին ստորագրված մի փաստաթուղթ, որի համար ուղղակի բանակցել եմ Հեյդար Ալիևի խորհրդական Վաֆա Գուլիզադեի հետ։ Այնտեղ առաջին անգամ գործածվել է «հրադադար՝ մինչև քաղաքական համաձայնություն» տերմինը։ Իսկ նույն թվականի օգոստոսի վերջին Բաքուն և Ստեփանակերտն առանձին հայտարարություններով նշեցին, որ հուլիսի համաձայնությունն ընդունում են իբրև մշտական հրադադարի պայմանավորվածություն։ Իրավական առումով, ուրեմն, Իլհամ Ալիևը սխալվում է։ Եվ դա չի նշանակում, որ նա հարգելու է այդ համաձայնությունը։
- Սոչիում Ալիևը կրկին դժգոհեց Մինսկի խմբի աշխատանքից: Ի՞նչ նպատակ է հետապնդում Ադրբեջանը՝ նսեմացնելով Մինսկի խմբի գործունեությունը և զուգահեռ բարձրացնելով Ռուսաստանի դերը:
-Մինսկի խումբը, որպես այդպիսին, Ալիևի նսեմացման կարիքը չունի։ Այդ խումբն արդեն փաստել է, որ հարցի լուծման գործընթացի մեջ գործնականորեն անելու բան չունի։ Թերևս, երբ հարցը լուծվի արդեն այս կամ այն ձևով, այդ լուծման միջազգային «դաբրոն» տալն է։ Ադրբեջանը դժգոհ է ԱՄՆ-ից, որը Բաքվի ռեժիմի նկատմամբ քննադատական մի քանի խոսք է ասել, և Ռուսաստանին մոտենալը ԱՄՆ-ին ու ԵՄ-ին ուղղված զգուշացման ձև է. Ալիևն Արևմուտքին ասում է, որ ինքն այլընտրանք ունի։
Ադրբեջանը, հավանաբար, նաև տեսնում է տարածաշրջանում Արևմուտքի ազդեցության նվազումը։ Չպետք է մոռանալ, որ վերջերս Բաքուն ու Մոսկվան տարածաշրջանի վերաբերյալ բավականին ինտենսիվ խորհրդակցություններ են ունեցել՝ բացի զենքերի վաճառքի «բիզնեսից»։ Նկատի ունենալով, որ ԼՂ-ի հարցով Ռուսաստանը միշտ պաշտպանել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, կարելի է ենթադրել, որ նրանց միջև ինչ-որ համաձայնություն կամ առնվազն հասկացողություն գոյացել է արդեն, թե ինչպես պիտի լուծվի հարցը կամ քանդվի այս հանգույցը։
-Սոչիի և ՈՒելսի հանդիպումների միջև սկզբունքային և բովանդակային տարբերություններ կայի՞ն:
-Կարծում եմ՝ այո: ՈՒելսինը պարզապես ձև էր ԱՄՆ-ի կողմից՝ ասելու համար, որ մենք էլ կանք տակավին, իսկ Պուտինը հանդիպումը գործածել էր հասկացնելու համար, որ՝ տեսեք, ես եմ տեր-տիրականը, կարող եմ մի բան գնել ու քեզ տալ, և սրանից հետո ինձ հետ կգործեք: Ռուսաստանը զգուշացրեց բոլորին, որ Հարավային Կովկասը դիտում է իբրև իր վերահսկողության ենթակա շրջան:
ՈՒոռլիքն ի՞նչ ասաց, ասաց՝ Քերին սովորում էր… Բայց Քերին երկու նախագահների հանդիպման կարի՞քն ուներ հասկանալու համար հարցի էությունը: ԱՄՆ-ի կառավարության մեջ և կառավարությունից դուրս տարիներ շարունակ մարդիկ հետևել են և գիտեն, թե խնդիրը որն է: Չկարողացա՞ն իրեն բացատրել: Ի դեպ, ՈՒոռիլքը չասաց, թե Քերին որևէ առաջարկ արեց, կամ Օլանդը մի նոր առաջարկ պիտի բերի և այլն: Միայն ասում են՝ մի փաստաթուղթ կա, դրա տարբերակները կան, տեսեք, թե ինչ կարող ենք անել:
-Իսկ Ռուսաստանի դիրքորոշումը ո՞րն է ԼՂ հարցում:
-Ռուսաստանն ասում է. հարցը պիտի լուծվի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի հիման վրա, իսկ մնացածը բանակցելու հարց է: Սա չի փոխվել Ելցինի ժամանակներից ի վեր: Պուտինն ասում է՝ Ղարաբաղը պիտի լինի Ադրբեջանի մեջ, և այդ տարածքները պիտի վերադառնան: ՈՒրեմն այստեղ խոսվում է ինչ-որ ինքնավարության մասին: Ռուսաստանը մասնակցել է Մինսկի խմբի հայտարարություններին, որտեղ ընդունվել է միջազգային ուժերի ներկայության հարցը, որը, իմ կարծիքով, նշանակում է միջազգային ուժերի ներկայություն Լաչինում: Իսկ ովքե՞ր պետք է լինեն այնտեղ այդ պարագայում, մեքսիկացի՞ք:
-Ի դեպ, մինչ Սոչիի հանդիպումը Վլադիմիր Ժիրինովսկին հայտարարեց, թե Ղարաբաղում ամեն ինչ կլինի այնպես, ինչպես կասի Պուտինը: Ձեր կարծիքով` Ժիրինովսկին իր հայտարարությունը համաձայնեցրե՞լ էր Պուտինի հետ, և արդյո՞ք Հայաստանը պետք է պատասխաներ Ժիրինովսկու հայտարարությանը:
-Ժիրինովսկին մեծ տաղանդ ունի: Նա ասում է այն, ինչ Պուտինն է մտածում, նույնիսկ նախքան Պուտինի մտածելը: Նա խոսում է պարզ ու գայթակղիչ՝ դրանով իսկ մեր ուշադրությունը հրավիրում իր ասածների վրա։ Հետաքրքիր երևույթ է Ժիրինովսկին։ Նրան հաճախ ընկալում են որպես ծաղրածու։ Սակայն նա լուրջ մտածող ու իրավիճակը զգացող քաղաքական գործիչ է։ Ես նրա համոզումների ու երազների հետ ընդհանուր ոչինչ չունեմ, դրանք ինձ համար անընդունելի են։ Սակայն գիտենք, որ թագավորական պալատներում ծաղրածուները մեծ ժպիտով ճշմարտություններ էին դուրս տալիս, որը ոչ մի պալատական չէր համարձակվի ասել։
Չգիտեմ՝ նա համաձայնեցնո՞ւմ է իր ասելիքները նախագահ Պուտինի հետ, թե՞ ոչ: Չեմ կարծում, որ դրա անհրաժեշտությունը կա։ Հայաստանը, և ոչ միայն Հայաստանը, պետք է անպայման պատասխաներ, որովհետև Ժիրինովսկին իրականում ծաղրածու չէ։
-Այսօր այս վիճակում ինչ-որ բան կարո՞ղ է փոխել Հայաստանը հակամարտության կարգավորման գործընթացում:
- Վստահ չեմ, որ այդ այլընտրանքը կա տակավին: Հավատում եմ, որ պետք է անմիջական բանակցություններ լինեն Ադրբեջանի հետ՝ Հայաստան-Ադրբեջան ձևաչափով, և հետո Ղարաբաղին էլ բերել, երբ արդեն մի լուրջ հանգրվանի հասած լինենք: Եթե Ռուսաստանը հարցը լուծի, Ադրբեջանն էլ կորցնելու բան կունենա, մենք էլ կորցնելու շատ բան կունենանք: Այն, ինչ փոխզիջում է և ոչ զիջում, պետք է բանակցվի ուղղակի և ոչ նախագահների մակարդակով, որովհետև նախագահները հանդիպում են ուրիշների ճնշման տակ ու նույն բաներն են ասում: Դրանք գործնական բանակցություններ են, որոնք պետք է լինեն ուղղակի, բայց որքան գիտեմ նման բան չի եղել 1997-ից ի վեր: Ես համաձայն եմ Թոմաս դե Վաալի հետ, որ պետք է լինեն հանդիպում-բանակցություններ երկու նախագահների վստահելի անձանց միջև: Ժամանակին ես դա արել եմ: Մենք մոտեցել էինք արդեն մի հանգրվանի՝ փաստաթղթի ընդունման, բայց դա 10 ամիս տևեց: Ամիսը երկու-երեք օր հանդիպումներ էինք ունենում: Սա այն չէ, որ երեք-չորս ամիսը մեկ անգամ ճնշման տակ երկու նախագահ կամ նախարար հանդիպեն, որպեսզի մյուսներն էլ ասեն՝ տեսեք, թե ինչ գործ ենք անում:
Կարևոր է, որ Հայաստանը ԼՂ-ի հարցը նկատի ի՛ր հարցը և ո՛չ միջնորդների կամ միջազգային հանրության հարցը։ Այսինքն՝ նախ լրիվ ընդունել, որ հարցը լուծված չէ, երկրորդ՝ զարգացնել սեփական նախաձեռնությունը կամ նախաձեռնություններն այդ ուղղությամբ։ ՀՀ առաջին նախագահը մի քանի առիթներով հստակեցրել էր, որ մեր առջև դրված ընտրությունը լավի ու վատի միջև չէ, այլ վատի ու վատագույնի։ Եթե թողնենք, որ ուրիշները լուծեն մեր հարցը, ավելի հավանական է, որ ստանանք վատագույնը։
-Բասկերը ճանաչեցին Ղարաբաղի անկախությունը, մինչ այդ՝ ԱՄՆ-ի մի շարք նահանգներ արդեն ճանաչել էին: Ի՞նչ կլինի, որ Հայաստանն էլ ճանաչի:
-Բանակցությունների վերջը կլինի և պատերազմի սկիզբը: Պարզ է դա: Կնշանակի՝ Հայաստանի համար ստատուսի հարցը լուծված է: ՈՒրեմն, եթե ստատուսի հարցը լուծված է, միակ բանակցելի հարցը տարածքների հարցն է մնում: Փաստորեն, երբ 1992-ին ընդդիմադիր ուժերը պահանջում էին, որ Տեր-Պետրոսյանը ճանաչի ԼՂ-ի անկախությունը, նա այդ բացատրությունը տվեց։ Իսկ երբ այդ մոտեցմանն ընդդիմացող ուժերը իշխանության եկան, նրանք էլ մերժեցին այդ քայլը:
-Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում և կապված ԼՂ հարցի հետ մեզ համար նաև Թուրքիայի դիրքորոշումն է կարևոր: Թուրքիան նոր նախագահ ունեցավ, որն ամենևին էլ նոր մարդ չէ այդ երկրի քաղաքական դաշտում, բայց այնուամենայնիվ նոր է նախագահի պաշտոնում: Էրդողանի նախագահ լինելու փաստը կարո՞ղ է ինչ-որ բան փոխել Թուրքիա-Հայաստան հարաբերություններում:
-Այստեղ ունենք երկու նորություն։ Առաջինը, որ նշեցիք, նախկին վարչապետ Էրդողանը որպես նոր նախագահ։ Երկրորդ նորությունը՝ նախկին արտգործնախարար Դավութօղլուն որպես նոր վարչապետ։ Վերջին տարիներին Հայաստանի ու հայերի նկատմամբ Դավութօղլուի ազդեցությունը Թուրքիայի քաղաքականության վրա եղել է հիմնարար։ Որքան կարողացել եմ ճշտել, Էրդողանի սույն տարվա ապրիլի 23-ի հայտարարության հիմնական հեղինակը Դավութօղլուն է եղել (մի երեք ամիս առաջ էլ հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին նա մի հանգամանալից հոդված հրապարակեց «Turkish Policy Quarterly» պարբերականում, որին ես պատշաճորեն պատասխանել եմ)։
Պատճառ չեմ տեսնում մտածելու, որ որևէ հիմնական բան պիտի փոխվի Հայաստանի հետ հարաբերությունների ասպարեզում, բացի այն բանից, որ եթե առաջխաղացում լինի ԼՂ-ի հարցի կարգավորման գործընթացում։ Կարող են երկրորդական նորություններ էլ լինել Ցեղասպանության հարցի կապակցությամբ, սակայն ոչ ճանաչում։ Ոչ՝ տակավին։
-Ի դեպ, Թուրքիայի և Ադրբեջանի նախագահների հանդիպման ընթացքում Էրդողանն ընդգծել էր, թե Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները սառեցված կմնան այնքան ժամանակ, քանի դեռ Հայաստան-Ադրբեջան հակամարտությունը լուծում չի ստացել։ Սա սպառնալի՞ք է Հայաստանին, թե՞ սովորական, Թուրքիա-Ադրբեջան եղբայրական ժեստ։
-Հայաստանի հետ հարաբերությունների նորմալացման այդ նախապայմանը Թուրքիան հաստատել էր դեռևս 1993-ին՝ Քելբաջարի գրավումից անմիջապես հետո։ Երբեմն այդ նախապայմանի մանրամասներն են փոխվել, սակայն, ըստ էության, դա մնացել է, թեև և՛ արտասահմանում, և՛ մեզ մոտ մարդիկ մտածել են, որ դա կարող են փոխել։ Օրինակ, երկրորդ նախագահ Քոչարյանը համոզված էր, որ եթե Թուրքիայի այդ նախապայմանի դիմաց մենք էլ բարձրացնենք ցեղասպանության ճանաչման հարցը՝ որպես մեր նախապայման, Թուրքիան կվախենա ու իր նախապայմանը կհանի մեջտեղից։
-ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը վերջերս հարցազրույց տվեց՝ բավականին փայլուն ներկայացնելով իր նախագահության տարիները: Քոչարյանի մասին Դուք մի քանի հարցազրույցներում խոսել եք: Այդուհանդերձ, ի՞նչ կարծիքի եք այդ հարցազրույցում արտահայտած մտքերի և, ընդհանրապես, քոչարյանական 10 տարիների մասին:
-Այդ հարցազրույցի մեծ մասը նվիրված էր Քոչարյանի նախագահության 10 տարիների տնտեսական աճին ու այդ աճի բացառիկությանը՝ համաշխարհային իմաստով, մոռանալով ուրիշ մի բան։ Բողոքում ենք Թուրքիայի ու թուրք պատմաբանների կողմից պատմության խեղաթյուրման դեպքերից ու գրեթե անտարբեր ենք մեր անմիջական անցյալի նկատմամբ մեր իսկ աչքի առաջ սպասարկված խեղկատակությունների նկատմամբ։ Բարեբախտաբար, մի քանի անհատներ ձայն բարձրացրին, և կայքերից մեկը վերահրապարակեց Քոչարյանի տասնամյակի գնահատականը, որը Տեր-Պետրոսյանն էր տվել։
Այդ տարիների տնտեսության իրական էության մասին արդեն խոսել են հմուտ տնտեսագետներ, հատկապես Հրանտ Բագրատյանը։ Այդ առումով միայն մի բան ունեմ ավելացնելու։ Մարդ, ով սկսել է մի քանի գիրք կարդալ պետական և միջազգային տնտեսությունների վերելքի ու անկման մասին, տակավին պիտի չհոխորտար իր 10 տարիների տնտեսական աճի բացառիկության մասին։ Դա մի մեծ փուչիկ էր, որի բացառիկության միֆին օժանդակեց Համաշխարհային բանկը, որովհետև նրանք էլ կարիք ունեին հաջողության օրինակների։ Իսկ Քոչարյանն այդ փուչիկի պայթյունը վերագրում է նրան, որ ինքն այլևս նախագահ չէ։ Հասկանալի է, բայց ոչ ընդունելի։ Սակայն այստեղ նույնքան կարևոր է մի այլ հանգամանք։ Քոչարյանը տակավին ուզում է հավատալ և մեզ հավատացնել, որ Հայաստանը կարող է երկարատև ու հիմնավոր տնտեսական աճ ունենալ՝ հակառակ իր շրջափակված ու ռազմականացած վիճակի։ Կարծում եմ՝ երկրորդ նախագահը շփոթության մեջ է: Որոշակի խավի հարստացումը նա շփոթում է երկրի տնտեսական աճի հետ:
Նա պարզապես շրջանցում է շրջափակումների ու ռազմականացած տնտեսության, այսինքն՝ ԼՂ-ի հարցի լուծման անհրաժեշտությունը որպես Հայաստանի տնտեսության իսկական զարգացման նախապայման։ Դա իր ամենախոցելի կետերից մեկն է։ Առաջին նախագահ Տեր-Պետրոսյանին հրաժարական պարտադրելուց ու այս արդյունքը ստանալուց հետո այդ փաստարկով նա փորձում է տակավին պաշտպանել 1998-ի իր գործողության և 10 տարիների ձախողած ու վատնած տարիների քաղաքականությունը։ Այսքան երկար չէի խոսի Քոչարյանի մասին, եթե հստակորեն լավ ծրագրված իր այս հարցազրույցների մեջ չտեսնեի իշխանության վերադառնալու նրա՝ առայժմ զուսպ, բայց իրականում բուռն փափագը։ Վստահ չեմ կարող ասել, թե Հայաստանում մեր ժողովրդի մեծամասնությունը ինչ է մտածում այդ մասին: Այլ բան է, թե Քոչարյանի՝ այս պահին անհավանական վերադարձը Հայաստանի և ԼՂ-ի համար ճիշտ կլինի, թե ոչ։
-Հրապարակվել է Հայաստանի՝ ԵՏՄ-ին միանալու պայմանագրի տեքստը: Ի՞նչ եք կարծում, պայմանագրում որևէ խնդիր կա՞ Հայաստանի համար:
-Առիթ չեմ ունեցել ամբողջությամբ ծանոթանալու այդ տեքստին, սակայն հստակ է, որ այնտեղ հարց կա Լաչինում ու ԼՂ-ի հետ շփման այլ կետերում մաքսակետեր նշանակելու մասին, որոնք վստահաբար պիտի վերահսկվեն ՄՄ-ի կողմից։ Սա մոտավորապես նույնն է, ինչ ռուսական դեսանտային ուժը։ Ենթադրաբար, մաքսային կետի կամ կետերի անձնակազմի անդամները քաղաքացիական մարդիկ են լինելու և ոչ զինվորական: ՈՒրեմն՝ նրանց գալուց ոչ շատ ուշ մի որևէ դեպք կպատահի, և այդ քաղաքացիական անձնակազմի պաշտպանության համար այդ դեսանտը կօգտագործվի։ Այս կամ այն կերպ՝ մենք ԼՂ-ի հետ ազատ կապը կորցնելու վրա ենք։ Այսինքն՝ ԼՂ-ի հարցի լուծման մեզ համար ամենակարևոր կապը կորցնում ենք։ Նման վտանգի առկայության մասին ես արդեն բազմիցս նշել եմ:
-Ի՞նչ տպավորություն ունեք ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 69-րդ նստաշրջանում Սերժ Սարգսյանի ելույթից։ Թուրքիային ուղղված նրա խոսքը՝ «գրողի ծոցը վավերացնեք», տարակարծությունների տեղիք է տվել:
-Կարելի է մի ամբողջ դասախոսություն կարդալ այդ մասին և արժե կարդալ, քանի որ շատ լավ հաշվարկված ելույթ էր։ Սակայն այստեղ նշեմ մի կետ։ Հայաստան-Թուրքիա արձանագրությունների վավերացման նկատմամբ իր նեղսրտությունը արտահայտելու համար ՀՀ նախագահը կարիք չուներ հավասարվելու Վենեսուելայի Չավեսին կամ Իրանի Ահմադինեժադին։ Նա կարող էր նույն բանն ասել այլ ձևով։ Նա խոսում էր ՄԱԿ-ում և ոչ՝ իր մտերիմների հետ։
Փորձել եմ հասկանալ այդ ոճի տրամաբանությունը։ Ամենահավանական բացատրությունը, որ ունեմ, հետևյալն է. ՀՀ նախագահը չորս «թռչուն» միանգամից էր որսում: Թուրքիային ասում էր՝ մենք ինքնավստահ ենք, դուք էլ տակավին ժամանակ ունեք մի բան անելու, Ռուսաստանին ասում էր՝ Թուրքիայի հետ մեր սիրաբանությունը լուրջ մի ընդունեք, ՀՅԴ-ին ու նույնիսկ «Ժառանգությանն» ասում էր՝ ձեր ամենակարևոր հարցի կապակցությամբ տեսեք ինչ, ինչպես և որտեղ եմ ասում, ուրեմն լավ մտածեք այդ քառյակին կամ եռյակին ձեր մասնակցության մասին: Եվ չորրորդ՝ ՀՀ նախագահն ասում էր, թե ցեղասպանությունն այսօր տարբեր իմաստներ ու նշանակություն ունի ու կարելի է տարբեր նպատակների համար օգտագործել: Կարծում եմ, նա կարող է հուսալ, որ ՄԱԿ-ի նման ֆորումի մեջ այդ լեզվով խոսելու արդյունքում ստեղծված աղմուկը կօգնի, որ աննկատ անցնի Լաչինը, այսինքն՝ ԼՂ-ն Ռուսաստանին հանձնելու հանգամանքը։

Զրույցը վարեց
Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Հե՜յ, հեղափոխություն, ո՞ւր մնացիր
• Հանրահավա՞ք եք ուզում, ինքնե՛րդ էլ արեք
• Եռյակում միմյանց հետ հայտարարություններո՞վ են խոսում
• Գյումրու ռուսական ռազմակայանը նախընտրելի ԶԼՄ-ներ ունի՞
• Սխալ տնտեսական քաղաքականությունը հարվածում է սպառողի գրպանին
• «Ժառանգության» հետ մի բան այն չէ
• Օրենքները լավն են, երբ գործում են
• «Ժառանգությունն» ինքն է իրեն դուրս դրել ընդդիմադիր դաշտից
• Ո՞վ պետք է փոխհատուցի գյուղացու կրած վնասի համար
• Դեղերի գները, այնուամենայնիվ, կբարձրանան
• Լիդինգթոն. «Հայ-թուրքական արձանագրությունները պետք է կատարվեն առանց հետաձգման»
• Ծառուկյանն ավելի քան կոմպրոմիսային է
• ԲՀԿ-ի «վազքը» ավելի կարճ կլինի, քան ենթադրվում էր
• Նոր ընդդիմություն կձևավորվի՝ ընդդեմ իշխանության և ոչիշխանականների
• Իշխանափոխությունից հետո «լավ» ընկերները կմնա՞ն համակարգում
• Հոկտեմբերի 27-ի բեռն ու Հայաստանի ապագան
• Գագիկ Ծառուկյանը ներողություն կխնդրի՞
• Ի՞նչ կա Ծառուկյանի մտքին
• Երբ որդեկորույս մայրերին քաշքում են ինչպես խուլիգանների
• Երբ հասցեատերն ավելի կարևոր է, քան հարցն ինքնին

Մեկնաբանություններ