«Բարձրակարգ գրականագիտությունն ինքնագիտակցության բերող ամենամեծ արժեքն է»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրականագետ ԴԱՎԻԹ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԸ: Մեր հանդիպման առիթը «XX դար: Հայ գրողներ» մատենաշարով լույս ընծայված «Գուրգեն Մահարի» մենագրությունն է: Զրույցը, իհարկե, ներառել է նաև այլ թեմաներ:

«ԻՄ ՆԱԽԱՍԻՐԱԾ ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐՆ ԵՆ ՏԵՂ ԳՏՆՈՒՄ ՄԱՏԵՆԱՇԱՐՈՒՄ»

-Պարոն Գասպարյան, Համո Սահյանն ասել է. «Եթե ասպարեզ են եկել Դավիթ Գասպարյանի նման քննադատներ, ապա քսպեները բան չունեն անելու: ՈՒրեմն և՝ 37-ի կրկնվելու վտանգն էլ չկա»: Գրականագիտությունն այնքան հզոր գործոն է, որ կարող է 37-ի նման ողբերգությունը կանխարգելե՞լ:
-Գրականագիտությունը շատ բարձր գործոն է: Մտավոր ոլորտի ամենաբարձր աստիճանն է: Այլ բան է, որ ցածրակարգ գրականագիտությունն ստեղծել է թյուր տպավորություն և մարդկանց պահել շփոթմունքի մեջ: Բարձրակարգ գրականագիտությունը, գրականությունը, գեղարվեստական ընթացքը ինքնագիտակցության բերող ամենամեծ արժեքներն են:
-«XX դար: Հայ գրողներ» մատենաշարով լույս եք ընծայել Պարույր Սևակին, Համո Սահյանին, Վահագն Դավթյանին, Ակսել Բակունցին, Գուրգեն Մահարուն նվիրված մենագրություններ: Ի՞նչ սկզբունքով եք ընտրում հեղինակներին, ովքե՞ր կներկայացվեն առաջիկայում:
-Իմ նախասիրած հեղինակներն են տեղ գտնում մատենաշարում: Այս շարքում տեղ կունենան Հովհաննես Շիրազը, Հրանտ Մաթևոսյանը, Հակոբ Կարապենցը: Առաջիկա ծրագրերում այս անուններն են:

«ՄԱՀԱՐԻՆ ԴԱՐՁԱՎ ՉԱՐԵՆՑՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, ՉԱՐԵՆՑՅԱՆ ՉԱՓԱՆԻՇ ՈՒ ՄԵՏՐ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ, ՄԵՐ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ»

-Հային սովորաբար բնորոշում են զոհի բարդույթով, ողբասացությունը համարում ազգային հատկանիշ: Մահարին` 19-րդ դարավերջի և 20-րդի առաջին կեսի բոլոր ողբերգությունների զոհը, որևէ պարագայում չդադարեց ժպտալուց: Այս մասին վկայում է նաև Ձեր գիրքը, որի ներածական խոսքը վերնագրված է «Դանակը` սրտում, ժպիտը` դեմքին»: Ժպտալու, ողբերգություններին ծիծաղով դիմակայելու շնորհի՞վ է, որ հայը կարողացել է անցնել իրեն պատուհասած անհաշիվ արհավիրքների միջով ու վերապրել, չոչնչանալ` իբրև տեսակ:
-Հայը ապրել է, որովհետև կյանքը շարունակվել է: Ապրել է տարբեր կերպ: Փրկված հայությունը, որ իր հայրենիքում էր, հայրենիք կերտեց կռվով, զոհեր տալով, կորուստներ ունենալով 1915-ին, 1937-ին, Հայրենական, ապա և արցախյան պատերազմի տարիներին: Հայությունը ապրել է նաև վերափոխվելով, այլասերվելով: Էնքա՜ն մահմեդականացած հայեր կան, էնքա՜ն կերպարանափոխված, այլազգի դարձած հայեր կան: Հայի տեսակի հարցը չէ էականը: Հայրենիքի հարցն է: Էն ուժն ու զորությունը, որ մեր գրողները, մտավոր աշխարհի մարդիկ դրել են հայրենիք կերտելու, հայրենիքի իդեան կյանքի կոչելու վրա, սերունդների ջանք է արժեցել: Րաֆֆին քնում-արթնանում էր հայրենիքի տեսլականով: Դա կար Աբովյանից, «Վերքից» սկսած: Այդ ճանապարհը մտովի անցնենք ու հասնենք Մահարուն: Նախ ինչո՞ւ ծնվեց այս գիրքը: Այն կարող էր չծնվել, եթե Մահարին իր երկրորդ շրջանի կյանքը չունենար, եթե մնար միայն 30-ականների մեջ: Եթե, լինելով Չարենցի ու Բակունցի կողքին` նույն միջավայրում, այդուհանդերձ չառանձնանար ու չդառնար ինքնություն: Նա գիտեր, թե ինչ է հայրենիքի ոգին: Վանի կարոտն էդ ի՞նչ անփարատ կարոտ է, ի՞նչ ապրում է, որ նրան դաժան 20-30-ական թվականներից բերեց-հասցրեց մինչև «Այրվող այգեստաններ»: Հայրենիք պահող էր Մահարին: Երկրորդ աքսորից վերադառնալուց` 1954-ից հետո, Մահարին դարձավ չարենցյան ներկայություն, չարենցյան չափանիշ ու մետր մեր գրականության, մեր իրականության մեջ: Նրանով էին պայմանավորված մեր միջավայրն ու մթնոլորտը: Այն, ինչ կիսատ թողեցին իր ընկերները 37-ին, Մահարին կարողացավ շարունակել ու բերել մինչև 1960-ականների վերջը: Մահարին հայրենիք ստեղծող, հայրենիքի ոգի պահպանող անձ էր` սկսած իր «Մանկություն», «Պատանեկություն» վիպակներից, որոնց պատճառով նրան հալածեցին` կոչելով էլ ազգայնամոլ ու ժողովրդի թշնամի, էլ Հայաստանը Խորհրդային Միությունից անջատող ու չգիտես ինչ: Մահարին շատ մեծ դեմք է, և ես այս գրքում աշխատել եմ նրա կերպարը ներկայացնել փաստագրական հենքի վրա` շրջանակը հնարավորինս լայն վերցրած: Ես ցույց եմ տվել, թե ովքեր էին Մահարու կողքին, ինչ միջավայրի մեջ էր նա: Առանձին գլուխներով են ներկայացվել նրա կյանքն ու ստեղծագործությունը, և այդ գլուխներից յուրաքանչյուրն առանձին վերցրած մի մենագրություն է:
-Մահարու անմահության գրավականը ինքնակենսագրական վեպերն ու վիպակներն են: Բայց նաև նրա պոեզիայում կան արժեքավոր նմուշներ, որոնց Դուք անդրադարձել եք: Հատկապես նկատի ունեմ «Բալլադ Չալոյի և առաջին սիրո մասին» և «Պոետ» չափածոները, որոնք էպիկական շնչով գրված գործեր են: Ասել է, թե նա պոեզիայի մեջ էլ հաջողում էր այն դեպքում, երբ դրանում էպիկական տա՞րր էր ներմուծում:
-Մահարուն պիտի կարողանան ճիշտ բնութագրել: Զարմանալի մի գոյություն էր նա: Տասնչորս տարեկանից սկսած` նա չափազանց հասուն մուտք ունեցավ գրականություն: Գրում էր բանաստեղծություններ, արձակ գործեր, քննադատական հոդվածներ: Խորքում արձակագիր և բանաստեղծ Մահարին միասնական են, նույն հզոր ներշնչանքի արտահայտությունն են: Եվ Մահարու արձակի մեջ այնքա՜ն բանաստեղծություն կա: Միևնույն ժամանակ նա ճշգրիտ էպիկական գրող է: Այնպիսի անուններ, փաստեր, պատմական անցուդարձեր է ներկայացնում, որ ապշել կարելի է: «Մանկություն», «Պատանեկություն», «Այրվող այգեստաններ» երկերում ամբողջ Վանն է` իր մարդկանցով, իր թաղերով, իր պատմությամբ: Մահարի բանաստեղծը, իհարկե, շատ առանձնացող է: Մահարին իր պոեզիայով բարդին դարձրեց խորհրդանշան, գերազանցեց Սահյանին: Մահարին շատ խոր, մեծ դեմք է, բայց ներկայանալու նրա արտաքին ձևը թեթև-մատչելի է: Նա պրոբլեմ չի ստեղծում, դժվարություններ չի ստեղծում իրեն մոտենալու համար: Նրա դռանը քարտուղարուհի չկա նստած, որ ասի` տեղում չէ, զբաղված է: ՈՒղիղ մտնում ես Մահարու մոտ, և դա հեշտացնում է նրա հետ շփումը: Բայց, այսուհանդերձ, Մահարին շատ լուրջ, շատ ծանրակշիռ կերպար է:

«ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆ ԷԻՆ ԱՆԳԱՄ ԴԱՏԱՊԱՐՏՈՒՄ ՈՒ ԴՐԱ ՀԱՄԱՐ ԱՔՍՈՐՈՒՄ ՄԱՐԴԿԱՆՑ»

-Մի քաղվածք բերեմ «Գուրգեն Մահարի» մենագրությունից. «Այգեստանի տաք մոխիրների միջով Մահարին գնում էր դեպի Մհերի դուռ, դեպի Ագռավաքար, դեպի Վարագ և ձայնում` վեր կաց գերեզմանից, Հայո՛ց աշխարհ, Բիայնա՛ երկիր, դրախտայի՛ն Վան»: Այսօրվա գրականության մեջ էլ այդ թեմաներին անդրադարձը շատ տարածված է: Այս ասելով՝ նախ և առաջ նկատի ունեմ Լևոն Խեչոյանի «Մհերի դռան գիրքը» վեպը, իհարկե: Վանի, Մհերի, Ագռավաքարի փնտրտուքի ու գտնումի թեմա՞ն է մեր ընթացքի կողմնորոշիչը, մեր հարատևելու գրավականը:
-Մեր հայրենիքը մնաց մի կողմ: Երկար տարիներ թուրքը սպանել, խորհրդային տարիներին էլ իշխող գաղափարախոսությունը դատապարտել է մեր ազգային հիշողությունը, Վանի հիշողությունը: Խորհրդային վարչակարգը թուրքից վատ վարվեց հայության հետ: Հիշողությունն էին անգամ դատապարտում ու դրա համար աքսորում մարդկանց: Մահարին շատ հարվածներ կրեց այդ պատճառով: 1950-ականների կեսերից կամաց-կամաց դեպի հայրենիք տանող ճանապարհը մտովի բացվեց: Հիմա, փա՛ռք Աստծո, մարդիկ կարողանում են գնալ, իրենց աչքով տեսնել Վանը: Մենք անապատի վրա նստած ժողովուրդ ենք: Սա մեր հայրենիքի անապատային, հեռավոր մի մասն է: Մեր բուն հայրենիքը Տարոնն է, Վասպուրականը: Եվ մեր գանձերն են այնտեղ, մեր արյան կաթիլն է այնտեղ, որի հետքերով պիտի գնանք: Դա պիտի արթնացնեն ժողովրդի մեջ: Գրողները կարթնացնեն, նկարիչները, երաժիշտները, թե ուրիշները, կարևոր չէ: Դա պիտի արթնանա: Մուշեղ Գալշոյանն ասում էր, որ մեզ անհրաժեշտ է գոնե հիշողությունը պահպանել, հետո ուրիշ ժամանակ կգա: Հիմա եկել է ուրիշ ժամանակը: Արցախը ազատագրված է, մի օր էլ Վան-Վասպուրականը կազատագրվի, մեր հայրենիքի մյուս տարածքները կազատագրվեն, եթե այդ ոգին պահպանեն մեր ժողովրդի մեջ: Ես ցավով նկատում եմ, որ ժողովուրդը ոգու պարտության, ներքին դավաճանության, ներքին դասալքության ժամանակներ է ապրում: Սա է ողբերգությունը: Հողը տեղում է, հայրենիքը տեղում է, հիշատակները պահպանվում են, բայց մարդը, հայ մարդն է այլասերվում, ձեռքից գնում: Ամեն միջոցի պատրաստ է դիմելու, միայն թե փախչի իր հայրենիքից: Սա երկու բացատրություն ունի. կա՛մ մենք ենք վատ հայրենիք ստեղծել, կա՛մ ինքը հայն է իր տեսակի մեջ վատը: Բայց բոլոր դեպքերում մարդը մարդ է և ուզում է ապրել:
-Ստալինյան հալածանքների տարիներին գրական դաշտում անհաշիվ զոհեր ունեցանք՝ Չարենց, Բակունց, Թոթովենց, Մահարի, Եսայան, Արմեն, այլք: Նրանք առավել շատ ունեն գրականագիտության և հանրության ուշադրության կարիքը, բայց այդ ուշադրությունը հավասարաչափ չի բաշխված: Ինչո՞ւ:
-Ես բոլորի անունից չեմ կարող խոսել: Դրա համար կան գիտությունների ակադեմիա, համալսարանական ամբիոններ: Ես անհատ Դավիթ Գասպարյանն եմ և անում եմ ավելի շատ գործ, քան էդ համալսարաններն ու ինստիտուտները միասին վերցրած: Նայեք իմ հրապարակած աշխատությունների ցանկը և կհամոզվեք: Ես ունեմ իմ նախասիրությունները և առաջնորդվում եմ դրանցով: Սա համակարգ է ինձ համար: Ես ունեմ հազարէջանոց գիրք` «Հայ հին և միջնադարյան գրականության պատմություն»: Ես պիտի գնայի, այն ծայրից սկսեի փշուր-փշուր հավաքել իսկական արժեքներն ու հասնեի մինչև մեր օրերը: Ոչինչ չեմ թողնելու մնա աննկատ, անգամ մի լավ բանաստեղծություն, մի քառատող: Բոլոր լավ բաները փրկելով՝ պիտի բերեմ-դարձնեմ ազգային արժեք: Դրանք պիտի պահել, հիշեցնել, անընդհատ նորոգել, դարձնել մատչելի, որ մարդը տեսնի-վերցնի-ունենա:

«ՄՏԱՎՈՐ ՎՍՏԱՀՈՒԹՅՈՒՆ Է ՊԵՏՔ ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՆԴԵՊ, ՕԱԶԻՍ՝ ԿԱՆԱՉ ՀՐՎԱՆԴԱՆ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ»

-Կարո՞ղ ենք ասել, որ գրականության պատմությունն ազգի պատմությունն է:
-Կարող ենք ասել, որ հայ գրականության պատմությունը հայ ժողովրդի պատմության անմիջական անդրադարձն է ու շարունակությունը: Մերն այդպես է: Մերը ոչ այնքան գեղագիտական ուղղությունների պատմություն է, որքան ազգային մտածելակերպի, ազգային խնդիրների լուծման ասպարեզ: Դա շատ լուրջ բան է՝ սկսած Խորենացուց մինչև այսօր: Անգամ Տերյանը դա քննադատեց «Հայ գրականության գալիք օրը» զեկուցման մեջ: Բայց հենց ինքն էլ չխուսափեց դրանից ու գրեց «Երկիր Նաիրի» շարքը: Սա ենք մենք: Յուրաքանչյուր գրող իր ժողովրդի անցյալի և ներկայի պատմության կրողն է: Չես կարող ազգային գրող լինել՝ ժողովրդի գենետիկական խտացումներից դուրս: Իսկ գրող, մտավորական լինելն ու գիրք տպագրելն այսօր հեշտ չէ: Ցանկալի է, որ գիրքը հասնի ընթերցողին, որ ընթերցողը չկտրվի գրքից: Դժբախտաբար այսօր մեզանում մեկմեկու ճանապարհ են փակում, թույլ չեն տալիս երևալ: Մրցանակներ են տալիս ոչ այն գրքերին ու հեղինակներին, որոնք արժանի են իսկապես: Գիրքը պիտի իր ճանապարհը հարթի, բայց մեր իրականությունը շատ պղտոր իրականություն է, արժեքային համակարգը ոտնատակ տվող իրականություն: Մենք հիմա մտավոր անապատի մեջ ենք: Ապուշությունների տեղատարափ է համատարած: Մտավոր վստահություն է պետք մարդու հանդեպ, օազիս՝ կանաչ հրվանդան ստեղծելու համար:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ