«Ինձ համար Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը նույնքան կարևոր է, որքան թուրք ժողովրդի շրջանում հայերի մասին մտածելակերպի փոփոխությունը»

Ծանոթացե՛ք, ԹՈԼԳԱ ՔՈՐԱ, ծնվել է 1982-ին, Ստամբուլում: 2006-ին ավարտել է Բողազիչի համալսարանի սոցիոլոգիայի և պատմության ֆակուլտետները: Ապա սովորել է Կենտրոնական Եվրոպայի համալսարանում (CEU, Բուդապեշտ) և ստացել համալսարանի ազգայնական ուսումնասիրությունների բաժնի MA դիպլոմ. թեզը` «Երիտասարդ թուրքերի ազգայնական քաղաքականության ազդեցությունը երիտասարդների վրա»: 2008-ից մինչ օրս ուսանում է Չիկագոյի համալսարանի արևելագիտական ֆակուլտետում:
Հայաստանում է երկրորդ անգամ, և այսօր «Իրատես de facto»-ի հյուրն է։

-Դուք շատ լավ խոսում ու գրում եք հայերեն, որտե՞ղ և ինչպես եք հայերեն սովորել:
-Շնորհակալություն, բայց դեռ շատ լավ չեմ տիրապետում: ՈՒզում եմ ավելի լավ խոսել և գրել, դա ինձ համար շատ կարևոր է: Դժբախտաբար, այնքան էլ շնորհաշատ չեմ, ուստի հայերեն սովորել եմ բավական երկար ժամանակ: Նախ, հայերենին հաղորդակցվել եմ Վենետիկում, մասնակցել եմ տեղի համալսարանի հայոց լեզվի և մշակույթի ամառային խտացյալ դասընթացին, որը ղեկավարում էր հայր Լևոն Զէքիյանը: Ապա Չիկագոյի համալսարանում ուսանելիս ավելի քան երեք տարի կրկին հայերեն եմ սովորել արևելագիտական ֆակուլտետում, որտեղ Հռիփսիմե Հարությունյանը դասավանդում է հայոց լեզու և հայ մշակույթի պատմություն: Վերջապես, անցյալ տարի երկու ամիս հաճախել եմ հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի «Սփյուռք» գիտաուսումնական կենտրոն, որի տնօրենը Սուրեն Դանիելյանն էր: Կուզենայի բոլորին իմ երախտիքը հայտնել:
-Չիկագոյի համալսարանում պատրաստվում եք ատենախոսություն պաշտպանելու Կարնո ¥Էրզրում¤ հայ վաճառականության, հայոց առևտրատնտեսական գործունեության մասին: Ո՞րն է այդ հետաքրքրության պատճառը, և ինչո՞ւ հենց ամերիկյան համալսարանում:
-Իրավացի եք: Իմ թեզն է` «Կարինի/Էրզրումի կերպարանափոխությունը. մեկ բազմէթնիկ օսմանյան քաղաքի սոցիալ-տնտեսական պատմությունը XIX դարում»: Ես հետաքրքրվում եմ այդ դարի ընթացքում Կարինի արդիականացմամբ, հատկապես քաղաքի հայ համայնքի կյանքում տեղի ունեցած սոցիալ-տնտեսական փոփոխություններով: Դրանցում հայ վաճառականներն ունեցել են վճռորոշ դերակատարում: Նրանք առևտրատնտեսական գործունեության շնորհիվ հարաբերվել են ոչ միայն օսմանյան կառավարական պաշտոնյաների հետ, այլև սերտ կապեր են հաստատել եվրոպական և ռուսական առևտրատնտեսական կենտրոնների հետ: Բայց ամենակարևորն այն է, որ նրանք քաղաքի առաջատար դեմքերն էին և օսմանյան իշխանությունների ու հայոց համայնքի միջև կամուրջներ հաստատողները: Իմ կարծիքով, առանց հայ վաճառականների այդպիսի դերակատարումն իմանալու, Օսմանյան կայսրությունում ապրող հայերի՝ Մեծ եղեռնից առաջ պատմությունն ըմբռնելն անհնար է:
Երբ սկսեցի այդ հարցի շուրջ մտածել, հասկացա, որ պետք է հայերեն սովորել և ծանոթանալ նոր մեթոդաբանությունների: Ես կարող էի այդ թեման ուսումնասիրել միայն մի քանի թուրքական համալսարաններում, բայց որոշեցի ամերիկյան համալսարաններին դիմել, և իմ հետազոտական նախագիծը հավանության արժանացավ Չիկագոյի համալսարանում: Հիմա Թուրքիայում ակադեմիական գիտության ազատության աստիճանը ավելի բարվոք է, իսկ պաշտոնական պատմագիտությունն ավելի համարձակ է քննադատվում:
-Բնական է, որ Կարնո հայ վաճառականության ուսումնասիրմանը զուգընթաց՝ պիտի առնչվեիք հարակից այլ հարցերի հետ:
-Իհարկե, հայ վաճառականության ուսումնասիրումը տարբեր հարցերի հետ է առնչվում: Իմ ուսումնասիրությունը միայն առևտրատնտեսական գործունեությամբ սահմանափակված չէ: Կարինի հայոց տնտեսական պատմության հենքի վրա հետազոտում եմ նաև քաղաքական ու մշակութային հարցեր: Արդեն ասացի, որ հայ վաճառականները քաղաքի առաջատար դեմքերն էին, համայնքի վիճակի պատասխանատուները: Համիդյան ջարդերից առաջ Օսմանյան կայսրության հետ նրանց հարաբերությունները հավասարակշռված էին, որովհետև կառավարությունը նրանց տնտեսական և քաղաքական գործունեությունից կախման մեջ էր: XIX դարում հայ վաճառականներն են ընդլայնել ու զարգացրել օսմանական շուկան, ֆինանսավորել կենտրոնական ու տեղական իշխանություններին: Որպես այդ դերակատարման հետևանք՝ կառավարությունն ընդունել և ճանաչել է հայ վաճառականների վերահսկողությունը տեղական համայնքների նկատմամբ: Այլ կերպ ասած, հեղափոխական շարժումից առաջ գավառներում վաճառականները ներկայացրել են համայնքը: Պատահական չէ, որ 1876-1877 թթ. Օսմանյան խորհրդարանի՝ Էրզրումի նահանգից ընտրված հայ անդամները քաղաքի գլխավոր վաճառականներն էին: 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից, հատկապես 1890 թ. հետո, կառավարությունը կտրուկ վերանայեց այդ փոխհարաբերությունները: Համիդյան ջարդերից հետո հայաբնակ վայրերում հասարակական հարաբերություններն ամբողջովին փոխվեցին: Իմ ուսումնասիրության մեջ ուզում եմ հասկանալ այդ փոփոխությունների հետևանքները Կարինում:
Հայ վաճառականները քաղաքի մշակութային կյանքում էլ անփոխարինելի էին: Նրանք ձեռնարկել են բազմազան բարեգործություններ, ֆինանսավորել են եկեղեցիների պահպանման ու վերականգման աշխատանքները, հոգացել դպրոցների ծախսերը: XIX դարում Կ. Պոլսից հեռու հայաբնակ նահանգներում հայոց կրթության զարգացումը հայ վաճառականների ձեռքում էր, և Կարինը բացառություն չէր:
-Ինչպե՞ս կբնորոշեիք առհասարակ արևմտահայության տնտեսական ներդրումը Օսմանյան կայսրությունում:
-Նախ, պետք է ասել, որ ինչպես հայերը, այնպես էլ Օսմանյան կայսրությունում ապրող մյուս ժողովուրդները, կազմված էին տարբեր սոցիալական խմբերից՝ վաճառականներ, արհեստավորներ, գյուղացիներ, իսկ XIX դարի երկրորդ կեսից՝ նաև պետական պաշտոնյաներ: Ամենաստվար դասը, անշուշտ, գյուղացիներն էին, որոնց մեծ մասն ապրում էր պատմական Հայաստանում: Վաճառականներն ու արհեստավորները, գյուղացիների համեմատ, փոքրաթիվ էին, բայց նրանց դերը Օսմանյան կայսրության շուկայում անչափ կարևոր էր: Վաճառականները մայրաքաղաքում, նավահանգստային քաղաքներում և Անատոլիայի գրեթե բոլոր խոշոր բնակավայրերում խիստ եռանդուն էին: Արհեստավորների առնչությամբ կարող եմ ասել նույն բանը: Օրինակ, Կարինում հայ արհեստավորներին էր պատկանում քաղաքի խանութների կեսից ավելին: Մյուս քաղաքներում գրեթե նույն իրավիճակն էր: Բայց վաճառականների տնտեսական ներդրումը շատ ավելի ծանրակշիռ էր: Իմ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հայ վաճառականների մի մասը, բացի առևտրից, XIX դարի երկրորդ կեսին սկսեց արտադրական գործունեությամբ զբաղվել: Ընդ որում, այդպիսի զարգացում տեղի ունեցավ ոչ միայն խոշոր քաղաքներում կամ Կիլիկիայում, այլև համեմատաբար փոքր բնակավայրերում: Իմ կարծիքով, այդ զարգացումը օսմանյան հետամնաց տնտեսության համար չափազանց կարևոր էր: Այդ իմաստով շատ պատմաբաններ իրավացի են՝ խոսելով 1915-ի տնտեսական հետևանքների մասին:
-Անշուշտ, Հայաստանում շփվում եք բազմաթիվ մարդկանց հետ: Ինչպիսի՞ տպավորություն ունեք:
-Ես սիրում եմ Երևանը և նրա բնակիչներին: Իմ ճանաչած մարդկանց մեծ մասը շատ կիրթ անձնավորություններ են: Հաճախ ինձ հարցնում են՝ որտեղից եմ, անվարան պատասխանում եմ՝ Թուրքիայից: Ապա նոր հարց է ծագում, կապված իմ ազգային պատկանելության հետ, ինչին պատասխանում եմ՝ թուրք եմ: Սովորաբար զարմանում են, և միմյանց ժպտում ենք: Պետք է ասեմ, որ ձեր երկրի բարդ սոցիալ-տնտեսական խնդիրներին տեղյակ եմ, և առավել գնահատելի է, որ մարդիկ անկեղծ հյուրընկալություն են ցուցաբերում իմ և այլ օտարերկրացիների նկատմամբ: Բացի շնորհակալանքի խոսքերից, այլ բան չունեմ ասելու:
-Ո՞րն է հայ-թուրքական հարաբերությունների ապագան:
-Ամենադժվար հարցը վերջում եք տալիս: Հուսով եմ, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները կզարգանան: Գիտեմ՝ թուրքական կառավարության կողմից ցեղասպանության ճանաչումը հայոց համար ամենակարևոր քայլը կլինի: Ինձ համար Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը նույնքան կարևոր է, որքան թուրք ժողովրդի շրջանում հայերի մասին մտածելակերպի փոփոխությունը: Իմ կարծիքով, այս հարցում հասարակական կազմակերպությունները էական դեր կարող են ունենալ: Մեկ օրինակ բերեմ. «Հրանտ Դինք» հիմնարկը շատ է աշխատում հայ-թուրքական հարաբերությունները բարելավելու ուղղությամբ: Նրանց մի ձեռնարկը՝ «Թուրքիա-Հայաստան. փորձի փոխանակման նախագիծ», նպատակ ունի միջպետական մակարդակով ուսուցման հնարավորություն ընձեռելու: Եթե նման նախագծերն ավելանան, կարող ենք ավելի լավ ապագա ունենալ:

Զրույցը`
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆԻ
Հ. Գ.- Այս հարցազրույցը, որի պատասխանները, ի դեպ, Թոլգա Քորան հայերեն գրավոր է ներկայացրել, ներսումս առաջացնում է այլ տեսակի մի ընդվզում:
Արդեն հոգնել եմ բազմիցս գրելով և ասելով, որ մեր ժողովուրդն ունի 25-դարյա տնտեսական մշակույթի գրավոր պատմություն, ինչը աննախադեպ քաղաքակրթական արժեք է:
Սակայն փաստենք իրականությունը. Չիկագոյի համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետը, կարևորելով ոլորտը, նյութը, թուրք պատմաբանին ֆինանսավորում և հնարավորություն է ընձեռում, որպեսզի նա Կարնո հայ վաճառականության մասին գիտական թեզ պաշտպանի: Մենք ունենք առնվազն մեկ (կրկնում եմ՝ առնվազն մեկ) ակադեմիական հաստատություն՝ ԳԱԱ տնտեսագիտության ինստիտուտը, որը, ըստ պարզ տրամաբանության, պարտավոր էր մեր սեփական տնտեսական մշակույթն ուսումնասիրել: Տարիների ընթացքում քանի՞ այդպիսի հետազոտություն է հրապարակվել:
ՈՒնենք Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարան, ինչո՞ւ չի դասավանդվում, ասենք, «Հայոց տնտեսական մշակույթի պատմություն» առարկա: Ինչո՞ւ Թաֆթսի համալսարանում կդասավանդվի Նոր Ջուղայի, նույնն է թե՝ հայ վաճառականության, պատմություն, իսկ մեզ մոտ՝ ոչ: Դե, իհարկե, ամերիկյան համալսարաններն ի՞նչ են, որ ոտք մեկնեն մեր աննման «Ժողի» հետ։
Թոլգա Քորայից բացի, ես գիտեմ այլ թուրք պատմաբանների ևս, ովքեր եռանդագին զբաղվում և գրքեր են հրատարակում Օսմանյան կայսրությունում ու Թուրքիայի Հանրապետությունում արևմտահայության և առհասարակ հայերի առևտրատնտեսական գործունեության վերաբերյալ: Եթե չեք հասկանում այդ հետաքրքրության խորքային պատճառները, հարցրեք:
Բայց գիտության ու կրթության պատասխանատուներին կուզենայի մեկ բան ասել՝ գիտցեք, բնագավառը և դրանից բխող հետևանքները կտնօրինեն նրանք, ովքեր ուսումնասիրություններ են կատարում:

Հեղինակի նյութեր

• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց - 180

Մեկնաբանություններ