«Մենք վերելակով բարձրանում ենք ներքև»

«Իրատես de facto»-ի զրուցակիցը տնտեսական մշակութաբան ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԴԱԴԱՅԱՆՆ է:

-Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ է կատարվում Հայաստանում հիմա:
-Ես քաղաքականությամբ չեմ զբաղվում, քաղաքականությամբ զբաղվողներին տեսնելով, լսելով, կարդալով՝ չեմ ուզում այդ կարգի գործընթացի մասնակցել: Ի՞նչ է նշանակում քաղաքականություն: Եպիսկոպոս Բաբկեն Կյուլեսարյանն ասում էր՝ քաղաքականությամբ զբաղվել նշանակում է կրթությունդ լավացնել, տնտեսությունդ, մարզական կառուցվածքդ, առողջապահությունդ, ամեն ինչդ: Քաղաքականություն՝ այսօր հասկանում են իշխանություն և ընդդիմություն, երկիրն են մոռացել: Ինչպիսի իշխանություն ունենք, նույնպիսի էլ՝ ընդդիմություն, մեկը մյուսից է բխում: Ընդդիմությունը հասկանում է միայն իշխանափոխություն: Իշխանությունը հասկանում է միայն ինքնապահպանություն: Վերջ: Մենք նման ենք մարդու, որ մտել է վերելակ ու բարձրանում է ներքև:
-Հակասություն չկա՞, վերև բարձրանում են:
-ՈՒրիշները՝ այո, մենք՝ ոչ: Սա սյուրռեալիստական, էքզիստենցիալիստական ընթացք է: Պատմության մեջ ամեն ինչ կրկնվում է, բայց ես չգիտեի, որ գրականությունն էլ կարող է կրկնվել, այսօր այդօրինակ էքզիստենցիալիզմը նորից քաղաքացիություն է ստանում: Մեզ թվում էր՝ անկախություն ձեռք բերեցինք, նստելու ենք մեր վերելակը ու բարձրանանք, շատ արագ պարզվեց, որ մենք չունենք մեր սեփական վերելակը: Վերելակատերերն ուրիշ մարդիկ են, նրանք ունեն իրենց վերելակներն ու վերելակավարները, քեզ թողել են ընդամենը, որ վերելակ մտնես, ու սեղմել են կոճակը, վերելակը ընթանում է, քեզ թվում է՝ բարձրանում ես, բայց արդեն նկուղային հարկում ես ու շարունակում ես իջնել: Պարտադիր չէ վերելակ նստես, ոտքով բարձրացիր, սանդուղքով՝ քո ուժերով, աստիճան առ աստիճան, բայց՝ ինքնուրույն, ուրիշների վերելակների հետ ի՞նչ գործ ունես:
-Իսկ գնալու տեղը կա՞, նպատակակետը կա՞:
-Հարցը հենց դա է: Քաղաքագիտության մեջ հայտնի հասկացություն է՝ կարգավորվող քաոս, հայերս մեր նորամուծությունն ենք արել՝ չկարգավորվող քաոս: ՈՒ դա այնպես է արված, որ ոչ մի թշնամի չհասկանա, բայց այդ չկարգավորվող քաոսի մեջ ինքդ քեզ էլ ես կորցնում: Չկա բնագավառ, որտեղ այդ քաոսը գոյություն չունենա: Մյուս բոլոր բնագավառները մի կողմ՝ կխոսեմ միայն ցեղասպանության մասին: Կես տարի է մնում մինչև ապրիլ: Ի՞նչ ենք անում: Առհասարակ, ի՞նչ է ցեղասպանությունը մեզնից յուրաքանչյուրի համար: Խորհրդային կարգերի ժամանակ գոյություն ունեին կարծրատիպեր, անկախությունից հետո ամեն ինչ կոտրեցինք: Լավ արեցինք, բայց այս 23 տարում ինքներս ստեղծեցինք կարծրատիպեր, որոնք չենք ուզում հաղթահարել: Կարո՞ղ եք ասել՝ ի՞նչ ենք ուզում մենք Թուրքիայից, աշխարհից: Պահանջում ենք ճանաչում: Ասենք՝ ճանաչեցին, ի՞նչ է դա մեզ տալու: Եթե չեն ճանաչում (Թուրքիան 100 տարի է՝ մերժում է), մենք դադարելո՞ւ ենք ցեղասպանությունը համարել մեր ազգի ողբերգություն, չե՞նք գնալու Ծիծեռնակաբերդ: Չենք դադարելու, չէ՞, գնալու ենք, չէ՞: Ո՞րն է ելքը: Երբ ասում են «հայրենատիրություն», ի՞նչ են հասկանում: Երբ ուզում ես ինչ-որ բանի տիրել, պիտի հասկանաս՝ ինչի՞ն: Այսօր որևէ տեղ դասավանդվո՞ւմ է Արևմտյան Հայաստանի պատմություն: Երբ հայրենատիրություն ես պահանջում, գիտե՞ս գոնե այդ հայրենիքը: 1965-ին գիտնականների մի խումբ ապացուցեց, որ ցեղասպանություն եղել է, մյուսները շարունակեցին կրկնել նրանց մինչև այսօր: Ես երեկ եմ ավարտել Զիլե քաղաքի հայ գաղթօջախի պատմության ուսումնասիրությունը: Երեք քաղաքներ՝ Նիքսար, Զիլե և Հերեկ, ես նույնիսկ չգիտեի, որ այդ քաղաքները գոյություն են ունեցել` Եվդոկիայում, Թոքատի մոտ: Երեք հազար տարվա գաղթօջախներ: Շշմելու է: Ինչո՞ւ չի ուսումնասիրվում այդ պատմությունը:
-Եթե կարդացել եք, ուրեմն ուսումնասիրվել է:
-Արշակ Ալպոյաճյանից հետո ո՞վ է ուսումնասիրել: Հայաստան մի թուրք տղա է եկել` Թոլգա Քորան (նրա հետ հարցազրույցը տե՛ս էջ 4- խմբ.): Թուրքիայում համալսարանն ավարտելուց հետո Չիկագոյի համալսարանում թեզ է գրում՝ Կարնո հայ վաճառականության մասին թեմայով: Կարդացել էր իմ հայերեն-թուրքերեն գիրքը՝ «Հայոց առևտրատնտեսական գործունեությունը ներկայիս Թուրքիայի տարածքում 15-րդ դարից մինչև 1915-ը»: Կրկնում եմ՝ թուրք երիտասարդ: Հարցնեմ՝ քանի՞ հայ է հետաքրքրվում այս թեմաներով: Քանի՞ բուհ կա Հայաստանում, որ տնտեսագիտություն չի անցնում, երևի 5-6, մնացածը ունեն տնտեսագիտության ֆակուլտետներ ու ամբիոններ: Երեքը նշեմ՝ համալսարանի տնտեսագիտության ֆակուլտետը, տնտեսագիտական համալսարանի և ակադեմիայի տնտեսագիտության ինստիտուտը. եթե այդքան տնտեսագետներ են ավարտում, ինչո՞ւ է տնտեսության վիճակն այսքան ողբալի: Մենք ունենք մեր տնտեսության 25-դարյա պատմություն, գիտե՞նք այդ պատմությունը: ՈՒթ-ինը տարի առաջ դիմել եմ համալսարանի, ժողինստիտուտի ռեկտորներին, առաջարկել եմ հայ տնտեսության պատմության գոնե ֆակուլտատիվ դասընթաց մտցնել ուսումնական ծրագրում: Մակրոէկոնոմիկա, միկրոէկոնոմիկա, մարքեթինգ՝ շատ լավ է, բայց սովորեցրեք հայ ժողովրդի պատմության հիման վրա: Բժշկական համալսարանում տասնյակ տարիներ հայ բժշկության պատմության ամբիոն կա, դուք ունեք 25 դարի պատմություն և մի տեղ մի դասընթաց չի կարդացվում: Ինչո՞ւ: Ես ինձ համար չեմ ասում, տասնհինգ գիրք եմ գրել, թող կարդան, ուսումնասիրեն, դասընթաց դարձնեն: Թող ցեղասպանության հոգեբանության վերաբերյալ մի ուսումնասիրություն արվի, ինչո՞ւ չի արվում, ինչո՞ւ ցեղասպանության հոգեբանական հետևանքները ոչ մեկին չեն հետաքրքրում: Ինչո՞ւ պիտի թուրքը հետաքրքրվի, ինչո՞ւ պիտի Չիկագոյի համալսարանն այդ թեման հաստատի, իսկ Հայաստանում ոչ մեկը չհետաքրքրվի:
-Եթե ուսումնասիրեն, բացի պատմական արժեքից, կիրառական նշանակություն ունենալո՞ւ է:
-Անշուշտ: Բացի հետաքրքիր պատմություն լինելուց, դա ունի և՛ քաղաքական, և՛ արդիական նշանակություն: Թուրքերը Ստամբուլում հրատարակել են հինգ գիրք մեր առևտրատնտեսական գործունեության մասին, որից չորսը տալիս են իրավական հիմքեր՝ լքյալ գույքի բռնազավթման արդարացումներ և այլն: Մեզ դա պե՞տք է, թե՞ ոչ:
-Լավ, բայց նախ և առաջ հասկանանք՝ 100 տարի հետո մենք ձևակերպե՞լ ենք մեր պահանջատիրության բովանդակությունը, ի՞նչ ենք ուզում Թուրքիայից: Հո՞ղ, փո՞ղ, ա՞յլ փոխհատուցում, բարոյակա՞ն գնահատական: Եթե վաղը կամ առաջիկա տասնամյակում Էրդողանը ասի՝ սխալ ենք եղել, կներեք, ի՞նչ ենք անելու, ասելու ենք, դուք մեզ հասկացաք, հիմա մեր եղբայրնե՞րն եք: Ո՞րն է ցեղասպանության մեր ընկալումը:
-Չունենք այդ ընկալումը, ամբողջական չունենք, հատվածական ու հնուց եկած՝ որքան ասես: Երբ իրենք հինգ գիրք են հրատարակում, նշանակում է՝ թուրքական հակազդեցությունն աշխատում է առաջընթացիկ՝ կանխելու ու կանխարգելելու սկզբունքով: 2008-ին ես Նիկոզիայում զեկուցում կարդացի՝ Հայոց ցեղասպանության տնտեսական դրդապատճառների և ֆինանսանյութական փոխհատուցման վերաբերյալ և առաջարկում էի դատական-իրավական ճանապարհով հասնել ճանաչման:
-Ինչպե՞ս:
-Պարզ: Օրինակ, Խարբերդի մոտ կար մի գյուղաքաղաք՝ Մեզիրե էր կոչվում, որտեղ Ֆաբրիկատորյան հինգ եղբայրները ունեին տեքստիլ ֆաբրիկա, 200-300 աշխատողով, Ֆաբրիկատորյան գերդաստանը մեծ էր, հիսուն մարդ միասին էին ապրում, ցեղասպանությունից հետո ողջ մնացին եղբայրներից մեկի կինը, մյուսի երկու փոքր երեխաները: Ես առաջարկում էի գտնել երեք ժառանգներին ու նրանց անունից հայց ներկայացնել թուրքական դատարան՝ նյութական փոխհատուցում ստանալու համար: Չի՞ տա, դիմեք Գերագույն դատարան: Կմերժե՞ն: Դիմեք մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան: Կա երկու հույն եղբայրների օրինակը, որ Պոլսում իրենց քրոջ ունեցած առանձնատան դիմաց Եվրոպական դատարանի վճռով երեք միլիոն դոլար ստացան: Դատավարությունը 19 տարի տևեց, բայց հարցը լուծվեց հօգուտ հայցատիրոջ, և թուրքական կառավարությունը պիտի վճարի այդ գումարը: Ես առաջարկում էի այդ ճանապարհով գնալ: Միլիոնուկես զոհերի 5 տոկոսն է եղել ունևոր, հենց ունևորության շնորհիվ ոմանք կարողացել են փրկվել՝ կաշառքով, կապերով, ինչ-որ կերպ փրկվել են ու ժառանգներ ունեն: Այս ուղղությամբ 22 տարի ոչինչ չի արվել, բավական էր մեկ նախադեպային որոշում, ու հարց էր ծագելու՝ ի՞նչ էր եղել, որ փոխհատուցում պահանջեցին ու ստացան: Ճանաչումը այս ճանապարհով պիտի գար: Ես դա էի առաջարկում:
-Կիլիկիո կաթողիկոս Արամ Առաջինի` Սիսի կաթողիկոսարանը վերադարձնելու պահանջը այդ քայլերից չէ՞:
-Այդ քայլերից է, Հայաստանի՞ց է արվում: Աննախադեպ, սենսացիոն հայտարարություն որակեցին, շատ լավ է, իսկ հաջորդելո՞ւ է: Սսապատկան կալվածքները հայ ժողովրդի ունեզրկման չնչին մասն են, իսկ մնացա՞ծը: Ես ուսումնասիրել եմ ու լավ գիտեմ այդ ունեցվածքի պատմությունն ու չափը: Կարո՞ղ եք ասել՝ ի՞նչ է նշանակում ցեղասպանագետ:
-Քերականական իմաստով՝ այո, բովանդակային՝ ոչ:
-Ոչ, որովհետև ցեղասպանագիտությունը հայ ժողովրդի պատմությունն է, մինչդեռ ստեղծվում է հասկացություն՝ անհասկանալի բովանդակությամբ, ու հասկացության շուրջ ձևավորվում է կաստա, որն իր կաստայականության մեջ ոչ միայն օտարում է իրենից դուրս որևէ գաղափար, այլև ներսում են իրար բզկտում: Իրենց մտավոր ամլությունը թույլ չի տալիս նոր ուսումնասիրություն, նոր գաղափար, նոր միտք, ինչո՞ւ, երբ տասնամյակների ավանդույթներ կան՝ մի ժամանակ մի բան ասվել է, ինչո՞ւ նորը ասվի: Բայց ժամանակն է հարցնելու՝ այսքան տարի զբաղվել եք այդ հարցով, ի՞նչ արդյունքի եք հասել: Իշխանությունը, որ ֆինանսավորել է ցեղասպանագիտությունը, պետական միջոցներ է հատկացրել, պիտի հարցնի՝ ո՞ւր է արդյունքը:
-Տասնյակ երկրներ ու միջազգային կառույցներ ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը:
-Ճանաչել են, բայց նրա՞նց շնորհիվ: Ճանաչել են՝ ելնելով իրենց քաղաքական շահերից, ու նրանք լինեին-չլինեին, ճանաչելու էին, այլապես ինչո՞ւ մնացած երկրները չեն ճանաչում: Ֆինանսավորողը խնդիր չի դնում, ֆինանսավորվողը օգտվում է համատարած անգրագիտությունից ու զբաղվում անարդյունք գործով: Ստամբուլում Սանասարյան խան կա: Վանեցի Մկրտիչ Սանասարյանը, որ Պետերբուրգի մեծահարուստ հայերից էր, վախճանվեց՝ կտակելով, որ Կարինում բացեն Սանասարյան վարժարան: Վարժարանն այսօր էլ կա՝ արվեստի դպրոց է, թուրքական դրոշը տանիքին: Կարինի այդ վարժարանում իննամյա դպրոց է գործել, որ կայսրության մեջ չի եղել, այդ դպրոցում Ռեմբրանդտի, Ռուբենսի կտավներն էին պատից կախված: Մկրտիչ Սանասարյանը, որպեսզի նյութապես ապահովի վարժարանը, Պոլսում խան էր գնել՝ իջևանատուն, ուր ուղտերով, ավանակներով գալիս էին, գիշերում էին ու մեծածախ առևտուր էին անում: Սանասարյան խանն այսօր Ստամբուլի կենտրոնում տասը հարկանի շենք է, Պոլսո հայոց պատրիարքարանը դիմել է դատարան՝ ունեցվածքը վերադարձնելու պահանջով, գործընթացը շարունակվում է, և դա ճիշտ է: Մենք պիտի գնանք մեր ճանապարհով՝ պիտի պահանջենք ֆինանսանյութական փոխհատուցում: Կես տարի է մնացել ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին, հանձնաժողով է ստեղծվել ու խորհրդանիշ, որը ոչ մեկը չի ուզում ընդունել: Իսկ ոմանք ասում են՝ մեր ծրագրերը պիտի գաղտնի պահենք, որ թուրքերը չհակադարձեն: Աշխարհում Ասանժ ու Սնոուդեն կա, տասնյակ անհայտ ասանժներ ու սնոուդեններ կան, ի՞նչ գաղտնիք: Թուրքերը, չգիտես ինչու, չեն սպասում ու արդեն հակազդում են: Վաղուց: Էրդալ Շահին անունով թուրք կա, խիստ հայասեր, գիրք է գրել, գրողների միությունում շնորհանդես արվեց: Ծիծեռնակաբերդում, անմար կրակի առաջ ծնկի եկավ, ծաղիկներ դրեց, հետո ոտքի կանգնեց, հայ ընկերոջ հետ ողջագուրվեց ու ասաց. «Դարեր շարունակ իրար հետ ապրել ենք, չե՞նք կարող եղբայրաբար ապրել: Դուք մեզ սովորեցրել եք արվեստ, մշակույթ, մենք ձեզ սովորեցրել ենք առևտուր անել»: Ոչ ոք չի զարմանում: Ոչ ոք չի ասում՝ դո՞ւք՝ մե՞զ, առևտո՞ւր: Ձեր Ղուրա՞նը չէր ասում, որ առևտրով ու արհեստներով ռայաները պետք է զբաղվեն, ձեր ինքնասիրությունից ցածր չէ՞ր արհեստներով, առևտրով զբաղվելը: Ոչ ոք չհարցրեց՝ ի՞նչ եք մեզ սովորեցրել: Եթե մի քաղաքի բնակչության 10 տոկոսը հայ էր, առևտրի 90 տոկոսը մեր ձեռքում էր: Որքան ուզում եք՝ գաղտնի պահեք, գործ անողը գործն անում է: Իշխանությանը ձեռնտու է անգրագիտությունը, անգրագետ զանգվածը հեշտ է կառավարել, բայց դա փակուղի տանող ճանապարհ է:
-Չեմ կարծում՝ ձեռնտու է, վստահ եմ, որ չունեն այդ գիտակցությունը, քաղաքական, գիտական, գիտակցական, բարոյահոգեբանական, ճանաչողական մակարդակում ունակ չեն, ավելին՝ մերժում են իրենցից դուրս ամեն ինչ, որովհետև համոզված են, որ միայն իրենք կարող են խելացի լինել:
-Իրենք կարող են, բայց չեն անում:
-Եթե կարողանային, Ձեր գրքերը Ձեզնից կխլեին՝ տպագրելու համար, որովհետև նախ և առաջ իրենց, հետո նոր Ձեզ է դա պետք:
-Կարող են, բայց չեն անում: Մի պաշտոնյայի ներկայացրի հայոց կտակների մասին ուսումնասիրությունը, ոգևորվեց, ուրախացավ, ասաց՝ ես այս գիրքը պիտի տպեմ: Բայց պարզվեց, որ միայն տպարանի ծախսերն են հոգալու: Հարցնում եմ՝ չե՞ք մտածում ինձ էլ վճարել, 12 տարվա տքնաջան աշխատանք է: Ի՞նչ վճարել, ինչո՞ւ: Պիտի ուրախանաս, որ գրքի վրա անունդ կա՞: Սա է խնդիրը՝ փող կա, ընկալում կա, աշխատանքը գնահատելու ցանկություն չկա:
Եթե դու նստել ես վերելակ ու բարձրանում ես ներքև, ավելի լավ է վերելակից դուրս գաս ու քայլ առ քայլ աստիճաններով բարձրանաս, գուցե տեղ հասնես: Երբևէ:

Զրույցը` Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ