Ներդրում, ոչնչացում, ունեզրկում

Զիլե

Եւդոկիոյ գաւառի համանուն գաւառակի գլխաւոր և վաճառաշահ քաղաքն է, Եւդոկիոյ հարաւ արեւմտեան կողմն: Զիլէի դիրքը գեղեցիկ է, կառուցուած կոնաձեւ բլուրի մը վրայ, տուները տարածուած են բլուրին շուրջը:

ՈՒնի 4000 տուն բնակիչ, որ կը բաղկանայ հայ, տաճիկ և գնչու հասարակութիւններէ, կան նաեւ քիչ թուով յոյներ: Հայք 400 տուն են և գնչուք 40-50 տուն:

Հայք և տաճիկք գրեթէ խառն կը բնակին, փողոցները անմաքուր են, տուները տձեւ, հագուստները աղտոտ: Զիլէ իր դիրքով ուրիշ քաղաքներու հետ շատ յարաբերութեան յարմարութիւն ունենալով, վաճառականութիւն լաւ վիճակի մէջ է: Նշանաւոր էր Զիլէ փանայիրին, ուր ամէն տարի դեկտեմբեր ամսուն կու գան ոչ միայն շրջակայներէն, այլ և Հալէպէն, Շամէն, Գաղատիայէն, Կեսարիայէն բազմաթիւ վաճառականներ և մեծ առուտուր կ՛ընեն:

Քաղաքիս մէջ կը գտնուին ասիական գրեթէ ամէն տեսակ արհեստներ. խաղախորդութիւնը տաճկաց ձեռքն է և մեծ շահ կը քաղեն ասկէ, վասն զի շատ տեղեր կը ղրկուին հոս բանուած կաշիներէն: Ծաղկած է նաեւ բամբակէ ճերմակ կտաւ գործելը, որ ընտիր է ու դիմացկուն, շատ տեղեր կը ղրկուին այս կտաւներէն. այսպէս նաեւ մանիսա, այծու մազէ և կանեփէ չուաններ, մեծ ու փոքր տոպրակներ և այլ նիւթեր: Վաճառականութիւնը կեսարացոց ձեռքն է և բնիկները մեծ մասամբ հողատէր են: Գլխաւոր բերքերն են՝ ցորեն, գարի, սիսեռ, ափիոն և սուփ: Միջին հաշուով Զիլէէն տարին 150 հազար լիրայի ապրանք դուրս կը ղրկուի:

Շատ ուխտատեղիներ ունի Զիլէ, որոնց մէկ մասն այժմ թուրքաց ձեռքն է. ժամանակաւ բռնութեամբ քրիստոնեայ բնակիչներէն շատերը թրքանալով, իրենց ուխտատեղիներն ալ թրքացուցած են: Ասոր ապացույց մ’է նաեւ հայոց հին թաղի Ս. Սարգիս եկեղեցին, զոր թուրքերը Դեդե Էօնիւ եվլիա փոխած են այսօր, ուր դեռ հայերը ուխտի կ’երթան:

Տեղւոյս թուրքերը խիստ բռնութեամբ կը վարուին հայոց հետ, և այդ բռնութեան պատճառաւ Զիլէի ամբողջ հայք թուրքերէն կը խօսին:

1895-ի դէպքերուն քաղաքիս հայոց տուները կողոպտուեցան և 200 անձէ աւելի զոհ գացին:

Ընդարձակ դաշտի մը մէջ, բլուրի մը շրջապատը հիմնուած է Զիլէ քաղաքը:

Քաղաքին փողոցները անմաքուր են, տուները տձեւ, և բնակչութեան հագուստ-կապուստը աղտոտ:

Հայերը և թուրքերը գրեթէ խառն կը բնակին և չունին առանձին-առանձին թաղեր:

Զիլէ իր դիրքով ուրիշ քաղաքներու հետ շատ յարաբերութիւն ունենալով, վաճառականութիւնը լաւ վիճակի մէջ էր:

Զիլէ խճուղիով միացած է Թուրխաչի և այս քաղաքին միջոցով Թոգատի, Սըվազի, Ամասիոյ, ինչպէս նաև բոլոր Սեւ ծովու նավահանգիստներուն և Փոքր Ասիոյ ներքին մեծ քաղաքներուն հետ:

Միջին հաշուով Զիլէ 1880-ական թուականներուն վերջերը 150000 ոսկիի արտածութիւն ունէր:

Խաղախորդութիւնը (տապաղ) թուրքերուն ձեռքն է, հայերը զրկեալ են այս արհեստէն:

Ծաղկած էր նաև բամպակէ ճերմակ կտաւ գործելը, որ ընտիր էր ու դիմացկուն: Շատ տեղեր կը ղրկուէին այս կտաւներէն, նոյնպէս նաև մանիսա, այծի մազէ և կանեփէ չուաններ, մեծ ու փոքր ապրանքներ և այլ նիւթեր:

1842-ին Զիլէն կը ներկայացնէ բազմամարդ և վաճառաշահ քաղաք մը, ու 4000 տուն մահմետական և 150 տուն հայ կար: 1878-ին՝ 16688 թուրք և 2012 հայ, 1897-ին՝ քաղաքին ընդհանուր բնակչութիւնը 4500 տուն, որուն 400-ը հայ, 1900-ին՝ հայք 4000 են և կ’զբաղին առեւտուրով, արհեստներով ու երկրագործութեամբ:

1914-ին Զիլէի մէջ 4000 հայ և 10000 թուրք բնակիչ կը հաշուէր:

1914-1918-ի պատերազմէն վերջ 350 տուն հայեր կ’ապրէին Զիլէի մէջ:

Հայերը ինչպէս բոլոր շրջակայից մէջ, նոյնպէս նաև այս շրջանակին մէջ վաղեմի ժամանակներու բնակիչներէն եղած են: Անոնք քաղաքի փառքի օրերուն հոն ստուարացած և կարեւոր դերեր կատարած են, իսկ անկումի օրերուն, անոնք անկէ մեկնած, ցրուած և անհետացած են, վերջը կրկին հոն երեւալու համար:

Զիլէի մէջ հայկական գաղութ մը կար, որ ինչպէս կ’երեւի, կ’զբաղէր նաև գորգագործութեամբ: Հոն պատրաստուած գորգերը այնքան նշանակալի են իրենց առանձնահատկութիւններով, որ քաղաքին գորգերը գորգագիտութեան մէջ Զիլէ անունով կը ճանչցուին իբր ուրոյն տեսակ մը:

Զիլէի հայերը, որ Նիքսարի հայոց պէս թրքախոս էին և իրենց ազգային գլխաւոր հատկանիշը՝ հայ լեզուն կորսնցուցած էին թրքական բռնութեանց հետեւանօք, ունէին գովելի յատկութիւն մը՝ եկեղեցասիրութիւնը, որ զիրենք փրկած էր բոլորովին կորսուելէ: Անոնք սրտանց փարած էին իրենց լուսհաւատքին:

Իսկ հայկական հեշտ բարբառէն պահած են միայն քանի մը բառեր, որոնց մէջ ամէնէն հետաքրքրականն է «աղուոր»-ին տրուած «լաւ» իմաստը: Այսպէս, զիլեցիի մը երբ հարցնես որպիսութիւնը, կը պատասխանէ «աղուոր եմ», որ կը նշանակէ «լաւ եմ»:

Աղքատ չէին, բայց մուրացկանի նման էր իրենց հագուստն և ներքին ու արտաքին երեւոյթը, որպէսզի չցուցնեն թէ բան մը ունին, և այս անոր համար, որ թուրքերը կը խլեն եղեր իրենցմէ՝ եթէ աղէկ բան մը տեսնեն: Այսուամենայնիւ կանանց և աղջկանց ճակատները ոսկեշար էին: Արդարեւ Զիլէի թուրքերը չափէն աւելի մոլեռանդ և անկիրթ են, կատարեալ բարբարոս, նախատանօք կը վարուին հայոց հետ, մարդու տեղ չեն դներ, կը զրկեն, կը խլեն, կը հայհոյեն, կը ծեծեն և հայք խոհեմութիւն կը համարեն կրել և լսել, որպէսզի կարող լինին ապրիլ, եթէ ապրիլ էր այս: Ննջեալը բերած ժամանակ մը քարկոծեն, քահանայն փողոցն անցած ատեն լամուկները երամով ետեւէն կը վազեն աղաղակելով «քեշիշ, օշ, օշ, օշ»: Նոյն օրեր ժամկոչը գիշեր մը չարաչար ծեծեր էին և քիչ մը դիմանալուն համար դանակ քաշեր էին վրան սպաննելու համար, հազիւ խոյս տուած էր:

Վաճառականութիւնը դուրսէն եկած կեսարացիներու ձեռքն էր, մինչ տեղացի հայերը առհասարակ հողատէր էին:

Հայերը կ’զբաղէին ընդհանրապէս արհեստներով, երկրագործութեամբ և վաճառականութեամբ: Շրջականերուն բաղդատմամբ Զիլէ բաւական բանուկ առեւտուր ունէր տեղական բերքերու և այլ ապրանքներու վրայ:

Իսլամ գիւղացիք վերջին ծայր մոլեռանդ էին: Ասոնք 1895 նոյեմբերին Զիլէի մէջ հայերը սոսկալի կոտորածի և աւարառութեան ենթարկեցին:

Զիլէի հայերը մինչեւ այն ատեն շատ լաւ և նախանձելի դիրք ունէին տնտեսական տեսակէտով: Մասնաւորապէս 1870-1890 տարիներու մէջ հայերը իրենց ձեռքն անցուցած էին տեղական բոլոր վաճառականութիւնը, որ գոհացուցիչ շահեր կ’արտադրէր թէ՛ վաճառականին, թէ՛ էսնաֆին և թէ՛ նոյնիսկ հայ արհեստաւորին: Բայց կոտորածը հայոց այս լաւագոյն դիրքը բոլորովին յեղաշրջեց, մեծահարուստ վաճառականները թշուառ և չքաւոր վիճակ ունեցան: Կոտորածը տեղի ունեցած է 1895 նոյեմբեր 16/28-ին: Տեղացի նշանաւոր թուրքերու հրահանգով և կարգադրութեամբ քաղաքացի և գիւղացի ահագին խուժան մը յարձակած է հայոց վրայ, նախճիրներ գործած և հայոց բոլոր ինչքերը (բոլոր խանութները, տուները՝ քիչ բացառութեամբ) և հարստութիւնը կողոպտած և բնակարանները քարուքանդ ըրած է: Հայ նահատակներու թիւն ընդամենը 184 հոգի էր (թուրքերէն բնաւ կորուստ չկայ): Հայերը՝ յանկարծակիի եկած, ոևէ դիմադրութիւն չեն կրցած ընել և ոչխարի պէս ջարդուած են: Նահատակներուն մէջէն հազիւ 30-35-ը 50 տարեկանէն վեր են, մնացեալները ամբողջ 10-50 տարեկան հայ երիտասարդներ էին: Կային նաև 6-10 հայ մանուկներ՝ կէսէն մինչև 10 տարեկան, քանի մը հատ ալ կիներ և աղջիկներ: Ողջ մնացողները գրեթէ առհասարակ արգահատելի վիճակ ունեցան: Թուրք բեռնակիրներ և անոթիներ սկսան վաճառականութիւն ընել շնորհիւ աւարառութեան, մինչ նախկին հայ ունեւորները ալ այդպիսիներուն քով ծառայութեան մտան՝ ապրուստ ճարելու անհրաժեշտ պէտքէն մղուած: Հակառակ այս ամէն յուսահատեցուցիչ հանգամանքներուն, զիլեցի հայը դարձեալ կրցաւ իր ապրուստը ճարել, շնորհիւ իր աշխատասէր ոգւոյն և առևտրական գործունէութեան, ինչ որ Զիլէի հայ հասարակութեան եզական մէկ յատկանիշն էր:

Սամսոն

Սամսոն վայելուչ, կոկիկ և գեղեցիկ քաղաք մ’է Տրապիզոնի կուսակալութեան արեւմտեան կողմը և բանուկ ու վաճառաշահ նաւահանգիստ մը Սեւ ծովու վրայ, ուր ձեւացուցած է փոքր խորշ մը: Քաղաքին մեծ մասը խանութները և վաճառականները կը կազմեն, որոնք ծովեզերքի մինչև խորը կը տարածուին: Ասոնք խիստ մաքուր և գեղեցիկ են բաղդատմամբ գաւառի հրապարակներուն, ուր առհասարակ աղտեղութիւնն ու տգեղութիւնը կը նշմարուին ամէնէն աւելի:

Քաղաքին արեւելեան կողմը կը բնակին յոյները: Իսկ հայոց թաղը կը գտնուի արեւմտեան կողմը՝ զառիթափի մը վրայ, որ քաղաքին ամէնէն օդասուն մասը կը կազմէ: Հարաւային կողմը կը տարածուին ընդարձակ պարտէզներ, զբօսավայրեր և փարոսը, իսկ հիւսիսային կողմը կէս ժամու չափ հեռուէն կը հոսի Մէրտ-Ըրմագը անուն առուակը, որու ջուրերը կը դարձնե Մառանեանի ալիւրի մէկ հսկայ ֆապրիգան, որու համար կ’ըսեն, թէ այս կողմերը իր տեսակին մէջ միակն է:

Սամսոնի հրապարակին գլխաւոր գործառնութիւններն են արմտիքի, ամէն տեսակ բերքերու, մանիֆաթուրայի և խուրտավաթի մեծաքանակ ու փոքրաքանակ վաճառականութիւն, մեծ մասամբ յանձնակատարութիւն, արհեստներ և այլն: Ասոնք իրենց բոլոր գնումները առհասարակ իրենց արտադրավայրերէն կ’ընեն և շատ ապրանքներ Եւրոպա կը ղրկեն:

Սամսոնը 1914-15 թուականներուն առեւտրական և մասամբ արդիւնաբերական կարեւոր քաղաք մըն էր և գործերը հայերու ու յոյներու ձեռքն էին գլխաւորաբար: Թեեւ յոյները համրանքով 2-3 անգամ աւելի էին հայերէն, բայց առեւտրական կարեւոր ճիւղերու մէջ առաջնութիւնը կը պատկանէր վերջիններուն:

Յովհաննէս Կէօվչէնեանը Կիւմիւշեան շոգենաւերուն և «Սուօն» ապահովագրական ընկերութեան ներկայացուցիչն էր:

Յովհաննէս Հէքիմեան և որդիք ֆրանսական «Փաքէ» շոգենաւային ընկերութեան, ֆրանսական «Սիէքլը տ’Ասիւրանս» ապահովագրական ընկերութեան և գերմանական «Վիքթորիա տը Պերլին» կեանքի ապահովագրական ընկերութեան գործակալներն էին: Հէքիմեանները կը զբաղէին նաեւ կղմինտրի, կրաղիւսի, կիրի և այլ նիւթերի ներածումով:

Փիլիպպոս Ստեփանեանը օսմանեան «Մահսուսիէ» շոգենաւային ընկերութեան գործակատարն էր:

Արտասահմանի հետ գործող մեծ վաճառականներ էին Նուրիճան Իփէքեանը, Մուրատիկ Խերեանը, Մաթոս Մաթոսեանը, Յովհաննէս Մաթոսեանը, Միսաք Մըսըրեանը և Վահան Պօղոսեանը: Ասոնք մեծաքանակ ծխախոտի գործով կը զբաղէին:

Ռուբէն Տօնիկեանը մեծաքանակ հաւկիթի վաճառական էր, իսկ Ստեփան Պաղտասարեանը՝ զանազան ապրանքներու:

Արտասահմանէն ներածող և ներքին գաւառներուն հետ գործող մեծ վաճառականներ էին Գէորգ Էքիւզեանը, Նշան Ղազարեանը և Կարապետ Միսարեանը՝ սննդեղէնի, Կարապետ Պալըքճեանը՝ մանածոյի, բամպակեղէնի և բրդեղէնի, Տամլամեան եղբայրները՝ երկաթեղէնի և Տիրատուրեան եղբայրները՝ զանազան տեսակի կաշիներու:

Սամսոնի նորահաստատ սինէման կը պատկանէր հանգուցեալ Պարոյր Արսլանեանին:

Էջի պատասխանատու` Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց - 180

Մեկնաբանություններ