Ներդրում, ոչնչացում, ունեզրկում

Զեյթուն

Գլխաւոր շուկայն աւանին կեդրոնն է եւ կրպակք են թուով 50-ի մօտ, բաց աստի իբր յատուկ թաղային շուկայ՝ ամէն թաղի մէջ մի քանի կրպակներ կան առաւել կամ նուազ ապրանօք:
Տանց թիւն է 1000-1200, յորոց 1000-ն լուսաւորչական հայոց կը պատկանի, 70-ն՝ պապականաց, 50-էն աւելին՝ բողոքականաց եւ 25-30-ն՝ տաճկաց, իսկ բնակչաց թիւն կը հաշուին 5000-էն աւելի ընդ այր եւ ընդ կին եւ ընդ մանկտի:

Արտադրեալ վաճառաց առաջինն է թարմ խաղողն, երկաթ, զոր չորս ժամ հեռաւորութեամբ Պերութ լեռան հանքէն կը հանեն եւ որոյ վաճառականութիւնն տարածեալ է ի Գերմանիկ, յԱյնթապ, ի Բերիա, յԱտանա, ի Կեսարիա, ի Սեփաստիա եւ ի Տիգրանակերտ, բայց սոյն քաղաքաց հետ վաճառականական յարաբերութիւն ունեցողներն միայն երկու հարուստ անձինք են, այլք ուղղակի ի Գերմանիկ կը տանին իւրեանց վաճառքն, ընտիր չամիչ՝ նուազ քանակութեամբ, այծեմորթ եւ մեղր, զորս նոյնպէս կը վաճառեն ի Գերմանիկ:
Շահաբերութեան արգելքն են ծախք ճանապարհի եւ դժուարութիւնք հաղորդակցութեան. կան այլ եւս գլխաւոր պատճառք:
Փոխանակութեան ընդհանուր վաճառքն են թարմ խաղող, զոր ուղղակի Ալպստան կը տանին փութով եւ կը փոխանակեն յայլուր:

Ներածութիւնք են ցորեան, առանց որոյ անհնար է ապրիլ իրենց, լուբիա, բամպակ, եւրոպական կտաւեղէնք, երկաթեղէնք, Գերմանիկի աճառ, քարիւղ, ձէթ, որ չամիչի համար կը գործածեն, փերեզակեղէնք եւ մրգեղէնք:
Յարաբերութեանց եւ գործողութեանց ուղիղ գիծն է Գերմանիկ, որոյ վերայ մի միայն զէյթունցի ջորեպանն կը բանի:

Ջահան գետի լեռնահովտի մէջ ամենէն կարեւոր վայրն է: Զէյթուն՝ մեր քաջակորով դիւցազանց բնակավայրը, լեռներու մէջ հաստատուած աւան մ’է, ուր մտնելու համար պէտք է անցնիլ անձուկ ձորակներէ և դժուարակոխ շաւիղներէ: Զէյթունը կ’իյնայ Հալէպի կուսակալութեան տակ և Մարաշի գաւառի մէջ:
Զէյթուն աւանը ունի իրար վրայ թատերաձեւ բարձրացած 1500 տուն՝ ամբողջովին հայ, կային նաեւ 24 տուն թուրքեր, որոնք 1896-ին գաղթեցին: Հայոց մէջ կան 300 կաթուղիկեայք և 400 բողոքականք:
Զէյթուն ընտանի և վայրենի կենդանիներէն ունի կով, եզ, այծ, ձի, ջորի, էշ. լերանց մէջ՝ գայլ, արջ, վարազ, կուզ, աղուէս, նապաստակ, վերէ (եղջերու), էօշէկ (վարշակ), որուն մորթը մինչեւ 2-3 հարիւր դահեկանի կը վաճառեն:
Բերքերուն մէջ ամենէն առատը խաղողն է, որմէ կը պատրաստեն ընտիր գինի, չամիչ, պաստեղ, սուփ, շարոց, օղի և այլն:
Հանքերէ ունի միայն ամենաընտիր տեսակէն երկաթ, որ կը հանեն Պէրիտ լեռնէն նահապետական ձեւով և կը շինեն հրացան, ատրճանակ, սուր և այլ զանազան գործիքներ: Կը պատրաստեն նաեւ ընտիր վառոդ: Զէյթունէն կ’արտահանեն միայն չամիչ, մեղր, սուփ, մորթ, երկաթ և տախտակ:
Եօթնեւտասներորդ դարու առաջին կիսուն կը յիշուին Զէյթունի մէջ հետեւեալ եկեղեցիները՝ Ս. Սարգիս, Ս. Հրեշտակապետ, Ս. Յակոբ Մծբնայ, Ս. Աստուածածին, Ս. Կարապետ, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, Պարսամ և Թէոդորոս: Ասոնցմէ զատ շինուած էին յետոյ նաեւ Ս. Պօղոս Պետրոս և Ս. Յովաննէս: Այժմ Զէյթունի մէջ կան նորաշէն չորս եկեղեցիներ. Ս. Աստուածածին՝ Սուրէնեան թաղի մէջ, Ս. Սարգիս՝ Եաղուպեան թաղի մէջ, Ս. Յովաննէս՝ Շօվրօեան թաղի մէջ և Ս. Լուսաւորիչ՝ Ենի-տիւնեա թաղի մէջ:
Կաթուղիկէ հայք, որոնք 1866-67-ին քաղաքական տագնապի մը հետեւանքով առանձին հասարակութիւն կազմած են, ունին եկեղեցի մը և դպրոց: Բողոքականութիւնը մտած է 1870 թուին Գերմանիկի ամերիկեան միսիոնարներու ձեռքով, ունին ժողովարան և վարժարան Միջին թաղի մէջ:
Քաղաքաւանի կեդրոնը Միջին թաղը կը գտնուի մեծ շուկայն, ուր կան բաւական թուով կրպակներ, միւս թաղերու մէջ եւս կան քանի մը խանութներ:
Զէյթունի իւրաքանչիւր թաղի մէջ այժմ կան չորս եկեղեցիներու անուամբ մէկ մէկ մանչերու վարժարան, կայ նաեւ աղջկանց վարժարան մը և կեդրոնական նախակրթարան մը. աշակերտներու ամբողջական թիւն է 340, իսկ աշակերտուհիք 120 են: Քաղաքաւանիս մէջ հայ բողոքականք բացած են որբանոց մը, ուր կը խնամուին 30 հայ որբեր:
Զէյթունցիք, թէեւ քաջ ու կորովի կռիւներու մէջ, սակայն ընդհանրապէս բնաւորութեամբ ծոյլ են, գարնան և ամրան այգեգործութեամբ կ’զբաղին, իսկ ձմեռը առօրեայ վառելափայտը բերելէ վերջ՝ մեկ-մէկու տուն հաւաքուելով ժամավաճառ կը լինին: Ժողովրդեան գրեթէ կէսը անգրագէտ է և տգիտութեան մէջ: Վերին աստիճանի նախանձախնդիր են ազգային եկեղեցական կանոններու և սովորութիւններու պահպանութեան: Զէյթունի մէջ եղած են ժամանակաւ և այժմ ալ կան մի քանի կրթասիրական ընկերութիւններ:

Կոնիա

Գլխաւոր քաղաք և կեդրոնավայր համանուն կուսակալութեան և գաւառին: Դիրքը գեղեցիկ չէ, կառուցուած հարթ ու ընդարձակ դաշտի մը վրայ և շրջապատեալ բարձր լեռներով:
Քաղաքս ունի 44000 բնակիչ, հետեւեալ կերպով բաժնուած. մահմետականք՝ 39300, հայ լուսաւորչականք՝ 3000, հայ բողոքականք՝ 50, յոյնք՝ 1500, ղփտի կաթուղիկեայք՝ 150:
Հայք ունին փոքրիկ եկեղեցի մը Ս. Աստուածածին կամ Ս. Յակոբ անուամբ և վարժարան մը Ս. Սահակեան: Հայ բողոքականք ունին ցերեկօթիկ և գիշերօթիկ դպրոց:
Տեղական բերքերու (գորգ, բուրդ, այծեմազ, բամբակ, մորթ, արմտիք, ափիոն և այլն) առատ արտադրութիւն կայ: Ընդարձակ է շուկայն, կան բաւական թուով վաճառատունք կոկիկ ու կանոնաւոր, մեծ մասն տարազագործարան (manufacture), մնացեալք՝ արհեստաւորաց և մանրավաճառաց խանութներ:

Գոնիայի հարստութեան գլխաւոր աղբիւրը երկրագործութիւնն է: Մեծ մասամբ ցորեն և գարի կը մշակուի: Մեծատարած մշակելի հողեր կան, որոնցմէ կարելի է բազմապատիկ աւելի հունձք արտադրել, եթէ ջուրի նուազութիւն չ’ըլլայ:

Գոնիայի առեւտուրին մէջ Պոլսոյ հրապարակը իրեն մրցորդ ունի Իզմիրը: Գոնիայի վաճառականները հին յաճախորդներն են Իզմիրի հրապարակին: Հոն աւելի ծանօթ են և երկու կողմէ աւելի լաւ ուսումնասիրած են զիրար: Իզմիրի վաճառականը ի վիճակի է Գոնիայի նիւթական զարգացումէն օգտուելու: Արդեն քանի մը ամիս առաջ «Ապա օղլու և ընկ.»-ը Իզմիրի վաճառականներէն Սիվրիհիսարլեանի հետ ընկերութեամբ սկսաւ Մանչէսթրէ ուղղակի կտաւ, մանած բերել տալ:
Պոլսոյ մեծ վաճառատունները Գոնիա մնայուն մասնաճիւղ մը պէտք է հիմնեն: Մինչեւ հիմա անոնցմէ միայն Իբրանոսեան եղբարք մտածած են այս միջոցը:
Օգտակար կը նկատենք Գոնիայի մանիֆաթուրայի գլխաւոր վաճառականներուն անունները տալ ստորեւ. «Ապա օղլու և ընկ.», «Քիւնլիւքճիւ զատէ և ընկ.», Թաշպաշը զատէ Մէհմէտ, «Միւֆթի զատէ և ընկ.», Հլէպլի Եուսուֆ Շար (Միտիլլի և Սելանիկ պանքաներու ներկայացուցիչ), Հալէպլի Քօսթի Սուխա, Սէլիմ Հատաթ, Ռըզքալլա Հայեաթ, Քէօթահեալըեան, Պալթաեան, Եուվան Սաքալլօղլու, Թէլլի օղլու եղբարք:

Կիրասոն / Գիրեսուն

Ծովեզերեայ գլխաւոր քաղաք համանուն գաւառին: Տրապիզոնի կուսակալութեան և առաջնորդութեան ներքեւ: Գաւառը նշանաւոր է վաճառականութեան գլխաւոր նիւթը կազմող կաղինի պատճառաւ, տարեկան 200000 ոսկիի չափ արդիւնք կ’ունենայ:
Կիրասուն նաւահանգիստ է Փոքր Ասիոյ քանի մը նահանգաց, հոս կը հանդիպին զանազան ընկերութեանց շոգենաւեր:
Այժմ ունի 2000 տուն՝ 18.500 բնակչօք: 1000 տունը թուրք են, 800-ը՝ յոյն և 200-ը՝ հայ: Թուրքերը ընդհանրապէս հողի տէր են, փոքր մասն միայն գործով կը զբաղի: Արհեստներէն քարակոփութիւն, ատաղձագործութիւն, հիւսնութիւն և երկաթագործութիւն բոլորովին յունաց ձեռքն են: Հայերը գլխաւորաբար խանութպան են և գիւղացւոց հետ կը գործեն: ՈՒնին Ս. Լուսաւորիչ անուն եկեղեցի մը, որուն բակին մէջ է արական վարժարանը, իսկ իգականը՝ բակին կից:
Կիրասունի մէջ կան 764 խանութ, 29 պանդոկ, 193 փուռ, 150 ջաղացք: Քաղաքին շրջակայքը կը գտնուին զանազան հանքեր և ընդարձակ անտառներ:

Հայերը մեծաւ մասամբ գաղթական են Թամզարայէ, բնիկք 10-15 ընտանիք են:
Միջնաբերդը երկու մասանց կը բաժնէ քաղաքը. յայսկոյս՝ արեւմտեան կողմը կը գտնուի հայոց թաղը, ծովեզերեայ, թուրք բնակութեամբք խառն, յայնկոյս՝ յունաց թաղը, որոյ երկու եզրերը թուրքաց թաղեր են:

Քաղաքիս առեւտրական հրապարակին գլխաւոր ներկայացուցիչներն են.
Արշակ Կ. Գարակեօզեան, «Թոգաթլեան-Նառլեան», Յովակիմ Խտշեան՝ յանձնակատար-վաճառականք: Ասոնց գլխաւոր զբաղումն է transport, այսինքն ուղղակի արտասահմանէն կամ Պոլսէն ու Թուրքիոյ զանազան քաղաքներէն իրենց ղրկուած վաճառքներն ընդունիլ և ղրկել պատկանած ներքին քաղաքները և փոխադարձաբար: Միեւնոյն ատեն կը ներածեն ու կը վաճառեն մանած, շաքար, սուրճ, մանիֆաքտիւր և ասուեղէն, երկաթեղէն և այլն:
Մանիֆաթուրայի վաճառականներն են.
«Իբրանոսեան եղբարք», մեծաքանակ և փոքրաքանակ, Վահան Չպլագեան, մեծաքանակ և փոքրաքանակ, «Թօգաթլեան-Նառլեան», մեծաքանակ, իսկ փոքրաքանակ կը ծախե՝ Պաղտատլեան եղբարք, «Յովհաննէս Կիւլէմերեան և որդի», Վարդան Չպլագեան, «Գ. և Մ. եղբարք Չպլագեան», «Յովհաննէս Չրտագլեան և որդիք», «Յովհաննէս Խտշեան և որդի», Սարգիս Տատեան, Յովհաննէս Թախախճեան, «Գալուստ Չրխեան և որդիք», Խաչատուր Պատլեան, Լեւոն Խաթէնէսեան, Խաչիկ Պճեան և այլք:
Թօհաֆիյէի վաճառականներ՝ Պետրոս Չիչէքեան, Նշան Յովհաննէսեան, Դանիէլ Ինճէեան, Առաքել Ուստապաշեան, Պօղոս Յովհաննէսեան և այլք: Այս ճիւղին մէջ օտարազգիք գերազանցած են մերայինները, ի շնորհս իրենց նիւթական նպաստաւոր պայմաններուն:
Նպարեղէնի վաճառականներ՝ Պօղոս Ժամակոչեան, «Պօղոս Կալոնեան և որդիք», եղբարք Յովհաննէսեան, Յակոբ Թաճիկեան, Գառնիկ Խայլեան, Մելիքեան եղբարք, Խորէն Երկանեան, Նշան Օզանեան, Վահրամ Վարդեան, Գասպար աղա, Միքայէլ Էլպիզեան, Նազար Չիչէքեան, Յարութիւն Քէլլէճեան, Նշան Քէշիշեան, Համբարձում Յովհաննէսեան, Գրիգոր Օվալեան, Պետրոս Ճիհանեան, Մելքոն Եայլեան, Պօղոս Քիւլահեան, Մկրտիչ Գազանճեան, Անտօն Սօմունճեան և այլք:
Ասոնք մեծ մասով կ’զբաղին ուտելեղէնի և ըմպելիքի վերաբերող ապրանաց առևտրով, բայց անոնցմէ ոմանք իրենց գործառնութիւնները կեդրոնացուցած են գլխաւորապէս քանի մը տեսակներով, ինչպէս իւղ, պանիր, ալիւր, ընդեղէնի տեսակներով և այլն, սակայն մեծագոյն մասը կը գործէ սնունդի առօրեայ պիտոյից ընդհանուր տեսակներուն վրայ խառն:

Կիրասոնի մէջ մանածի ամէնէն շատ սպառումը մարտէն սկսելով մինչեւ հունիսի վերջ կը տեւէ. այս ճիւղին վրայ օտարազգի գործող չկայ:
Մանածի գործով զբաղողներէ ոմանք Պոլսոյ վաճառականաց հաշւոյն քօմիսիօնով կ’աշխատին և ոմանք ալ ուղղակի աքթարմա բերել կուտան: Մանածի գլխաւոր վաճառականներն են.
«Իբրանոսեան եղբարք» - ասոնք ամէն տեսակ մանած իրենց Պոլսոյ վաճառատան միջոցաւ աքթարմայի դրութեամբ բերել տալով կը ծախեն մեծաքանակ և փոքրաքանակ.
Յովակիմ Խտշեան -Պոլսոյ «Ա. Մանուկեան» տունը կը ներկայացնէ և ըստ բաւականի կրնայ սպառում ունենալ, եթէ ամէն ժամանակ պատրաստ մթերք ունենայ.
Մ. Կ. Թոգաթլեան - Պոլսոյ «Ս. Գնաճեան» և «Մալխասեան եղբարք» տուները կը ներկայացնէ: Վերջինը թրանզիդով բաւական ապրանք կը հանէ տեղւոյս նաւահանգիստը և տէբօ պահելով Արաբկիրի իր յաճախորդաց կը ծախէ:
Թոգաթլեան իր հաշւոյն շատ անգամներ Մանչէսթրէ կատու գլուխ վաթեր բերել տալով կը ծախէ.
Յովհ. Շահրիկեան - «Նօվարա Ռօթօնտիի» գործարանին տունը կը ներկայացնէ: Սպառումը կարմիր և էքսթրա վաթէրի վրայ է: Էքսթրայէն պատրաստ չունենար, իսկ միւս տեսակէն միշտ կ’ունենայ և գինը ու պայմանները ձեռնտու են:
Մանուկ Թախախճեան - երբեմն աքթարմայով և երբեմն Պոլսոյ վաճառականներէն բերել կուտայ:

Սահմանադրութեան առաջին տարին Ֆիլիպէէն ծննդավայր վերադարձան Քըրքքէշիշեան եղբայրները և շինեցին ներկատուն մը, որ սկսաւ գործել 1911-ին, ճերմակ մանածը ներկելով զանազան գոյներով, ճիշդ եւրոպականին նման, նաեւ պատրաստելով գունաւոր կտաւներ: Կ’աշխատէին 20 բանուորներ:

Էջի պատասխանատու` Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ