«Per aspera ad astra» (փշերի միջով առ աստղեր)

«ԵՍ ԿԱՄ»

Աստեղազարդ երկինք... Քանի՜-քանի իմաստունների, արվեստագետների է սքանչացրել, ոգեշնչել արարչագործության այս հրաշքը, կատարելության չափանիշ դառնալով իրենց ստեղծագործությունների համար։ Դեռ Անաքսագորասն է ասել. «Ես այս աշխարհն եմ եկել արևը տեսնելու»։
Բեթհովենի մահից հետո, նրա ձեռագրերը, գրքերը ցուցակագրելիս, նշել էին նաև Իմանուիլ Կանտի «Բնագիտությունը երկնքի տեսությամբ հանդերձ», Բոդեի «Ներածական, և երկնքի ուսումնասիրությունը» և Թովմա Գեմբացու «Նմանություն Հիսուսի» գրքերը։ Բեթհովենն իր կյանքում և արվեստում ղեկավարվում էր այն սկզբունքով, որը Կանտը ձևակերպել էր որպես բարոյական կանխադրույթ. «Մեր վերևում աստեղազարդ երկինքն է, իսկ սրտում՝ բարոյական օրենքը»։
Հատկանշական է Բեթհովենի հետևյալ խոստովանությունը. «Երբ երեկոները զմայլված դիտում եմ երկինքը և իրենց ուղեծիրներով հավերժ պտտվող լուսատուների բազմազանությունը, որոնք արևներ կամ երկիրներ են կոչվում, իմ հոգին սլանում է միլիոնավոր մղոններ հեռու գտնվող այդ համաստեղությունների միջով դեպի սկզբնաղբյուրը, որից բխում է ամբողջ արարչագործությունը, և որից հավերժորեն պիտի գոյանան նորանոր ստեղծագործություններ։ Իսկ ես ժամանակ առ ժամանակ փորձում եմ իմ հուզումները պարուրել հնչյունային ձևերի մեջ. ավաղ, խորապես հիասթափվում եմ և իմ աղտոտված թղթերը վրդովմունքով նետում գետնին՝ համոզված լինելով, որ ոչ մի մահկանացու ի վիճակի չէ ո՛չ հնչյուններով, ո՛չ խոսքերով, ո՛չ գույներով կամ հատիչով մարմնավորելու երկնային այն տեսիլները, որոնք երջանիկ պահերին անցել են նրա երևակայության միջով։ Այո՛, այն, ինչ կարող է հուզել սիրտը, պետք է գա վերուստ, այլապես դրանք միայն նոտաներ կլինեն՝ մարմին առանց հոգու... Ոգին պետք է վեր հառնի երկրից, որտեղ Աստծո կայծը գտնվում է ժամանակավոր աքսորում... Այսպես, միայն այսպես՝ համառ աշխատանքով, իրեն շնորհված ուժերով արարածը երկրպագում է Արարչին՝ անսահման բնություն ստեղծողին»։ Որքա՛ն դժվար է և ափսոսալի ընդհատել, երբ խոսում են այնպիսի հանճարներ, ինչպիսին Բեթհովենն է, մանավանդ երբ խոսքը բացառիկ պայծառացումների, մահկանացուներին անհասանելի ճշմարտությունների մասին է։
Ըստ Կառլ Չեռնիի, իր ուսուցչի՝ Բեթհովենի 8-րդ կվարտետի Ադաջոյի երաժշտությունը ներշնչված է հենց աստեղազարդ երկնքի հայեցողությամբ։ Աստեղային լույսով են ողողված նաև այլ կոմպոզիտորների ստեղծագործությունները։ Օրինակ, Ալեքսանդր Սկրյաբինի դաշնամուրային 4-րդ սոնատը հենց այդպես էլ կոչվում է՝ «Աստեղային»։ Սոնատի լավագույն մեկնաբաններից մեկը՝ Հենրիխ Նեյհաուզը, այն բնորոշել է որպես «թռիչք առ կապույտ աստղը»: Այս բնորոշումը երաժշտագետ Իգոր Բելզան վերագրում է կոմպոզիտորի ամբողջ կյանքին ու արվեստին. «Սկրյաբինը վառվում էր և այրվում։ Ահա ինչու նրա երաժշտությունը, ինչպես աստղ, ինչպես արև, լույս է ճառագում» (անդ, էջ 128)։
Ինքնաբերաբար հարց է ծագում. երաժշտության լեզուն, որ աննյութ, անտեսանելի է, ինչպե՞ս կարող է պատկերել, մարմնավորել նյութաշխարհի երևույթները։ Բայց չէ՞ որ երաժշտության արտահայտչամիջոցներն էլ իրենց բնորոշ խորհրդաբանությունն ու իմաստաբանությունն ունեն։
Արվեստաբան Երեմիա Իոֆֆեն գրում է. «Երաժշտությունն ունի առավել հոգևոր և առավել նյութական հնչյուններ, ոլորտներ՝ երկնային և երկրային։ Հնչյունի բարձրանալը և իջնելն այստեղ նշանակում են ոչ թե մարդ-անհատի ներսում տեղի ունեցող հոգեկան շարժում, այլ տիեզերական՝ երկնային և երկրային, հոգևոր և նյութական... Հնչյունի միջոցով հոսում է թռիչքի և անկման տիեզերական ուժ՝ շարժում դեպի երկինք, լույս, բերկրանք, կամ էլ շարժում դեպի հողը, խավարը, ողբը։ Հնչյունի մեջ տեղի են ունենում սկզբունքների պայքար, հաղթահարում և պարտություն»:
Միկրոտիեզերքի (մարդու) և մակրոտիեզերքի «երկխոսության» վրա լույս է սփռում նաև Նիկոլայ Բերդյաևը։ Ըստ փիլիսոփայի, «Արևի կենտրոնական դիրքը, մարդու կախվածությունն արևից նսեմացնող են, քանզի արևը արտաքին լույսն է, և վաղ թե ուշ պիտի մարի։ Մարդու անկումից, նրա արևայնության կորստից հետո ներքին արևը լքեց մարդուն... Արևը վերադառնում է մարդու մեջ բացարձակ Մարդու միջոցով, Լոգոսի՝ աշխարհում մարմնավորվելու միջոցով։
Մարդու բարձրագույն ինքնագիտակցությունը, որպես միկրոտիեզերքի, քրիստոսաբանական գիտակցությունն է»:
ՈՒստի միկրոտիեզերքը ոչ միայն պիտի արտացոլի մակրոտիեզերքը, այլև պարունակի, և դրանք պիտի փոխներթափանցեն։
Այս փոխհարաբերություններն իրենց տարբեր դրսևորումներն են գտնում նաև արվեստում։ Բերենք մի քանի օրինակ.
Ես պառկած եմ նավակում.
Մթնշաղ է, լռություն։
Վերև՝ աստղեր,
Ներքև՝ աստղեր,
Աստղեր խաղաղ իմ սրտում։
Լեոպոլդ Ստաֆ
(թարգմ.` Դանիել Երաժշտի)
Փոլ Կլոդելի «Դելֆինիում» քերթվածում (որը երգի է վերածել Արթուր Հոնեգերը) կապտաչյա այդ ծաղիկը բնորոշվում է որպես «մանկան հայացք», «կապույտ բոց», «երկնի կաթիլ երկրի վրա»։
Այդպիսի մի «կաթիլ» է նաև Անտոն Վեբեռնի «Աստղեր» երգը՝ Հիլդեգարդ Յոնեի խոսքերով.
Ո՛վ աստղեր,
Սիրո ծաղկանց շուրջը թռչող՝
Գիշերային մեղուներ եք արծաթյա։
Ձեր մեղրով
Հագենում է իմ սով սրտի
Մեղրահացը ձեր ոսկյա։
(թարգմ.` Դանիել Երաժշտի)

Եթե այս գողտրիկ օրինակները երկնքի «կաթիլներ» են, ապա Կարոլ Շիմանովսկու «Երգ գիշերվա մասին» կոթողը մի ջրվեժ է։ Մեներգչի, երգչախմբի և նվագախմբի համար գրված այս սիմֆոնիայի հիմքում 12-րդ դարի պարսիկ միստիկ բանաստեղծ Ջալալեդդին Ռումիի պոեզիան է։
Ահա մի դրվագ.

Ո՛վ բարեկամ, դու մի՛ քնիր այս գիշեր,
Աչքերիցդ հեռո՛ւ վանիր նինջ, երազ.
Մեծ խորհուրդ է մեզ բացվելու այս գիշեր։

Դու, Յուպիտեր, պտտվում ես այս գիշեր,
Շուրջպար բռնած աստղերի հետ ոսկեմազ։
Բոլոր մարդիկ քուն են մտել այս գիշեր։

Լռություն է։ Չկա շշուկ այս գիշեր,
Տիեզերքը լի է հրաշքով աննվազ,
Ես և Աստված միայնակ ենք այս գիշեր։
(թարգմ.` Դանիել Երաժշտի)

Նշված գործերում միկրոտիեզերքը՝ մարդը, հանդես է գալիս առավելապես որպես հայեցող, անհուն տիեզերքի մի մասնիկ։ Նա զմայլվում է ու լռում, ինչպես Հիմալայների երգիչ Սումիտրանանդան Պանտը, որ ասում է.
Օ, Հիմալայներ,
Ես՝ գեղեցկության երգիչս,
Ձեր գեղեցկության առջև
Պապանձվում եմ...

Սակայն կան ստեղծագործություններ, որտեղ միկրո- և մակրոտիեզերքի երկխոսությունում մարդն ավելի շատ դրսևորում է ի՛ր կամքը. նա ոչ միայն զմայլվում է աստղերի շուրջպարով, ճախրանքով, այլև ինքն է տենչում հաղթահարելու երկրի ձգողությունը, սավառնել, ինքնահաստատվել։
Այդպիսին են Սկրյաբինի գործերը, որոնք արտահայտում են կոմպոզիտորի այն գաղափարը, թե ապրել կնշանակի հաղթահարել դիմադրությունը։
Եթե Շիմանովսկու հիշյալ սիմֆոնիան երկնքից թափվող մի ջրվեժի է նմանվում, ապա Սկրյաբինի «Պրոմեթևսը» («Կրակի պոեմը»), «Էքստազի պոեմը», «Աստվածային պոեմը» նման են հրաբուխների, որոնք ժայթքում են, վեր խոյանում, բոցավառում երկինքը։ Իր չիրականացված օպերայի լիբրետոյում Սկրյաբինը, դիմելով մարդուն, ասում է.
Ո՛վ թագավոր, ե՞րբ ես գիտակցելու
քո կամքը,
Ո՛վ ստրուկ, ե՞րբ ես վերջապես փշրելու
շղթաներդ...

Եթե Անտոն Չեխովը կոչ էր անում մարդկանց օրեցօր, կաթիլ առ կաթիլ իրենց միջից դուրս մղել ստրուկին, ապա Սկրյաբինը դա իրագործում է հզոր պոռթկումով՝ մերթ շատրվանի, մերթ հրաբխի պես։
Եվ անձի ինքնահաստատման գաղափարը լայտմոտիվի պես անցնում է իր մեծակերտ ստեղծագործությունով, ամբողջացնում կոմպոզիտորի արվեստը։
Իր երկերին Սկրյաբինը հաճախ կցում էր գրական վերնագրեր և ծրագրեր, որոնց նպատակն է լուսաբանել տվյալ գործի բովանդակությունը, ուղղորդել կատարողին, ունկնդրին։ Օրինակ, իր 3-րդ սիմֆոնիան կոմպոզիտորն անվանել է «Աստվածային պոեմ», ինչը նաև հիշեցնում է Դանթեի «Աստվածային կատակերգություն» պոեմը։ Իսկ դաշնամուրային 3-րդ սոնատի ծրագրի վերնագիրն է՝ «Հոգեվիճակ»։ 1-ին մասի վերաբերյալ հեղինակը գրել է. «Հոգին նետվում է... տառապանքների ու պայքարի խորխորատը», 2-րդ մասի՝ «հարմոնիայի բուրմունքը...», 3-րդ մասի՝ «սեր, թախիծ, մշուշոտ ցանկություններ, անարտահայտելի մտքեր», իսկ 4-րդ մասին Սկրյաբինը հղել է. «Հաղթական երգը հնչում է տիրական»։
«Աստվածային պոեմի» լայտմոտիվն անձի ինքնահաստատումն է, և այն մարմնավորող բամբ ձայների դղրդյունով բացվում է սիմֆոնիան։ Ընդերքում բորբոքվող այդ «կրակից» բռնկում է ամբողջ նվագախումբը, և հրո լեզվակները հասնում են մինչև «երկինք»։ Այս «հրդեհից» բռնկում է նաև Սկրյաբինի հաջորդ ստեղծագործությունը՝ «Էքստազի պոեմը», որի բանաստեղծական ծրագիրն ավարտվում է հետևյալ խոսքերով.
Եվ ամբողջ տիեզերքը դղրդաց ցնծալի գոչյունով:
Պոեմի ավարտին, աննախադեպ հնչողությամբ, ութ գալարափողի, շեփորի և երգեհոնի համազարկերը «հռչակում» են և հղում տիեզերք նույն «ԵՍ ԿԱՄ» պոռթկումը։
Որքա՛ն համահունչ է այս հավերժող գաղափարը սուրբ Ներսես Շնորհալու «Յաղագս երկնի և զարդուց նորա» տիեզերաբանական պոեմին, որտեղ անձնավորված երկինքն ազդարարում է.
Հողմոց հընչմամբ, ո՛չ տատանիմ, այլ կանգուն ԿԱՄ.
Յորոտմանէ ո՛չ սասանիմ, այլ զօրանամ...
Այսպես էլ սկսվում է Էդվարդ Միրզոյանի համանուն խմբերգը։ Այս խմբերգով կոմպոզիտորն ավարտեց իր ստեղծագործական և կյանքի ուղին, ուղի, որը կարելի է բնորոշել «per aspera ad astra», այսինքն՝ «փշերի միջով առ աստղեր»։

ԷԴՎԱՐԴ ՄԻՐԶՈՅԱՆԻ ԱՍՏԵՂԱՅԻՆ ԺԱՄԸ
Ներսես Շնորհալու պոեմն այնքան է հուզել Միրզոյանին, որ նա էլ կարող էր բանաստեղծ Աֆանասի Ֆետի պես ասել.

Ես կանգնած էի անշարժ։
Հեռավոր աստղերով զմայլված,
Աստղերի բույլերի և իմ միջև
Ինչ-որ մի կապ ծնվեց անդարձ.
Խորհո՞ւմ էի, թե՞ ոչ, ո՞վ գիտե:
Նրանց խմբերգն էր լսվում հեռվից,
Եվ աստղերն էին քնքուշ դողում,
ՈՒ սիրեցի աստղերն անբիծ։
(թարգ.՝ Դանիել Երաժշտի)

Էդվարդ Միրզոյանն այդպես էլ վարվեց. նա ասես լսել էր աստղերի խմբերգը և գրի առավ այն, վերածեց մարդկային ձայների, յուրովի միավորեց միկրո- և մակրոտիեզերքները՝ երկրայինը և երկնայինը։
Ճիշտ է, կոմպոզիտորն իր խմբերգի մեծ մասն ավարտել էր նախքան Ներսես Շնորհալու պոեմին դիմելը, սակայն կյանքի վերջին շրջանում, ինչպես Բեթհովենը և այլ մեծեր, Էդվարդ Միրզոյանն ավելի հաճախ էր անդրադառնում վախճանաբանական խնդիրներին, կրոնին, հավատին։ Եվ մինչև Շնորհալու պոեմին դիմելը կոմպոզիտորն արդեն պատրաստ էր ընկալելու «երկնքի ձայնը», չէ՞ որ կոմպոզիտորն էլ, բանաստեղծն էլ նույն աստղերով են զմայլվել, նույն լուսնով, նույն բիբլիական Արարատով...
Այժմ փոքր-ինչ լուսաբանենք Էդվարդ Միրզոյանի հիշյալ խմբերգի ստեղծման պատմությունը։
Կան ստեղծագործություններ, որոնք հորինվել են ոչ թե, այսպես ասած, մեկ շնչով, այլ կյանքի են կոչվել տարբեր ժամանակ ստեղծված, բայց չօգտագործված էսքիզներից, թեմաներից։ Դրանք հետագայում են ի մի բերվել, վերաիմաստավորվել, օրգանապես միաձուլվել նոր համատեքստում, նոր հնչողություն ստացել։ Այդպիսի գործերից են Ռոբերտ Շումանի «Խայտաբղետ տերևներ» դաշնամուրային պիեսների շարքը, Յոհաննես Բրամսի «Ողբերգական նախերգանքը», 1-ին և 3-րդ սիմֆոնիաները և այլն։
Այդպիսին է և Էդվարդ Միրզոյանի «Ասք երկնքին և նրա զարդերին» խմբերգը, որտեղ օգտագործված են Ներսես Շնորհալու հիշյալ պոեմի հատվածները։ Սա կոմպոզիտորի երրորդ երգեցիկ գործն է, որի բանաստեղծական տեքստը հարմարեցվել է նախապես ստեղծված երաժշտությանը։ Առաջինը «Ֆեստիվալային վալս» երգն է՝ Գեղամ Սարյանի խոսքերով, երկրորդը՝ «Վերհուշ» ռոմանսն է՝ Սիլվա Կապուտիկյանի խոսքերով։
«Ասք երկնքին և նրա զարդերին» խմբերգը Միրզոյանը ավարտին է հասցրել իր ծննդյան 88-ամյակի նախօրեին։ Երբ խմբերգի պարտիտուրան հիմնականում պատրաստ էր, հեղինակը դիմել էր «Հովեր» երգչախմբի գեղարվեստական ղեկավար և խմբավար Սոնա Հովհաննիսյանին՝ համահունչ հոգևոր բանաստեղծություն ընտրելու խնդրանքով։ Եվ գտնվեց։ Դա Ներսես Շնորհալու պոեմն էր, որը գրվել է 1160 թ.։ (Խմբերգը Էդվարդ Միրզոյանը նվիրել է Սոնա Հովհաննիսյանին, որն էլ «Հովեր» երգչախմբի հետ իրականացրել է դրա ձայնագրությունը:)
Ինչպես նշում է բանասեր Գրիգոր Հակոբյանը, պոեմը ստեղծվել է «նշանավոր բժիշկ և աստղագետ, Շնորհալու մոտիկ բարեկամ Մխիթար Հերացու խնդրանքով... Անձնավորված երկինքը պատմում է իր ծագման, դերի, զարդերի ու ձևի մասին... Շնորհալին, դիմառնաբար, ի դեմ երկնի արտահայտել է իր ժամանակի աշխարհըմբռնումը տիեզերքի և տիեզերական մարմինների վերաբերյալ» (Ներսես Շնորհալի, Յաղագս երկնի և զարդուց նորա, Հանելուկներ, Ողբ Եդեսիոյ, Ե., 1968, էջ 6)։
Պոեմի Հորդորակի (վերջին 62 տների) սկզբնատառերը շաղկապում են հետևյալը. «Մխիթար բժիշկ ընկալ ի Ներսէսէ զայս բան»։
Պոեմում նկարագրվում են արևը, լուսինը, բնության տարերքները, կենսոլորտը և այլն։
Որևէ երգեցիկ գործ վերլուծելիս, անշուշտ, հարց է ծագում, թե որքան է բանաստեղծական տեքստը համահունչ երաժշտական բաղադրիչին։ Այս առումով Միրզոյանի խմբերգում երաժշտությունը և արարչագործությունը, կոսմոգոնիան արտացոլող Շնորհալու պոեմի տեքստը միմյանց հետ կապ չունեն։
Պատահական չէ, որ խմբավար Ռոբերտ Մլքեյանն այդ խմբերգը բնորոշել է որպես ռեքվիեմ։ Սակայն երաժշտագետ Լիլիթ Եփրեմյանն այն բնութագրել է որպես «և՛ ռեքվիեմ, և՛ կենաց ներբող, և՛ կյանքի հանդեպ սիրո խոստովանություն»:
Չէ՞ որ պոեմում արծարծվում են և՛ կյանքի գոյացման, և՛ վախճանաբանական գաղափարներ, ասվում է տարերքի կենարար և կործանարար ուժերի, գործունեության, Ադամի մեղսանկման, Հիսուսի փրկագործության, Խաչելության, Հարության, երկրորդ գալստյան, Ահեղ դատաստանի և այլ հավերժական գաղափարների մասին։
Եվ այս ամենը չէր կարող չալեկոծել երկրային կյանքին հրաժեշտ տվող կոմպոզիտորի ներաշխարհը, ով դեռ նախորդ ստեղծագործությունում, չին պոետի խոսքերով ասում էր.

Գարուն, քո շնչից ձյունը հալեց ու գնաց...
Վառ շողերիդ հողը երևաց,
Բայց անզոր ես դու, գարուն, սիրելիս,
Որ հալեցնես ձյունը մազերիս։

Բացի այդ, մեր վերջին հանդիպումներում Միրզոյանը միշտ իր մտահոգությունն էր արտահայտում Հայաստանի, հայության, համայն մարդկության ապագայի մասին։ Եվ միանգամայն բնական է, որ գոյաբանական հարցերի պատասխաններ փնտրող կոմպոզիտորին Ներսես Շնորհալու աշխարհայացքը պիտի հոգեհարազատ լիներ։ Այնպես, ինչպես Ալֆրեդ Շնիտկեին՝ Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» աղոթագիրքը, որի 3-րդ գլխի խոսքերով նա ստեղծել է իր մեծակերտ ստեղծագործությունը՝ խմբերգային կոնցերտը։ Ըստ Շնիտկեի, «Նարեկացու տեքստը լոկ մի պատրաստություն է ըմբռնելու համար բուն գերիմաստը, որը բացահայտվում է ընթերցանության ընթացքում, և որը խոսքերի միջոցով անհաղորդելի է»:
Ահա այդ «գերիմաստի» բարձրագույն ոլորտներում է, որ զուգադիպում են, հանդիպում Ներսես Շնորհալու պոեզիան և Միրզոյանի երաժշտությունը։
«Ասքը» կոմպոզիտորի երկրային բեղմնավոր կյանքի պսակն է։ Այն նվիրական հուշերի, խոհերի, կերպարների մի ամփոփում է։
Արդյո՞ք Շնորհալու «Հողմոց հընչմամբ ո՛չ տատանիմ, այլ կանգուն կամ» խոսքերը կարող են վերաբերել լոկ երկնքին։ Չէ՞ որ մարդն էլ փորձության է ենթարկվում կենաց «հողմոց հընչմամբ»։ Եվ կոմպոզիտորը հենց խմբերգի սկզբից դրսևորում է իր ապրելու, չարի դեմ պայքարելու, կանգուն մնալու անկոտրում կամքը։ Հենց սկզբից, Բեթհովենի պես, «բռնում է ճակատագրի կոկորդից»։
Պատահական չէ, որ նրա վերջին երկու ստեղծագործություններն էլ սկսվում են միևնույն ռիթմիկ խրոխտ պատկերով, միևնույն պոռթկումով, միևնույն տոնայնությամբ։ Այդ համապարփակ, արքետիպային դարձվածը գալիս է հայ միջնադարյան տաղերգությունից, և լայտմոտիվի պես, կամարակապում ժամանակները։ Այդպես են սկսվում Գրիգոր Նարեկացու «Հաւիկ մի պայծառ տեսի» հարության տաղը, «Կռունկ» երգը, Կոմիտասի մշակած «Ձիգ տո՛ւ, քաշի՛» գութաներգը և այլն։ Տեղին է Միրզոյանի հետևյալ դիտարկումը։ Մեր մի զրույցում վարպետը պատմել է Մոսկվայում կայացած՝ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ միավորվելու 150-ամյակին նվիրված համերգի մասին։ Ելույթ էր ունենում Հայաստանի պետական ակադեմիական կապելլան՝ Հովհաննես Չեքիջյանի ղեկավարությամբ։ Բախի, Մոցարտի, Չայկովսկու գործերից հետո հնչեց Կոմիտասի հիշյալ գութաներգը. «Ես ցնցվեցի, դա մի ուրիշ աշխարհ էր...»,- ամփոփեց Միրզոյանը։
Ահա այդ «ուրիշ» աշխարհից է գալիս նաև Միրզոյանի «Ասքը»։ Իգական ձայների առաջին երկու պոռթկումին հետևում են վարընթաց, խոնարհվող, ասես հաշտվող քայլեր։ Երկու հզոր ակորդից հետո նույնը կրկնվում է, սակայն վարընթաց քայլը հնչում է մեկ օկտավա վեր, ավելի լարված։ Իգական ձայներից «բռնկում» են արական ձայները, որոնք երգում են նույն դարձվածների ավելի կոչական տարբերակը։ Իսկ խոնարհվող վարընթաց դարձվածն ընդլայնվում է և 24-րդ տակտից վերաճում տիեզերական ողբի ու գահավիժում սոպրանոների 2-րդ օկտավայի «մի բեմոլ» հնչյունից մինչև 1-ին օկտավայի «մի» հնչյունը, այսինքն՝ 12 աստիճան։ (Նման ցնցող վարընթաց քայլ հանդիպում ենք նաև Մոցարտի «Ռեքվիեմի» «Ողբում»՝ 7-րդ մասի 24-28-րդ տակտերում:) «Ասքում» խորալային, հարմոնիկ այս կերտվածքը 33-րդ տակտից տրոհվում է, վերածվում պոլիֆոնիկ շարադրանքի՝ ձայների հերթագայող իմիտացիաների։ Այս դրվագից հետո, ինչպես Ներսես Շնորհալին է ասում, «սպիտակափառ լուսինը» ամպերի տակից, մեղմորեն սահում է Շուշանիկի կերպարը մարմնավորող հայտնի մեղեդին՝ «Քաոս» ֆիլմից։ Այն ընկալվում է որպես մի տեսիլ, նվիրական մի վերհուշ («Քաոս» ֆիլմի երաժշտությունը Միրզոյանը ստեղծել էր դեռ 1973 թ.)։ Խմբերգի միջնամասի՝ Ալլեգրոյի ալեկոծումները վառ կերպով արտացոլում են Շնորհալու հետևյալ խոսքերը. «Հողմով հոգւոյն զայն առնէին հալածական»։
Խմբերգն ամփոփվում է, երիզվում կրկին խորալային դրվագով։ Վերջում արական ձայների «երկրային» դամի վրա, ասես երկնքում, հնչում են, ճախրում կանանց «հրեշտակային» ձայները, և Երկինքն ասում է. «Հիմն եւ աւարտ եմ, ի խոր, ի վեր եմ, մինչ վերանամ»։ Այսպես, Միրզոյանի «Ասք երկնքին և նրա զարդերին» խմբերգում ընդխառնվում են երկիրն ու երկինքը, միկրոտիեզերքը և մակրոտիեզերքը, որոնց հովերը խաչվում են մեծ արվեստագետի սրտում...

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Հ. Գ.- Կյանքի վերջին օրերին Էդվարդ Միրզոյանն արժանապատվորեն էր դիմակայում «ճակատագրի հարվածներին»։ Հաղթանակների սովոր մարդու համար դյուրին չէր ուղիղ նայելը տեսիլվող մահվան աչքերին։ Կարգապահության սովոր գործչի համար ծանր էր տեսնել, թե ինչպես են վարվում այդքան թանկ գնով ազատություն, անկախություն ձեռք բերած իր ժողովրդի հետ, թե ինչպես են ավերում դարավոր մշակույթը։ Եվ նա մերթ ընդ մերթ նմանվում էր վիրավոր առյուծի, ավելի ստույգ՝ Ռայներ-Մարիա Ռիլկեի պատկերած խոլ հովազի, որն անվերջ պտտվում է նեղ վանդակում և մերթ ընդ մերթ ցատկել է տենչում դեպի իր «երիտասարդության» ազատ տարերքը։ Այնժամ մի պահ փայլատակում էր նրա բիբերի «զմրուխտյա կրակը»։ Սակայն տեսնելով անթիվ ճաղերի շարքը, սթափվում էր, բիբերի «վարագույրը» իջնում էր, և մռնչյունով «ինքնամփոփվում» էր»։ Ահա այդ «մռնչյունը», «ահեղ ձայնը» լսվում է նաև կոմպոզիտորի վերջին խմբերգում՝ «Ռեքվիեմում»։ Եվ Միրզոյանն էլ, Մոցարտի պես, կարող էր իր կնոջն ասել. «Ես ձեզ ասում էի, չէ՞, որ այս «Ռեքվիեմն» ինձ համար եմ ստեղծում»։ Մոցարտի պես կարող էր ասել նաև. «Բայց և որքա՛ն գեղեցիկ էր կյանքը», ինչպես դա պատկերանում է խմբերգը զարդարող «Շուշանիկի» մեղեդիում...
Կյանքի վերջին օրերին վարպետն իր տան պատշգամբից հաճախ էր դիտում բիբլիական Արարատը։
Ի դեպ, Կավաբատա Յասունարիի տարեց հերոսն էլ դիտում էր Ֆուձիյաման ու ափսոսում, որ կյանքն անցնում է, բայց ինքն այդպես էլ չբարձրացավ գագաթը։ Սակայն Միրզոյանը հասցրեց վեր խոյանալ, բայց արվեստի, մարդկային ոգու բարձունքները։
Վերջին անգամ մաեստրոն պատշգամբից ըմբոշխնեց Արարատի վեհությունը։ Նա երկար նայեց. գուցե հրաժե՞շտ էր տալիս, գուցե մտաբերում էր իր սիրելի Ավետիք Իսահակյանի պոեզիա՞ն.
Արարատի ծեր կատարին
Դար է եկել, վայրկյանի պես,
ՈՒ անցել...
Հերթը հիմա քոնն է մի պահ.
Դու էլ նայիր սեգ ճակատին,
ՈՒ անցիր...
Գնալով ահագնանում էր արվեստագետի տագնապը գերված Արարատի և իր ժողովրդի ապագայի նկատմամբ, քանզի, ինչպես Ջիվանին կասեր, «Օձերն ու գորտերն են խմում,/ Ախր իմ Հայրենիքիս ջուրը»։
2012 թ. օգոստոսին Միրզոյանի որդին՝ անվանի բժիշկ Արշակ Միրզոյանը, Արարատի գագաթից թերմոսով ձյուն էր բերել տուն, հալեցրել ու փոքր-ինչ հագեցրել հոր ծարավն ու կարոտը։
Եվ հայ ժողովրդի փրկությունը մեծ արվեստագետը և քաղաքացին կապում էր հրաշքի հետ...

Հեղինակի նյութեր

• Հյուսիսափայլ համերգ
• «Դա մեր վաղն է»
• Երաժշտագետները Մոցարտի արվեստի առանձնահատկությունների մասին
• Անձինք նուիրեալք
• «Մանուշակի» բուրմունքը
• «Կանաչ էին երազներս, հյութեղ ու հասուն», «Դու արահետ չտրորված, ես մի անցորդ»
• Ընծա` համայն մարդկությանը
• «Իմ մտադրությունն է հասկանալ մի ժողովրդին մյուսի միջոցով»
• Ներդաշնակվում-հաշտվում են Արևելքն ու Արևմուտքը
• «Լացե՛ք իմ վրա, լացե՛ք ձեր վրա. Ողբանք միասին մարդկության վրա, Որ կա և չկա...»
• «Գրկախառնվե՛ք, միլիոննե՛ր»
• ՈՒսուցիչներն են շահել պատերազմը
• «Ես դեպի Աստված մեկ ճանապարհ գիտեմ՝ արվեստը». Մարիա ՅՈՒԴԻՆԱ
• Հոգևոր արժեքներ կրող և գալիքին փոխանցող հենարանը
• «Յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախումը յուրովի ծաղկելն է»
• Էդվարդ Միրզոյանի «Գարունը»
• Ինչ էլ որ լինի, հայերի երկիրն ու ազգը կմնան... Ջ. ԲԱՅՐՈՆ
• «Այն աչքերը, որ չեն լացել, Բան չեն տեսել այս աշխարհում»
• Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցի մեծ համերգասրահը կոչվեց Տատյանա Հայրապետյանի անվամբ
• Ազնիվ մեղվաբույծը

Մեկնաբանություններ