Few for few, թե՞ more for more

Մայիսի 21-22՝ երկու օր աշխատելուց հետո Ռիգայում ավարտվեց ԵՄ Արևելյան հարևանության չորրորդ գագաթնաժողովը՝ առանց ցնցադեպերի (ընտելացեք սենսացիա բառի հայերեն տարբերակին): Եղավ սովորական, գագաթնաժողովներին հատուկ մթնոլորտում, առաջին հայացքից քաոսային, իրականում պատճառահետևանքային կապերի պահպանությամբ՝ հանդիպում տարբեր մարդկանց հետ, որ այսօր նախագահ են, վարչապետ, արտգործնախարար: Եթե գոնե կարճ ժամանակով հրաժարվենք ազգային-ազատագրական, ռազմահայրենասիրական վերաբերմունքից բոլորին ու ամեն ինչին, կտեսնենք, որ իր տեսակետները ներկայացնող միջազգային կառույցը և այդ կառույցի մի ծրագրում ընդգրկված երկրներից յուրաքանչյուրը ստացավ՝ ինչ որոնում էր: Միայն նման գագաթնաժողովների մասնակցության փորձ չունեցողների կամ իրադարձությունների կամայական անդրադարձի հրահանգ ունեցողների համար էին իրադարձությունները ցնցադեպային (այնուամենայնիվ՝ սկանդալն ավելի դիպուկ բառ է): Իրականում նորմալ, ինչ-որ տեղ տաղտուկ աշխատանք էր, որ պիտի կատարվեր: Արևելյան գործընկերությունը ծրագիր է, որ ունի ոչ միայն նպատակներ ու խնդիրներ, մասնակիցներ ու պրոբլեմներ, այլև ժամանակացույց, որի հարցում Ռիգայի բախտը չէր բերել: Արդեն ակնհայտ է, որ Սոչի սլացած ԱՄՆ պետքարտուղարի և ՌԴ նախագահի ու արտգործնախարարի ութժամյա բանակցություններն այնքան էլ փայլուն չէին, որքան որակվեցին: Ռուսաստանը շարունակում է չլուծված հարց մնալ Արևմուտքի օրակարգում: Ռիգայի բախտը չբերեց, որ գագաթնաժողովը համընկավ ԵՄ-ՌԴ հակասությունների շրջանին: Ինչպես չբերեց Վիլնյուսի բախտը: Երբ եվրաինտեգրումը Մոսկվայի օրակարգում էր՝ Արևելյան գործընկերությունը բնավ չէր հակասում Ռուսաստանի «օրինական շահերին» (ինչպես այսօր բնորոշում է ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը), խնդիրները սկսվեցին, երբ Մոսկվան ու Բրյուսելը ընդհանուր հայտարարի չեկան: Շատ ավելի շուտ, քան ՈՒկրաինայի ճգնաժամը: Այդ ժամանակից ձևակերպվեց «Արևելյան գործընկերությունը ԵՄ փորձն է՝ հետխորհրդային տարածքի պետություններին Ռուսաստանի ազդեցությունից դուրս բերելու» ռուսական տեսակետը և ի պատասխան իրականացավ ԵՄ-ին հակակշիռ ստեղծելու ծրագիրը՝ իբրև ԵԱՏՄ: ԵՄ-ն ոչինչ չհակադրեց: Պատճառը քաղաքական, տնտեսական, ֆինանսական անզորությունը չէր, այլ երկու համակարգերի քաղաքականություն վարելու սկզբունքային տարբերությունը: «Օրինական շահի» անպարփակ, չկոնկրետացող, բայց պարտադրվող պատկերացումը բնորոշ է ռուսական քաղաքական մենթալիտետին: Եվրոպան նույն նպատակներին հասնում է այլ լծակներով, որ ձևակերպում է իբրև soft power՝ փափուկ ուժ՝ ի տարբերություն ռուսական կոշտ ուժի՝ hard power-ի: Երկու ներհակ ուժերի ձգողականության դաշտում հայտնված Ռիգայի գագաթնաժողովը պիտի կրեր համաշխարհային քաղաքական օրակարգի ազդեցությունը: Պատահական չէ, որ Եվրոպական խորհրդի նախագահ Դոնալդ Տուսկը հարկ համարեց հատուկ ասել՝ Արևելյան գործընկերությունը Ռուսաստանի դեմ չէ, ԵՄ-ի ծրագիրը չպետք է վերածվի ՌԴ-ի և ԵՄ-ի «գեղեցկության մրցույթի», և ճշտեց՝ եթե Մոսկվայի քաղաքականությունը հարևան պետությունների հանդեպ լիներ մի քիչ մեղմ, գրավիչ և հմայիչ, Ռուսաստանը ստիպված չէր լինի փոխհատուցել «ապակառուցողական, ագրեսիվ և վախեցնող գործողություններով»։ Տուսկը, իհարկե, գիտի, որ չպետք է, բայց վաղուց վերածվել է: Որքան էլ Վիլնյուսից հետո ու Ռիգայից առաջ երկու տարին համարվում էր Արևելյան գործընկերության ծրագրի վերաիմաստավորման ժամանակ՝ յուրաքանչյուր երկրի հետ նրա իրավիճակն ու տեսակետները ներառող անհատական ծրագիր մշակելու, ԵՄ-ն ընդամենը երկրներին դասդասեց ըստ կարգավիճակի՝ ասոցացվող, չասոցացվող, անհասկանալի:
ԵՄ-ն Արևելյան գործընկերությունը շարունակում է դիտարկել հարթակ, որտեղ մոդելները սեփական ցանկությամբ են բարձրանում և իրենք են ընտրում՝ որ դիզայների հանդերձները կրեն: ԵՄ-ն գերադասեց մնալ ընդհանուր դիրքերում, ծրագրի անդամները՝ ևս: Բացառությամբ Ադրբեջանի, որ ի սկզբանե հրաժարվել էր որևէ փաստաթուղթ ստորագրել: Նախագահ Իլհամ Ալիևի բացակայությունը պայմանավորված չէր գերծանրաբեռնված օրակարգով: Տեղեկատվության հորձանքում քչերը ուշադրություն դարձրին, որ Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարար Էլմար Մամեդյարովը Ռիգայում հանդիպել է ԵՄ եվրոպական քաղաքականության և ընդլայնման հարցերի հանձնակատար Յոհանես Հանին և նրան փոխանցել Ադրբեջանի և ԵՄ-ի միջև ռազմավարական համագործակցության համաձայնագրի նախագիծ, նույնը՝ Ֆեդերիկա Մոգերինիին: Հենց այդ օրը՝ մայիսի 21-ին, Դոնալդ Տուսկը զանգահարեց Իլհամ Ալիևին: ԱՊԱ-ի փոխանցմամբ՝ «Գոհունակությամբ արձանագրվել է երկկողմ կապերի հաստատուն հիմքի վրա կառուցված հարաբերությունների հաջող զարգացումը քաղաքական, տնտեսական, էներգետիկ, տրանսպորտային և այլ ոլորտներում: Ադրբեջանի նախագահը Դոնալդ Տուսկին պաշտոնական այցով հրավիրել է Ադրբեջան, հրավերն ընդունվել է»: Այս համատեքստում էր հաջորդ օրը Բաքուն հրապարակավ շրջանառության մեջ դնում Հռչակագրում Ղարաբաղի հարցով հերթական առարկությունը, իրական խնդիրը իր նավթագազային ծրագրերն առաջ մղելն էր: Ադրբեջանի թիվ մեկ գերակայությունը վաղուց Ղարաբաղը չէ, այլ նախ ԵՄ շուկայում հաստատվելը, հետո՝ տնտեսական կախման մեջ հայտնվող երկրներին քաղաքական մուրհակ ներկայացնելը: Հետխորհրդային տարածքում մտածողությունը նույն որակներն ունի՝ «Գազպրոմի» տեղում Բաքուն իրեն է տեսնում և ճիշտ նույն կերպ մտադիր է օգտագործել նավթագազային կախվածությունը: Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը պատահաբար ոչինչ չի ասում, երբ նա որոշեց արձանագրել, որ ԵՄ-ն հարգում է «Ադրբեջանի դիրքորոշումը, որը դեռ չի որոնում ԵՄ անդամության ուղիներ և իրեն չի էլ տեսնում ԵԱՏՄ-ում», արձագանք էր ներկայացված նախագծի, ավելին՝ պայման էր։ Ով-ով, կանցլերը գիտի, թե ԵԱՏՄ-ի անդամակցության ինչ պայման է Բաքուն դնում՝ Ղարաբաղը:
Պատահական չէր, որ գագաթնաժողովի իր ելույթում ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը հիմնական շեշտը դրեց Ղարաբաղի հարցի վրա՝ «բաժանարար գծերից զերծ Եվրոպայի կերտման ճանապարհին» կարևորելով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորումը: «ԵԱՀԿ Մինսկի գործընթացում բանակցող կողմերը Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ համաձայնել են, որ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը պետք է կարգավորվի ՄԱԿ-ի կանոնադրության և Հելսինկիի եզրափակիչ ակտի դրույթների, մասնավորապես, ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի, ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառման և տարածքային ամբողջականության սկզբունքների հիման վրա: Հայտնի է նաև, որ Լեռնային Ղարաբաղը որևէ առնչություն չունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության հետ, քանզի երբեք չի հանդիսացել անկախ Ադրբեջանի մաս, մինչդեռ այդ երկրի իշխանությունը, տարածքային ամբողջականությունը համարելով միակ սկզբունք և այն դրոշ դարձրած, հետևողականորեն վիժեցնում է խաղաղ կարգավորման գործընթացը՝ մերժելով կարգավորման մյուս՝ համահավասար ու կարևոր սկզբունքները»՝ հայտարարեց ՀՀ նախագահը և իրավական հիմնավորումից հետո տվեց քաղաքականը՝ տարածքային ամբողջականությունը 21-րդ դարում պետք է հարգվի պետությունների կողմից, սակայն երբ ամբողջականությունը դառնում է տվյալ հասարակության մի մասի ճակատագրի խեղման, զարգացման ցանկացած հեռանկարի վախճան, որևէ մեկը չի կարող ստորադասել ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքը: «Եթե խաղի միակ կանոնը լիներ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, այսօր այս սեղանի շուրջ այսքան երկրների ներկայացուցիչներ չէին լինի, պարզապես այդքան երկիր չէր լինի»՝ սա էլ երրորդ փաստարկն էր: Միայն վերջում ՀՀ նախագահը անդրադարձավ թեմային՝ արձանագրելու, որ Հայաստանը հանձնառու է ԵՄ գործընկերների հետ քայլեր ձեռնարկել՝ ձևավորելու հարաբերությունների իրավական նոր հիմքը, որը մի կողմից կարտացոլի ԵՄ-ի հետ Հայաստանի նախորդ բանակցությունների բովանդակությունը, մյուս կողմից՝ համատեղելի կլինի ԵԱՏՄ-ին անդամակցությունից բխող հանձնառությունների հետ: Գագաթնաժողովից հետո արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը կարճ բանաձևեց. «Այն, ինչ սպասվում էր, մենք այսօր ունենք»: Իսկ ունենք, որ առաջիկայում ԵՄ խորհուրդը կհաստատի Հայաստանի հետ բանակցությունների մանդատը՝ մշակելու հարաբերությունների հետագա զարգացման նոր իրավական փաստաթուղթ: Բացի դրանից՝ արտոնագրային ռեժիմի ազատականացումով ՀՀ քաղաքացիները ազատված կլինեն ԵՄ վիզաների և արտոնագրերի պահանջից: Կլինի նաև ոլորտային համագործակցություն: Այսինքն՝ Հայաստանը ստացավ իր ցանկացածը՝ քիչ, բայց այնքան, որքան կարող է մարսել: Բարոյական, խորհրդատվական և քաղաքական աջակցություն, ինչ-որ գումար և ավելիի ոչ մի հեռանկար: Ոչ թե հեքիաթ, այլ անեկդոտ է ԵՄ-ն ու ԵԱՏՄ-ն կամրջելու Հայաստանի հպարտ հանձնառությունը:
Իսկ ցնցադեպե՞րը, որ համոզիչ հանգավորում էին ռուսական լրատվամիջոցները՝ սկանդալ, սենսացիա, ձախողում, տապալում, ԵՄ-ն կարող է փակել դռները ու մարել լույսերը, Բրյուսելը խոստովանում է պարտությունը, Վրաստանն ու ՈՒկրաինան չստացան առանց վիզաների երթուդարձի արտոնություն, Հայաստանն ու Բելառուսը հակահարված տվեցին ԵՄ-ին, Հռչակագիր, որ չստորագրվեց՝ ձևակերպումներն արդեն ասում են, թե ինչ էր որոնում Մոսկվան Ռիգայում: Իր կարծիքով՝ գտավ: Բայց իրականությունը սև ու սպիտակ չէ, ինչ հակահարված տվեց Մինսկը, թող բանաձևի Ալեքսանդր Լուկաշենկոն: Երևանը «Ղրիմի անեքսիայի» վերաբերյալ մեկ անգամ ՄԱԿ-ում քվեարկությամբ տեսակետը արտահայտելուց հետո երկրորդ անգամ ինքն իրեն չէր հակասի: Եթե ռուսները պատճառը տեսնում են իրենց հավատարմության (ավելի ճիշտ իրենցից վախի) մեջ, կա շատ ավելի հիմնավոր պատճառ՝ հանրաքվեն, որ Ղրիմից շատ առաջ եղել է ԼՂԻՄ-ում: ԵՄ-ն չէր կարող հրաժարվել իր տեսակետներից, որ ՌԴ-ի դեմ պատժամիջոցների հիմք են, չէր կարող հրաժարվել ՈՒկրաինային աջակցելուց: ՈՒկրաինայի հարցը անպայման պետք է լիներ բանաձևում և եղավ՝ արձանագրելով խաղաղության հաստատման անհրաժեշտությունը: Եվրոպան անխոցելի է խաղում իր պարտիան և դիմացինին է թողնում հակախաղի ընտրությունը: Հաշվի առնելով «More for more» բանաձևը՝ մնում է պատասխանել մի քանի հարցի.
1. Դեռ որքա՞ն է տևելու ԵՄ-ՌԴ հակամարտությունը:
2. Որո՞նք են ԵԱՏՄ-ին չհակասելով ԵՄ-ի հետ համագործակցելու շրջանակները:
3. Բարեփոխումներին, որոնց ԵՄ-ն պատրաստ է աջակցել, Հայաստանը պատրա՞ստ է, թե՞ շարունակելու ենք թղթի վրա համագործակցել:
4. 2017-ին՝ հաջորդ գագաթնաժողովին, երկուստեք նույն մտադրություննե՞րն են արձանագրվելու, թե՞ more for more:
5. Ադրբեջանին հաջողվելո՞ւ է ԵՄ-ի հետ հաստատել Արևելյան գործընկերությունից դուրս՝ սեփական հարաբերությունները, թե՞ Բրյուսելը Բաքվից, նավթից ու գազից բացի, համամարդկային արժեքներ է պահանջելու:
6. Ինչպե՞ս են զարգանալու ԵՄ-Թուրքիա հարաբերությունները:
7. Եթե ԵՄ-ն ապագայի ծրագիր է համարում Արևելյան գործընկերությունը, Հայաստանը ևս նո՞ւյն տեսակետն ունի, թե՞ մտածում է միայն ներկայի մասին:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ. Գ.- Ռիգայի գագաթնաժողովին հաջորդեց «Եվրատեսիլը», Հայաստանը 16-րդն էր: Դա ոչ թե «Ջենեոլոջիի» երգի կամ Հայոց ցեղասպանության փաստի գնահատականն էր, այլ ԵՄ պատասխանն էր Հայաստանի «More for more»-ի փոխարեն «Few for few»՝ ընտրությանը: Նույն պատասխանն էր նաև Ռուսաստանից ու Բելառուսից, որ ի տարբերություն ԵՄ-ի՝ Հայաստանից ստացան ավելին: Փաստորեն՝ ոչ միշտ է ճիշտ քիչը շատի փոխարեն ընտրելը:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ