«Եթե մի անգլիացու ասում ես` Չարենցը ազգային հեղափոխական մեծ բանաստեղծ է, նրան հետաքրքիր չէ, ինքը Բայրոն ունի»

Գրողների միության քարտուղար, գրականագետ, թարգմանիչ ՊԵՏՐՈՍ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆԻ հետ մեր զրույցը գրականության մերօրյա խնդիրների շուրջ է: Ինչո՞ւ չի հնչում գրողի ձայնը, ինչպե՞ս է հանրահռչակվում հայ գրականությունը, ընդունելի՞ է մեր օրերում գրաքննությունը, ո՞րն է լավ գրականության չափանիշը:

«ՀԱԿԱՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԱՎԱՃԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Է»

-2014-ից Ձեր նախաձեռնությամբ գրողների միությունում գործում է «Բանավեճի ակումբ»: Ի՞նչ խնդիրներ են վեր հանվում, ովքե՞ր են մասնակցում քննարկումներին, հիմնականում միության անդամնե՞րը:
-Ոչ միայն, անհրաժեշտության դեպքում մասնակիցներ ենք հրավիրում տարբեր գերատեսչություններից: Օրինակ, գրականության դասագրքերի թեմայի առնչությամբ մեր ակումբում հյուրընկալվել էին գիտության և կրթության նախարարության ներկայացուցիչներ, ուսուցիչներ: Վերջերս նիստ հրավիրեցինք գրական չափանիշների վերաբերյալ: Մասնակցում էին և՛ ավագ, և՛ երիտասարդ սերնդի գրողներ: Այսօր չգիտես թե գրողն ինչ չափանիշով է գնահատվում: Քննարկման ընթացքում հանգեցի այն համոզման, որ, ի վերջո, չափանիշների նշաձողը պետք է բարձրացվի: Բոլորն էլ գրագետ մարդիկ են, որ գրեն, մի բան կստացվի, բայց գրականությունը նաև գիտություն է, գիտությունը չափանիշներ ունի: Հայերեն իմանալն ու գրագետ շարադրելը դեռ գրականություն չէ: Մտածողության համակարգ կա, փորձի, ճանապարհ անցնելու խնդիր, երբ մարդը գիտի ինչ է բնությունը, մարդը, ազգը, հասարակությունը, ընդհուպ` մարդ-տիեզերք հարաբերությունները, այս բոլորը չափանիշներ են ենթադրում, նայած ինչ խորքեր կան տվյալ գրողի մտածողության մեջ:
-Ի՞նչ կասեք այն գրականության մասին, որը կարող է հակաազգային տարրեր ունենալ: Եվ ի՞նչ ասել է հայրենասիրական գրականություն, մեր օրերում դա մի տեսակ խորթ է հնչում:
-Հայրենասիրություն ասելով` շատերը հասկանում են հռետորական, դեկլարատիվ ներբողներ` իմ Երևան, իմ Հայաստան… Բայց դա ով ասես կասի: Հայրենասիրական էին Թումանյանի «Հայոց վիշտը», «Հոգեհանգիստը», մեծ հաշվով` Նարեկացին: Թեև Հայաստան, Նաիրի անվանումները նրա պոեզիայում չկան, բայց ծայրից ծայր հայրենասիրություն է, որովհետև հայ մարդու ցավն է, մարդու ցավը` ընդհանրապես: Այսինքն, հայրենասիրության չափանիշն էլ պիտի հստակ լինի: Իսկ հակահայրենասիրական գրականությունը դավաճանություն է: Երիտասարդ արձակագիրներից մեկի պատմվածքի բանակ զորակոչված հերոսը դժկամությամբ է մոտենում զորամասի դարպասներին, նրա համար ամեն ինչ, նույնիսկ անամպ երկինքը մռայլ է թվում: Ըստ էության, հեղինակը գրում է ոչ թե բանակի դեմ, այլ փորձում է արծարծել մարդու ներքին ազատության խնդիրը, իսկ բանակը հերոսին, բնականաբար, որոշակի շրջանակների մեջ է դնում: Բայց խոսելով մարդու ազատության մասին, ստացվում է, որ խոսում է բանակի դեմ: ՈՒրեմն, այստեղ ևս ճիշտ շեշտադրումներ են անհրաժեշտ: Ոչ ոք բացարձակ ազատ չէ՝ ծնված օրից: Բոլորը կախվածության մեջ են իրարից, շրջապատից, հազարումի հանգամանքներից: ՈՒզում եմ ասել` գրվածքը նույնիսկ կարող է գեղարվեստորեն լավը լինել, բայց ասելիքի, ընդհանուր կոնցեպցիայի առումով թերություն ունենալ: Ոմանք մտածում են՝ եթե անկեղծությունը գրականության չափանիշներից մեկն է, ամեն ինչ կարելի է արտահայտել առանց զտելու, սրտի, մտքի և ոգու քուրայով անցկացնելու: Բայց ամեն անկեղծ բան չէ, որ ընթերցողին պիտի մատուցես անմշակ ձևով, հում նյութի տեսքով: Դա կարող է ոչ միայն ակնկալվող արդյունքը չտալ, այլև հակառակ տպավորությունը թողնել:
-Մեր օրերում սահմանափակումները, վերահսկողությունը այս կամ այն կերպ հնարավոր և ճիշտ համարո՞ւմ եք:
-Գաղափարական իմաստով արվեստի, գրականության, մշակույթի մեջ ընդհանրապես չպետք է լինի գրաքննություն, որովհետև գաղափարախոսությունը, իշխանությունը փոփոխվող երևույթներ են, իսկ գրականությունը, մշակույթը, արվեստը՝ մնայուն արժեքներ: Բայց գեղարվեստականության առումով «գրաքննությանը» կողմ եմ: Այսօր հեռուստատեսային հաղորդաշարերով, սերիալներով այնպիսի արժեքներ են քարոզվում, որ մեզ հարիր չեն` համասեռամոլություն և այլն: Զանգվածային լրատվամիջոցներով փոխանցվող նյութը պետք է զտել, նոր միայն մատուցել ժողովրդին: Թատրոններում պետք է լինեն գեղարվեստական խորհուրդներ: Մյուս կողմից` համացանցում կա այդ ամենը: ՈՒրեմն, դրա դեմ պետք է նույնքան ամուր պատնեշ ստեղծել` գեղարվեստական բարձրարժեք երկերով, հաղորդումներով, ներկայացումներով, ֆիլմերով։ Օրինակ, էրոտիկան կապ ունի գեղեցիկի ընկալման հետ, բայց պոռնոգրաֆիա՞ն։ Պետք է տարբերակվի՞, թե՞ չէ:
-Գրականությունն էլ զերծ չի մնում Ձեր նշած «արժեքներից»:
-Այո, գրականության մեջ էլ են ներթափանցում, այսպես ասած, արևմտյան արժեքները: Բայց պետք է հասկանալ, որ Արևելքն ուրիշ արժեքային համակարգ ունի, Արևմուտքը` ուրիշ: Պետք չէ մեխանիկորեն արևմտյան արժեքները Արևելք մտցնել: Սա գլոբալ առումով: Ինչ վերաբերում է մեզ, ապա ես համաձայն եմ Հայաստանի վարած այսօրվա արտաքին քաղաքականությանը՝ համագործակցության ճկուն համակարգ ունենալ թե՛ Արևելքի, թե՛ Արևմուտքի հետ: Ես սիրում եմ ասել, որ հայ մարդու գլուխը եվրոպական է, մարմինը` ասիական, որովհետև Հայասայի և արմենների` երկու ցեղերի խառնուրդ ենք: Մեր աշխարհաքաղաքական դիրքն էլ է այդպիսին` Եվրոպայի և Ասիայի արանքում: Մենք, Խորենացուց սկսած, մտածում ենք եվրոպացու նման, ամեն ինչի նկատմամբ քննադատական վերաբերմունք, վերլուծական հակում ունեցող ժողովուրդ ենք, բայց մեր կենցաղն արևելյան է: Չենք կարող լինել ամբողջապես գերմանացու կամ պարսիկի նման, և պետք էլ չէ: Որովհետև սա է մեր տեսակը:

«ԳՐՈՂԻ ԽՈՍՔԸ ՄՆԱՅՈՒՆ Է, ՄԻՆՉԵՎ ԱՅՍՕՐ ՄԵՆՔ ՆԱՐԵԿԱՑՈՒՑ, ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻՑ, ՍԵՎԱԿԻՑ ԽՈՍՔԵՐ ԵՆՔ ՄԵՋԲԵՐՈՒՄ»

-Ի՞նչ կասեք գրողի դերի, հասարակական ակտիվության մասին: Ինչո՞ւ են մեր գրողները պասիվ, գուցե իրականում նրանց խոսքի՞ն է սպասում ժողովուրդը: Թե՞ չունենք այնպիսի գրողներ, որոնց խոսքը ազդեցություն կունենա և՛ «ներքևներում», և՛ «վերևներում»:
-Ինչո՞ւ են պասիվ, եկեք նայենք` ազգային զարթոնքի տարիներին՝ Վազգեն Սարգսյան, Սիլվա Կապուտիկյան, Զորի Բալայան…
-Իսկ մի քիչ այս կո՞ղմ` դեպի մեր ժամանակները:
-Հրանտ Մաթևոսյան, Պերճ Զեյթունցյան, Նորայր Ադալյան, Ռուբեն Հովսեփյան, կարող եմ տալ նաև միջին ու կրտսեր սերնդի գրողների մեկ տասնյակից ավելի անուններ, որոնց հավատում են, որոնց խոսքին սպասում են: ՈՒրիշ հարց է, որ ժամանակին գրողի ձայնը լսվում էր ամեն տեղ և հաշվի էր առնվում, այսօր գրողի, արվեստագետի, մտավորականի դերակատարությունը նվազեցվել է հասարակական գիտակցության մեջ, որովհետև շատացել են ժողովրդին «առաջնորդողները»՝ կուսակցություններ, հասարակական ամեն տեսակի ու որակի կազմակերպություններ, քաղաքացիական ակտիվիստներ, վերջապես՝ համացանց։ Դա, իհարկե, շատ լավ է, բայց այդ բազմազանության մեջ թուլանում է մարդկանց կողմնորոշվելու ունակությունը, խլացվում են նախկինում բարձր հնչող ձայները, այդ թվում` գրողի ու մտավորականի։
-ՈՒ չնայած դրան, կարծես կա դրական տեղաշարժ:
-Իհարկե, աստիճանաբար ամեն ինչ տեղն է ընկնելու, որովհետև առանց գրողի, արվեստագետի խոսքի ես չեմ պատկերացնում հասարակություն ու ժողովուրդ: Ընդ որում, կրկնում եմ, որ այն, ինչ քաղաքագետներն ու այսօրվա տարբեր մակարդակի գործիչներն են ասում, մեծ մասամբ անցողիկ է, մեկ տարի հետո կարող է մոռացվել, իսկ գրողի խոսքը մնայուն է, մինչև այսօր մենք Նարեկացուց, Թումանյանից, Սևակից և մեր մյուս մեծերից խոսքեր ենք մեջբերում:
-Գրաքննադատները վստահեցնում են, որ այսօր մենք ունենք մրցունակ, ներկայանալի գրականություն, պարզապես միջազգային հարթակ դուրս գալու համար անհրաժեշտ է նաև պետական քաղաքականություն, հրատարակչությունների ճիշտ գործունեություն, գրական գործակալներ և այլն: Նշվածներից ո՞րն ունենք, ո՞ր հարցում ենք թերանում: Մեր գրականությունը չի՞ մնում ինքն իր ներսում, նույնիսկ ոչ թե ընթերցողների լայն շրջանակի համար, այլ նեղ, շատ նեղ շրջանակի:
-Վերջին 10-15 տարիներին մեր երկրի սահմաններից դուրս շատ գրքեր են ներկայացվել՝ գրքի միջազգային ցուցահանդեսներում, մշակույթի նախարարության, գրողների միության և այլ կազմակերպությունների, անհատների ջանքերով: Բայց պետք է նաև այդ ամենն ընկալելու, ընդունելու ցանկություն կամ որոշակի նպաստավոր պայմաններ լինեն: Օրինակ, Նարեկացին խորհրդային տարիներից ինչքա՞ն է թարգմանվել, բայց նրա անունը չէր հնչում աշխարհում: Հռոմի պապի մի խոսքը, Նարեկացուն տիեզերական եկեղեցու վարդապետի կոչում շնորհելը տարածեց Նարեկացու անունը աշխարհով մեկ: Մենք 600 տարի պետականություն չենք ունեցել, եղել ենք ռուսի, պարսիկի, թուրքի իշխանության տակ, այդ ամենը խանգարել է, որ մեր գրականությունը, արվեստը միջազգային ասպարեզ դուրս գան: Խորհրդային տարիներին բավականաչափ ներկայանում էինք հենց Խորհրդային Միության շնորհիվ: Հրանտ Մաթևոսյանն ասում էր` անկախությունը հրաշալի բան է, բայց մենք հոգևոր տարածք կորցրինք, որովհետև Խորհրդային Միության ձայնը, երբ հնչում էր, տեղ էր հասնում, հիմա, մեր մասշտաբով, պիտի շատ աշխատենք: Ես մի առիթով ասել եմ, որ մենք պիտի կարողանանք ցույց տալ, որ Չարենցը, Թումանյանն ու մեր մյուս մեծերը հանճարեղ են, այդ չափանիշը պետք է կիրառենք: Պատկերացրեք, մի անգլիացու ասում ես` Չարենցը ազգային հեղափոխական մեծ բանաստեղծ է, նրան դա այնքան էլ հետաքրքիր չէ, ինքը Բայրոն ունի, բայց երբ ասում ես ու մանավանդ հիմնավորում, որ Չարենցը հանճարեղ բանաստեղծ է, հետաքրքրվում է, ուզում է տեսնել՝ կարո՞ղ է նրան Բայրոնի կողքին դնել:
-Իսկ Ձեր նշած մարտավարությունը չի՞ կիրառվում:
-Արել են և արվում է, բայց շեշտադրումն է քիչ: Մենք գրում ենք և մտածում, որ պիտի հասկանան, մինչդեռ պիտի այնպես շեշտադրես հարցը, որ հետաքրքրություն առաջացնի: Գևորգ Էմինը ժամանակին ասում էր` ուրիշներն իրենց անհամ ձուկը հրաշալի փաթեթավորմամբ վաճառում են, մենք մեր իշխան ձուկը վատ փաթեթավորման պատճառով չենք կարողանում վաճառել: Գովազդի խնդիր կա, բայց դա էլ մեծ ֆինանսների հետ է կապված:

«ԳՐՈՂԸ` ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ, ԹԵ ՏԱՐԵՑ, ԳՐՈՂ Է»

-Գրողների միությունում երիտասարդական բաժանմունք, կարծես, էլ չի գործում: Ինչո՞վ է պայմանավորված այս հանգամանքը, ժամանակավո՞ր է:
-Արձակի, պոեզիայի բաժանմունքներում կան երիտասարդներ, չենք ուզում տարաբաժանել: Գրողը` երիտասարդ, թե տարեց, գրող է: ՈՒզում ենք քանդել այդ սահմանաբաժանը:
-Շատ ակտիվ էր երիտասարդական բաժանմունքը:
-Էլի ակտիվ կարող են լինել` արձակի և մյուս բաժանմունքների երիտասարդներով: Բացի այդ, ամեն տարի Ծաղկաձորում երիտասարդական համաժողով ենք անցկացնում, քննարկում մեր գրականության շարունակական զարգացման հարցերը:
-Ասում են, որ գրողների միության տպարանում գրքերի որակն այնքան վատ է, որ շատերը գերադասում են առհասարակ չօգտվել այդ տպարանից: Ի՞նչ կասեք այս խնդրի մասին:
-Չեմ կարծում, որ անորակ են, թեև միջոցների, հնարավորությունների խնդիր կա: Ի վերջո, մենք ժամանակին ընդհանրապես չունեինք ո՛չ հրատարակչություն, ո՛չ տպարան: Վահագն Դավթյանը 1993-ին, երբ դարձավ ՀԳՄ նախագահ, ասաց` իմ նպատակն է ստեղծել հրատարակչություն և տպարան, եթե չստեղծեմ, հրաժարական կտամ: Այն ժամանակ հնարավոր չէր, գիտեք ինչ տարիներ էին: 2001-ին ՀԳՄ նախագահ դարձավ Լևոն Անանյանը: Պայմաններն ավելի նպաստավոր էին: Սփյուռքի մեր գրողների, բարերարների օժանդակությամբ հիմնվեց «Լևոն-Զավեն Սյուրմելյան» տպագրատունը, բացվեց հրատարակչություն: Գուցե տպագրվող գրքերի որակը կարելի է ավելի լավացնել, բայց դրա համար պետք է պատվերներ լինեն (պետական, մասնավոր): Ի վերջո, տպարանը գրողների միությանն է, բայց առանձին տնտեսավարող կառույց է:
-Ինքներդ գրական դաշտի խնդիրներից ո՞րը կառանձնացնեիք:
-Ինչպես արդեն նշեցի` առաջին հերթին գրական չափանիշները պետք է բարձրացվեն: Երկրորդ` մենք մեր գրականությունը` արևմտահայ, սփյուռքահայ, հայաստանյան, պետք է դիտենք իբրև միասնական գրականություն: Խորհրդային տարիներին կային գաղափարախոսական պատնեշներ, հայ գրողներն ապրում ու ստեղծագործում էին ոչ միայն տարբեր երկրներում, այլև տարբեր հասարակարգերում, հիմա, մի տեսակ, նույն կյանքի մասին են գրում: Այսօր, երբ դիտարկում ենք որևէ հիմնախնդիր հասարակության մեջ, մարդկային հարաբերություններում, կարող ենք օրինակ բերել նաև սփյուռքի գրականությունից, որովհետև նույն խնդիրներն են: Միասնական գրական դաշտ ձևավորելու ավանդույթը սկսվեց Լևոն Անանյանի ժամանակից: Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցն էլ ցույց տվեց, որ եթե աշխարհին ներկայանանք որպես 10-միլիոնանոց հայ ժողովուրդ, անկախ նրանից, ով որտեղ է ապրում, դա ուրիշ տպավորություն է թողնելու, և բոլորովին ուրիշ է, երբ Հայաստանի 2-3 միլիոնով ենք ներկայանում: Գլխավորն այն է, որ մասնավոր խնդիրների շուրջ թեկուզ տարբեր ձևով մտածենք, բայց համազգային կարևորագույն հարցերում միասնական լինենք: Դա պետք է արտահայտվի նաև գրականության մեջ:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ