«Մայրերի ափի մէջ պիտի փնտրել ազգերի ճակատագիրը» Գարեգին ՆԺԴԵՀ

Օրերս «Դը քլաբ» ակումբում տեղի ունեցավ «Հայկական օրորոցային գոհարներ» խտասալիկի շնորհանդեսը։ Բացման խոսքով հանդես եկավ բանաստեղծ Դավիթ Հովհաննեսը։ Ողջույնի խոսք ասացին և ըստ արժանվույն գնահատեցին այդ հույժ կարևոր ձեռնարկը կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրյանը և պրոֆեսոր Մհեր Նավոյանը։ Ձայնասկավառակը թողարկել է «Արևիկ» հրատարակչությունը (պրոդյուսեր՝ Հրանտ Վարդանյան)։ Այն բաղկացած է 21 օրորոցային երգերից, որոնց նոտագիր գրքույկը կազմել է Կոմիտասի անվան կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր Համասփյուռ Մանուկյանը։ Երգերը ներկայացված են միջազգային մրցույթների դափնեկիր, «Գեղարդ» երգչախմբի հիմնադիր, հոգևոր երաժշտության պետական կենտրոնի տնօրեն, երգչուհի Անահիտ Պապայանի կատարմամբ։

Ինչպես գրքույկի նախաբանում գրում է պրոֆեսոր Ալինա Փահլևանյանը, թողարկման նպատակն է «օգնել երիտասարդներին կենցաղ վերադարձնելու մեր հիասքանչ օրորները, որոնք, բացի իրենց կիրառական գործառույթից, ունեն նաև գեղարվեստական բարձր արժեք»։ Հիրավի, օրորները մեծապես նպաստում են հայակերտման, ազգային ինքնագիտակցության ձևավորմանը։ Չէ՞ որ երեխայի լսած առաջին խոսքը, երգը պիտի լինեն հայերեն, որ հետագա ազդեցությունները չխաթարեն հայեցին։ Ինչպես նորաշեն սափորում հարատևում է առաջին հեղուկի բույրը։ Ինչպես ժողովուրդն է ասում. «Բնավորությունը կաթի հետ մտնում է, հոգու հետ դուրս գալիս», նաև` «Հայրը կրթում է զավակ, մայրը՝ ազգ»։ Այնպես որ, անգնահատելի է օրորոցային երգերի այդ փունջը։ Նորալույս սալիկը պարունակում է Վանի, Թալիշի, Քեսաբի, Տարոնի, Բութանիայի, Սասնա, Թալինի, Ակնա, Մոկսի ժողովրդական օրորներ։ Հեղինակային օրորներից ընդգրկված են Կոմիտասի «Քուն եղիր, բալաս» (խոսք՝ Ռափայել Պատկանյանի), ինչպես նաև Ռոմանոս Մելիքյանի, Բարսեղ Կանաչյանի, Խաչատուր Ավետիսյանի, Ռոբերտ Ամիրխանյանի, Ստեփան Լուսիկյանի և այլոց երգերը։
Օրորոցային երգերը ժողովրդական արվեստում գոյություն ունեն այնքան ժամանակ, որքան մայրությունը։ Օրորը կենսական նշանակություն ունի թե՛ մոր, թե՛ մանկան համար։ Այն սիրո բարձրագույն դրսևորում է, մոր կենսուժի փոխանցման, մանկան կենսապահովման միջոց, ինչը կենարար է նաև մոր համար։ Թեպետ նորածնին քնեցնելու համար բավական է միայն օրորել և միալար մի անպաճույճ մեղեդի շշնջալ կամ նույնիսկ երկու վանկ (րուրի), սակայն շուտով մայրը սկսում է հաղորդակցվել մանկան հետ իր հույզերով, ապագայի մասին իր խոհերով և այլն։ Բացի այդ, օրորն առաջին «դասն» է, առաջին պատկերացումներն աշխարհի մասին, որոնք ենթագիտակցության միջոցով փոխանցվում են երեխային, մայրենի լեզվի, բառապաշարի կուտակման առաջին քայլերը։
Երգը նաև մեղմում է երեխայի տագնապները, որոնք պաշարում են նրան կյանքի առաջին իսկ պահից։ Մոր մեղմօրոր ձայնը խաղաղեցնում է մանկանը, այն վերածվում է յուրօրինակ պահպանիչ աղոթքի.
...Դուն քուն եղիր,
Ինձի ալ քուն տուր,
Սուրբ Աստվածամայր,
Անուշիս քուն տուր։
Մեկ ուրիշ օրորում ասվում է. «Չարխափան չարերդ խափանի, Աստվածամայրն արևդ պահի»։
Ինչ վերաբերում է երգերում հանդիպող բացասական, վախ ներշնչող կերպարների, օրինակ, Մոկաց անտունիի «երկու շամամ էին հինե, սիվ օձն էր փաթըթիր պյուլյուր» և նման խոսքերին, ապա դրանք առաջին պատկերացումներն են տալիս երեխային չարի ու բարու մասին, ինչը կանխարգելիչ նշանակություն ունի թե՛ երազներում, թե՛ նրա հետագա կյանքում բացասական երևույթներին դիմակայելու գործում։ Սրան դեռ կանդրադառնանք։ Իսկ այժմ տեսնենք, թե ինչ է գրում օրորների մասին մեծ բանաստեղծ Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկան, որը խորապես ուսումնասիրել է ոչ միայն իսպանական, այլև գերմանական, ֆրանսիական, ռուսական և այլ ժողովուրդների օրորոցային երգերը։
Լորկան առանձնացնում է «եվրոպական տիպի» (ֆրանսիական, գերմանական) օրորները, որոնց նպատակը երեխային քնեցնելն է։
Ռուսական օրորների և առհասարակ ռուսական երաժշտության մասին Լորկան գրում է. «Թեպետ դրանցում լսվում է կոշտ և մշուշոտ սլավոնական անձկությունը,- «ոռնոց» և հեռաստաններ,- բայց դրանք չունեն անամպ պարզություն, խոր պարտասում, հուսալքություն և ողբերգական պարզություն, ինչը հատուկ է իսպանացիներիս»։ Այնուհետև Լորկան ներկայացնում է Իսպանիայի տարբեր շրջանների տարբեր տեսակների օրորներ, որտեղ արտացոլված են տվյալ վայրերի առանձնահատկությունները։ Բանաստեղծը մեջբերում է օրորների տարաբնույթ նմուշներ՝ մանկանը գովերգող, խրատական, գորովալից, նույնիսկ սոցիալական անհավասարության, ամուսնական անհավատարմության մոտիվներով շաղախված երգեր, որոնցում ճնշված մայրը իր գանգատն ու վրդովմունքն է արտահայտում, «կիսվում» իր սիրասուն մանկան հետ։ Որքան էլ տարբեր լինեն օրորները, կա մի կերպար, «գործող անձ», որը հայտնի է ամբողջ Իսպանիայում և մերթ ընդ մերթ հայտնվում է որոշ երգերում։ Դա սարսափի խորհրդանիշ «Կոկոն» է, որով վախեցնում են երեխաներին, որ նրանք «փրկություն» գտնեն քնի, երազի մեջ։ Ըստ Լորկայի, Կոկոն վերացական մի կերպար է, որը մարմնավորում է «տիեզերական ողբը»։ Թեպետ նա սարսափազդու է, երեխայի երևակայության, ներքին տեսողության մեջ նա կարող է վերափոխվել, նույնիսկ համակրելի դառնալ։ Այսինքն, երեխան նրա հետ, կարելի է ասել, լեզու է գտնում, ինչպես այն աղջնակը, որին, ըստ Լորկայի, հազիվ կարողացան դուրս հանել Սալվադոր Դալիի սարսափազդու կտավների ցուցահանդեսից։
Դառնալով հայկական օրորներին, նշենք, որ եվրոպականի հետ ընդհանուր կողմերից բացի, որոնցից են սերը, գորովանքը, երգով ու օրորելով հմայելը, ունեն նաև տարբերություններ։ (Ի դեպ, գուցե հայերեն «օրոր»-ի՞ց է ծագել իսպանական նույնաբնույթ երգերի «արորբ» անվանումը)։

Եվրոպացիք, ինչպես գրում է Լորկան, «իրենց մանուկների առջև կախում են մեծ, գորշ, հարմարավետ մի վարագույր, որ նրանք հանգիստ քնեն»։ Մինչդեռ հայկական օրորներում հաճախ օրորոցը կապում են բաց երկնքի տակ, բնության գրկում, ինչպես երգվում է Բութանիայի օրորում (գրառումը՝ Միհրան Թումաճանի).
Սալնջախ եմ ձգեր
Կու լար ու ժուռ կու գար
գառանս մարը,
Է՛յ, ձագուկ, է՛յ...
Գերմանական հայտնի օրորում մայրը երեխային վախեցնում է ոչխարով, որ կգա, կկծի նրան, եթե չքնի։ Հայկականում՝ ոչխարը կամ եղնիկը գալիս է մանկանը կաթ տալու համար, ինչպես Թալիշի օրորում.
Պախրեն կուգա ծիծ կուտա,
այ, այ էրա,
Ջիգյար չունի՝ քիչ կուտա,
այ, այ, էրա...
Կամ Թալինի օրորում.
Քոլի օխճար քի ձիձ իդա,
րուրի լաո...
«Մանկիկ Վահագնին» խրատում Կոմիտասը գրում է. «Միտքդ մարզէ ազնիւ գիտութիւններով և մաքուր գեղարուեստով... հետևէ բնութեան դպրոցին» (Կոմիտաս Վարդապետ, ՈՒսումնասիրութիւններ եւ յօդուածներ, գիրք Բ, Ե., 2007, էջ 73)։
Քանի որ գրկանոց երեխան լեզուն դեռ լավ չգիտի, օրորներն են փոխարինում և պատկերացում տալիս հայրենի բնաշխարհի մասին։ Մայրն իր երգով նկարագրում է լեռները, արևը, լուսինը, ծառերը, ծաղիկները և այլն։ Օրորները ոչ միայն աշխարհագրության, այլև պատմության, հայրենասիրության առաջին «դասերն» են տալիս երեխային։ Եթե իսպանական օրորներում երևակայական Կոկոն է վախի խորհրդանիշը, իսկ գերմանականում՝ անմեղ ոչխարը, ապա հայկական օրորներում իրական, եղեռնագործ թուրքն է «տիեզերական վախի» նշանակը։ (Ի դեպ, այդպիսին է թուրքի կերպարն ամբողջ համաշխարհային արվեստում, և ամենուր, որտեղով, ինչպես Վիկտոր Հյուգոն է ասել, «թուրքն է անցել»)։ Սակայն օրորներում թուրքի կերպարն արծարծվում է ոչ թե երեխային վախեցնելու, թեպետ մոր վախը դեռ մնում է, այլ, ինչպես գրում է երաժշտագետ Մարգարիտ Բրուտյանը, «նման երգերը երգվել են տղա երեխաներին քնեցնելիս, որոնց հետ կապել են թե՛ ընտանիքի, թե՛ երկրի ու ժողովրդի ծանր ու լուրջ հոգսերի լուծումը» (Մարգարիտ Բրուտյան, Հայ ժողովրդական երաժշտական ստեղծագործություն, Ե., 1983, էջ 240)։ Ահավասիկ, նման «քաղաքականացված» մի օրորից հատված.
Նանա բալիկս, նանա
Չուր չքնես, չեմ խանա...
Փախեր եկեր ենք Վանա,
Տաճիկու ձեռքեն դիվանա...
Թուրք թորգեց մեզ յան բուրիկ,
Կտրեց հայուն բյուր-բյուրիկ...
Ա՛խ, լուսավոր Եվրոպա,
Քյո խոսք ո՞ւր մնաց ապա,
Մեր շեն երկիր Արմենիա,
Հորի՞ թորգիր խարաբա։
Ինչպիսի՛ վստահություն հանդեպ երեխան։ Տեղին է Գարեգին Նժդեհի ասույթը. «Մահը տրուած է մարդուն՝ այն յաղթահարելու համար» (Գարեգին Նժդեհ, Ասույթներ, Ե., 2002, էջ 65)։ Նույնը և վախը։
Ըստ Լորկայի, երգի մեղեդին ավելի ճշմարիտ է արտացոլում տվյալ շրջանի աշխարհագրական ուրվագիծը, և նրա անցած պատմական ուղին, քան բանաստեղծական տեքստը (օրինակ, «մասիսաձև» մեղեդին)։ ՈՒստի որքան էլ երեխան չհասկանա երգի խոսքերը, մեղեդին իր կենարար «գործն» անում է։ Որքան էլ երեխան վախենա, միևնույն է, մեղեդին, ինչպես ասում է Լորկան, «իր թավշյա ափով սանրում և սանձում է ըմբոստացած ձիուկներին, որոնք ծառս-ծառս են եղել մանկան աչքերի առջև»։
Ինչպես տեսնում ենք, բավական մեծ է հայկական օրորների շառավիղը, կերպարային դիապազոնը։ Ռազմաշունչ օրորներից մինչև երգեր, որտեղ արձագանքվում են հրեշտակների, Աստվածամոր երգի ղողանջները, եղերական երգերից մինչ ծաղկաբույր, գորովալից «րուրիները», հառաչանքից մինչև Ակնա ճախրուն, եթերային, անբիծ օրորները.
Աղվոր ես, չունիս խալատ,
Երթամ ո՞վ բերիմ բեխալատ,
Օրոր.
Երթամ լուսընկան բերիմ,
Լուսուն աստղերը բեխալատ,
Օրոր...
Ակնա բարբառով «բեխալատ» նշանակում է անթերի. ահա այս կատարյալ օրորի հնչյուններով են տոգորվել, զորացել Միսաքը, Ատոմը, Գրիգորը, Արշակը, Արփիարը, որ մեծացան և դարձան Մեծարենց, Սիամանթո, Զոհրապ, Չոպանյան, Արփիարյան լուսատուներ։ Սասնա օրորներով են մեծացել զորավար Անդրանիկը, Արաբոն, Մեծն Մուրադը, Գևորգ Չավուշը և այլ հերոսներ։ Այս վերադարձող օրորները դեռ պիտի խլացնեն գայլերի ոռնոցը, թնդանոթների զարկերը, պիտի զորացնեն, կյանքի կոչեն նորանոր հերոսների՝ Վարդան, Անդրանիկ, Գևորգ, Նժդեհ, ովքեր պիտի վերադարձնեն մեր կորուսյալ երկիր-դրախտավայր Հայաստանը։

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Հեղինակի նյութեր

• Հյուսիսափայլ համերգ
• «Դա մեր վաղն է»
• Երաժշտագետները Մոցարտի արվեստի առանձնահատկությունների մասին
• Անձինք նուիրեալք
• «Մանուշակի» բուրմունքը
• «Կանաչ էին երազներս, հյութեղ ու հասուն», «Դու արահետ չտրորված, ես մի անցորդ»
• Ընծա` համայն մարդկությանը
• «Իմ մտադրությունն է հասկանալ մի ժողովրդին մյուսի միջոցով»
• Ներդաշնակվում-հաշտվում են Արևելքն ու Արևմուտքը
• «Լացե՛ք իմ վրա, լացե՛ք ձեր վրա. Ողբանք միասին մարդկության վրա, Որ կա և չկա...»
• «Գրկախառնվե՛ք, միլիոննե՛ր»
• ՈՒսուցիչներն են շահել պատերազմը
• «Ես դեպի Աստված մեկ ճանապարհ գիտեմ՝ արվեստը». Մարիա ՅՈՒԴԻՆԱ
• Հոգևոր արժեքներ կրող և գալիքին փոխանցող հենարանը
• «Յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախումը յուրովի ծաղկելն է»
• Էդվարդ Միրզոյանի «Գարունը»
• Ինչ էլ որ լինի, հայերի երկիրն ու ազգը կմնան... Ջ. ԲԱՅՐՈՆ
• «Այն աչքերը, որ չեն լացել, Բան չեն տեսել այս աշխարհում»
• Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցի մեծ համերգասրահը կոչվեց Տատյանա Հայրապետյանի անվամբ
• Ազնիվ մեղվաբույծը

Մեկնաբանություններ