«Ես ունեմ երկու հայրենիք, մեկը ֆիզիկական` Ինդոնեզիան, մյուսը սրտումս է` Հայաստանը, Արցախը»

ՀԱՆՍ ԲՈՒՐՍԸ (Hans Boers) ունի վերին աստիճանի ուշագրավ կայք, ուր հրապարակված են նրա հետազոտությունները իր գերդաստանի մասին: Նրա երակներում հոսում է նաև հայի արյուն: 1829 թ. հոկտեմբերին ժամանակի ամենահարուստ հայը` ծագումով ղարաբաղցի Հովսեփ Ամիրխանյանը, ցանկություն հայտնեց Ռուսաստանից գնելու Արցախը (ավելի մանրամասն տե՛ս մեր «Մտադիր եմ դրամով գնել իմ նախնյաց երկրները՝ Ղարաբաղի աշխարհը Փայտակարանով հանդերձ» հոդվածաշարը «Իրատեսում»): Հովսեփի դուստր Աննան (1831-1894) ամուսնանում է հոլանդացի մայոր, բանակային հրամանատար Թիմեն Կոռնելիս Յոհանես Քրուզենի հետ, և ունենում են երկու դուստր՝ Լաուրա ու Կոռնելիա Հելենա: Հոլանդացի Յուլիուս Բուրսը (1847-1923, 1894-1898 թթ. եղել է Բոռնեոյի նահանգապետը) կնության է առնում Կոռնելիա Հելենային (1854-1904): Յուլիուսն ու Կոռնելիա Հելենան ուսումնասիրությունների հեղինակի պապն ու տատն են: Հանս Բուրսն այսօր բնակվում է հոլանդական Դորդրեխտ քաղաքում:

-Ես ծնվել եմ Ինդոնեզիայում: 1943 թ. մարտին ճապոնական օկուպացիոն իշխանությունները բանտարկում են մեր ընտանիքը: Հորս` Թեոդոր Մարի Կոռնելիս Բուրսին` թեյի պլանտացիայի կառավարչին, տանում են Արևելյան Ճավայում գտնվող Կավարասան համակենտրոնացման ճամբար, իսկ հղի մորս` ինդոնեզական հնամենի ազնվական ընտանիքից սերող Բեատրիքս Բուրս-Տեն Կատին և 11-ամյա քրոջս` Մարիին, Պուրվասրի ճամբար: Այստեղ էլ նույն թվականի հոկտեմբերին ծնվում եմ ես: Հայրս մահացել է 1944 թ. փետրվարին և հողին հանձնվել ճամբարի հետնամասում, իսկ 1949 թ. նրա աճյունը վերահուղարկավորվել է ինդոնեզացիների դեմ կռիվներում զոհված հոլանդացի զինվորականների գերեզմանատանը: Նա այդպես էլ ինձ չտեսավ: Մայրս ճամբարում վախճանվեց 1946 թ. մարտին: Քրոջս ու ինձ հինգ տարի շարունակ տեղափոխեցին ճամբարից ճամբար, ի վերջո ազատվեցինք 1948 թ. դեկտեմբերի 5-ին: Կարիք կա՞ նկարագրելու, թե ինչ պայմաններում եմ մեծացել. մշտական թերսնվածություն, ոչ մի դեղորայք ու վիտամին, հիվանդացա խոլերայով, արևադարձային ճահճատենդով, արնալուծով, բայց հրաշքով չմեռա:

Հայրը` Թ. Բուրս

Քրոջս ու ինձ Սուրաբայայում հանձնեցին որբանոց, որի տնօրենը մորաքույրս էր: Երբ քրոջս 17 տարին լրացավ, ստիպված եղավ որբանոցը թողնել և իր աշխատանքով հաց վաստակել: Ես սկսեցի հաճախել ինդոնեզական միջնակարգ դպրոց, բայց երբ 1958-ին Հոլանդիան նոր պատերազմ սկսեց Ինդոնեզիայի դեմ Պապուա-Նոր Գվինեայի համար, պարզ դարձավ, որ մենք այլևս անելիք չունենք այդ երկրում: Քրոջս Հոլանդիա ուղարկեցին 1959 թ. դեկտեմբերին, ինձ` ճիշտ մեկ տարի անց: Մորաքույրս ինձ ոչինչ չէր պատմում ծնողներիս մասին, որովհետև չէր ուզում հիշեցնել պատերազմական տարիների մասին և հոգեկան խաթարում պատճառել: Մեկնելուցս առաջ միայն ասաց` քո տատը հայ տիկին էր, իսկ պապը` մեծ հեղինակություն վայելող նահանգապետ: Լոկ այսքանը:

Քանի որ 21 տարիս չէր լրացել, Հոլանդիայում «Օրֆան» ինստիտուտն ինձ հանձնեց մի ընտանիքի, որը բացարձակապես հոգ չէր տանում: Ցերեկը հաճախում էի դպրոց, իսկ դասերից հետո աշխատում ռեստորանում: Բայց վաստակածս փողը իմը չէր, պարտավոր էի օթևան տված ընտանիքին հանձնել: Գիշերները կարդում էի մոմի լույսի տակ, որովհետև թույլ չէին տալիս էլեկտրականությունից օգտվել, անգամ ցուրտ ձմռանը:

21-ամյակս լրանալուն պես հեռացա այդ ընտանիքից: Ցերեկն աշխատում էի, երեկոյան` ուսանում: Ընդունվեցի համալսարան, ավարտեցի` ստանալով ջրային աշխատանքների ճարտարագետի մասնագիտություն: Շատ էի կարդում, հատկապես Պարսկաստանի, Հնդկաստանի և Նիդերլանդական Հնդկաստանի մասին: Ինչու` ինքս էլ չգիտեի, և գուցե դրա համար ծանոթներս ասում էին` դու նման չես Ինդոնեզիայից մյուս ներգաղթյալներին:

Աշխատանքի անցա մի ընկերությունում, որը նավթաբիզնեսով էր զբաղվում Իրանի հետ: Այդ երկրի մասին շատ բան գիտեի, պարսիկներն ինձ դուր էին գալիս, և դա ինձ օգնում էր բիզնեսում, գործընկերներիս մշտապես մերժում էին, ինձ` երբեք: Գիշերուզօր աշխատում էի ու ձգտում մոռանալ որբ մանկությունս: Գործունեությունս ընդգրկում էր Ասիան, Եվրոպան, Աֆրիկան, գործի բերումով եղա 58 երկրում: Ամուսնացա հոլանդուհու հետ, ունեցա երկու երեխա, ընտանիքի հոգսը իր բեռը բերեց, ու բոլորովին ժամանակ չունեի անհայտ անցյալս իմանալու, բայց քնելուց առաջ հաճախ էի հիշում մորաքրոջս խոսքերը` տատդ հայ տիկին էր, պապդ` նահանգապետ:

2008-ին անցա թոշակի, այդ տարի էլ մահացավ քույրս. մահից առաջ ինձ տվեց ծնողներիս լուսանկարները և մորս ամուսնական մատանին: Արդեն ժամանակ ունեի ու սկսեցի հետաքրքրվել անցյալովս, գերդաստանիս պատմությամբ: 2010-ին մեկնեցի Ինդոնեզիա ու խոր հիասթափություն ապրեցի. հորս գերեզմանը չկար, ընտանիքիս մասին որևէ հետք էլ չէր մնացել: Վերադարձա Հոլանդիա ու որոշեցի` ինչ էլ լինի, անցյալս պիտի պարզեմ: Երեք ամիս որոնումներ կատարեցի համացանցում, օրական քնում էի 3-4 ժամ, քանի որ հիվանդ էի ու տնից դուրս գալ չէի կարողանում։ Զանգահարեցի բարեկամների, որ փաստաթղթեր փնտրեն ազգային ինստիտուտներում, արխիվներում: Ամեն ինչ զուր էր, բայց փնտրտուքներս չդադարեցրի:

Մայրը` Բուրս-Տեն Կատ

Եվ ահա 2010-ի Ծննդյան տոներին` դեկտեմբերի 25-ին, գտա 1992 թ. մի լրագիր, որտեղ ոմն փաստաբան հոդված էր տպագրել իմ հայ տատի ու Բոռնեոյի նահանգապետ պապիս մասին: Փորձեցի կապ հաստատել այդ փաստաբանի հետ` չհաջողվեց: Բայց մեկնակետ արդեն ունեի` նահանգապետ պապս, որի անունը բազմիցս հիշատակվում էր հոլանդական արխիվներում: Ավելի դժվար էր տատիս պարագայում:

Հայերի ու Հայաստանի մասին ի՞նչ գիտեի. երկու բան, որ 1700 տարի առաջ ընդունել էին քրիստոնեություն ու թուրքերի կողմից ենթարկվել ցեղասպանության: Սկսեցի ինդոնեզահայերի մասին գրքեր, տեղեկագրեր, զանազան նյութեր ձեռք բերել: Զարմանալի էր` հոլանդալեզու մամուլը շատ քիչ էր անդրադարձել հայերին, եղածն էլ հիմնականում բացասական ուղղվածություն ուներ: Ինչո՞ւ, ի՞նչն էր պատճառը, որ թերթերում բազմաթիվ ծանուցումներ կային Հովսեփ Ամիրխանյանի հողատարածքների, ստրուկների, տների, նավերի մասին, իսկ նրա կյանքի վերաբերյալ` ոչինչ: Ինչո՞ւ պարոն Գևորգ Մանուկյանի, նրա քույրերի, Ջակարտայում նրանց գործունեության մասին բազմաթիվ նյութեր կային, իմ մայրական պապի մասին` ոչինչ: Կնշանակի` ինչ-որ գաղտնիք կար, որը թերթերը կամ չգիտեին, կամ լռության էին մատնում:

Գնացի Ազգային արխիվ և այնտեղ հայտնաբերեցի մի ոչ մեծ թղթածրար, որ ժողովել էր Արմեն Հովսեփը (Armen Joseph): Մեկնեցի Հաագա, այցելեցի Արմեն Հովսեփի տուն ու երբ ներկայացա, նա ասաց. «Դուք իմ ազգականն եք»: Ասացի, որ փնտրում եմ իմ նախապապ Հովսեփին: Նա պատասխանեց. «Նախ փնտրեք գրքերում, ապա կգաք, կպատմեք, ու ես կասեմ` ճիշտ եք, թե ոչ: Դուք 100 տոկոսով հայ չեք, բայց ձեր սիրտը 100 տոկոսով հայի է, սրտով փնտրեք և կգտնեք»: Դա 2011-ի մարտին էր: Քեռի Արմենը (նրան այդպես էի անվանում) անչափ հետաքրքիր անձնավորություն էր, ծնվել էր 1921-ին Ճավայի Սուրաբայա քաղաքում: Հայրը` Խաչիկ Հովսեփյանը, հոգևորական էր, մայրն էր Մարիամ Հակոբյանը: Նա ինչ-որ ազգակցական կապ ուներ Հովսեփ Ամիրխանյանի քրոջ որդի Կարապետ Անդրեասյանի հետ, բայց հարցմունքներիս, չգիտեմ ինչու, չէր պատասխանում, խույս էր տալիս: Ճապոնացիները նրան էլ էին բանտարկել, և անցել էր համակենտրոնացման ճամբարի գեհենով: 1947-ին գաղթել էր Հոլանդիա, ավարտել Լեյդենի համալսարանը, աշխատել Լոնդոնում, բայց քայքայված առողջության պատճառով վաղ անցել էր թոշակի ու… 30 տարի Ազգային արխիվում ուսումնասիրել ինդոնեզահայերի մասին փաստաթղթեր: Երկու տարի կապ էի պահպանում քեռի Արմենի հետ, ամեն օր զանգահարում էի, բայց հենց խոսք էի բացում Հայաստանի ու հայերի մասին, ասում էր` այդ թեմաներով հեռախոսով մի խոսեք:

Նույն 2011 թ. մայիսին անսպասելիորեն նամակ ստացա այն փաստաբանի որդուց, որին գրել էի: Փաստաբանը մահացել էր, իսկ նրա որդին հոր թղթերը կարգի բերելիս գտել էր մի արկղ փաստաթուղթ ու լուսանկարներ և ցանկանում էր դրանք ինձ հանձնել: Նա եկավ ու տվեց… 2000 փաստաթուղթ (դրանց մի մասը կարգի եմ բերել և ուսումնասիրել, հիմա զբաղված եմ մյուսներով): Այդ փաստաթղթերի մեջ էր նաև նոտարի կողմից վավերացված Հովսեփ Ամիրխանյանի 52 ժառանգորդների վերաբերյալ մի ցանկ, որն ինձ օգնեց կազմելու գերդաստանիս տոհմածառը: Ես հասկացա, որ Աստված ու նախնիքս ինձ օգնական են…

Գնացի քեռի Արմենի մոտ, պատմեցի ամեն ինչ ու ցույց տվեցի տոհմածառը: Լսեց, նայեց և ասաց. «Լավ աշխատանք եք կատարել, շտկելու բան չունեմ»: Եվ տվեց Հովսեփ Ամիրխանյանի նշանավոր նամակը` հոլանդերեն թարգմանությամբ: Դժբախտաբար, այլևս հնարավորություն չունեցա հարցուփորձ անելու քեռի Արմենին, նա շատ ծեր էր ու հիվանդ և երկու տարի առաջ վախճանվեց` 92 տարեկան հասակում: Ափսո՜ս, ի՜նչ եղան նրա ժողոված արխիվային նյութերը, փաստաթղթերը, գրքերը` չգիտեմ:

Ես հասա իմ նպատակին, ես պետք է հանրահռչակեի իմ նշանավոր նախապապին: Հոլանդացիները դա չեն արել, և դրա համար պիտի ամաչեն: Հովսեփ Ամիրխանյանը 1825-1830 թթ. Ճավայի պատերազմի ժամանակ ոչ միայն աջակցել է հոլանդական իշխանությանը, այլև դրանից հետո օգնել է կառավարությանը վճարելու պաշտոնյաների աշխատավարձերը: Կաշառության մեջ խրված գաղութային կառավարությունը առանց նրա սնանկ կճանաչվեր: Հոլանդացիները դա չեն ուզում հիշել, դրա համար էլ լռում են:

-Ո՞վ է Ձեզ համար Հովսեփ Ամիրխանյանը:

-Իմ մեծ նախապապը ազնվազարմ մարդ էր, տոգորված ազատության, ազնվության, արդարության վեհ գաղափարներով: Նա պաշտում էր Աստծուն ու հարգում մարդկանց: Հիմա, երբ գիտեմ նրա մասին, ճանաչում եմ նաև ինքս ինձ: Գտել եմ արմատներս և ինքս ինձ հետ հաշտ եմ ապրում: Հպարտ եմ, որ սերում եմ աղա Հովսեփից, ճիշտ է, դա իմ ներսի ընդամենը մեկ, բայց բավարար ու շատ կարևոր մասն է:

Արմեն Հովսեփյան

-Հովսեփ Ամիրխանյանը երազում էր Արցախը տեսնել ազատ և ինքնիշխան: Այսօր այն ազատ է և ինքնիշխան, կցանկանայի՞ք այցելել Արցախ:

-Այո, ավելի քան կցանկանայի: Բայց ճապոնական համակենտրոնացման ճամբարներում անցկացրած մանկությունս զգալ է տալիս (բժիշկներն այնքան հիվանդություններ են հայտնաբերել, որ չեմ ցանկանում թվարկել): Կցանկանայի տեսնել այդ հողը, զգալ նրա բուրմունքը, լսել այդ հողի վրա ապրող մարդկանց խոսվածքը, տեսնել նրանց ապրելակերպը, կառուցած վանքերն ու եկեղեցիները:

Ես Աստծո ու նախնյացս օրհնությունն ունեմ: Տեսեք, 1982 թ. աշխատում էի Կամբոջայում, երբ կարմիր կխմերներն ինձ ձերբակալեցին, բայց մեկ օր անց ազատ արձակեցին, չսպանեցին, որովհետև ամերիկացու կամ ֆրանսիացու նման չէի, մազերս սև էին, մաշկս` շագանակագույն: 1991 թ. Քուվեյթում էի աշխատում, երբ Սադամ Հուսեյնի բանակը ներխուժեց: Հարձակումից մեկ օր առաջ ես պատահաբար լքեցի Քուվեյթը ու ողջ մնացի: Սրանք ի՞նչ են նշանակում` Աստված ու նախնիներս ինձ պահապան էին, առաքելություն էին թողել, որ պետք է կատարեի: Քանի դեռ ողջ եմ, առաքելությունս կշարունակեմ:

-Ի վերջո, Դուք ազգությամբ ո՞վ եք, Հանս, ո՞րն է Ձեր հայրենիքը:

-Ես ինձ ինդոնեզացի եմ համարում, քանզի ծնվել ու 17 տարի ապրել եմ Ինդոնեզիայում: Իմ նախապապ Հովսեփ Ամիրխանյանը 27 տարի է ապրել այդ երկրում, իր ու նրա ժառանգների վերջին հանգրվանը ինդոնեզական հողն է: Եվ հիմա, երբ գիտեմ նախնյացս մասին, հայկականություն եմ զգում ներսումս, հայի արյունն եմ զգում:

Ինձ հոլանդացի չեմ համարում, ցավում եմ, բայց Հոլանդիան երբեք հայրենիք չեմ համարել: Երախտապարտ եմ այդ երկրին, որովհետև ինձ կրթվելու, աշխատելու, հանգիստ ապրելու հնարավորություն ընձեռեց, բայց ես նրա մասնիկը չեմ, ինձ այստեղ համարել են զբոսաշրջիկ ու վերաբերվել քամահրանքով: Միշտ ասում էի` երբ թոշակի անցնեմ, կթողնեմ Հոլանդիան: Բայց Աստված ասաց` ո՛չ, չհեռանաս: Եթե չմնայի, հոլանդական արխիվներից և աղբյուրներից չէի գտնի արմատներս, գերդաստանիս, ի՛մ պատմությունը: Հիմա ապրում եմ ներքուստ բավարարված, կյանքս` իմաստավորված: Այդ իսկ պատճառով կարող եմ ասել` ես ունեմ երկու հայրենիք, մեկը ֆիզիկական` Ինդոնեզիան, մյուսը սրտումս է` Հայաստանը, Արցախը:

Հարցազրույցը`

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց - 180

Մեկնաբանություններ