Հիսուսի երգը

«Արի՛, Տեր, փրկի՛ր ինձ, Աստված իմ»

Սկզբից ի վեր հայությունն ու իր քրիստոնեությունը ձուլված են ի մի բնություն:
Գարեգին Նժդեհ

Երաժշտության առեղծվածի, ծագումնաբանության, առաքելության վերաբերյալ գոյություն ունեն տարբեր վարկածներ, մոտեցումներ, ուսմունքներ։ Դրանք են առասպելական, կրոնական, աշխարհիկ, գիտական և այլ պատկերացումներ։
Նշված խնդիրներին անդրադարձել են դեռ անտիկ շրջանի փիլիսոփաներ Պյութագորասը, Պլատոնը, Արիստոտելը և այլք։ Այս մտածողների գաղափարները ժառանգել են, զարգացրել, գալիքին փոխանցել Միջնադարի, Վերածննդի շրջանի և նոր ժամանակների գիտնականները, եկեղեցու հայրերը և այլ գործիչներ։ Նշենք Բարսեղ Կեսարացուն, Ներսես Շնորհալուն, Թովմա Ակվինացուն, Բոեցիոսին, Մարտին Լյութերին։
Երաժշտագետ Իսիդորոս Սևիլիացին (560-640), վկայակոչելով Աստվածաշունչը, գրել է. «Երաժշտություն ստեղծողներին Մովսեսն ասել է, որ երաժշտության գյուտարարը Հոբաղն էր, որը Կայենի ցեղից էր»։ Ի դեպ, 2004 թ. Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հրատարակած Աստվածաշնչում Հոբաղի մասին ասվում է, որ նա է «յորինել երգն ու քնարը» (Ծննդոց 6։21)։ Իսկ 1896 թ. Կոստանդնուպոլսում հրատարակված Աստվածաշնչում Հոբաղի մասին այսպես է գրված. «Բոլոր քնարահարների եւ սրնգահարների հայրն է»։ Մինչդեռ Իսիդորոսը գրում է. «Ըստ հույների, երաժշտության հիմունքները բացահայտել է Պյութագորասը, որի համար հիմք են հանդիսացել տարբեր չափերի մուրճերի զարկերից և ձգված լարերի տատանումից բխող հնչյունները»։ Իսիդորոսն այնուհետև մեջբերում է այլ վարկածներ։ Օրինակ, սրնգի գյուտը վերագրում են Պանին (Ֆավնոսին) կամ Հերմեսին, իսկ կիթառինը՝ Ապոլլոնին։ Նույն Հերմեսը ստեղծել է քնարը և փոխանցել Օրփեոսին։ Սիստրոս կոչված նվագարանի գյուտը վերագրվում է Եգիպտոսի աստվածուհի Իսիսին և այլն։
Հիշյալ աշխատություններում անդրադարձել են նաև երաժշտության ներգործության ու առաքելության խնդրին։ Երաժշտությունը Պլատոնը բնորոշել է որպես «արվեստների արվեստ և գիտությունների գիտություն», որպես աստվածային։ Այն «բուժում է հիվանդներին, վանում չար ոգիներին, շարժում աստվածների գութը»։ Հայտնի է նաև, որ Դավիթ մարգարեն իր սաղմոսով կարողացավ Սավուղ թագավորին չար ոգուց ազատել։ Իսկ Օրփեոսն իր արվեստով սանձում էր վայրի գազաններին, շարժում քարերն ու ծառերը։ Գերմանական ժողովուրդների պատմության հիմնադիր Բեդա Պատվարժանին երկրորդում է Վիտենբերգի համալսարանի պրոֆեսոր Ադամ Ֆուլդացին. «Երաժշտությունն ուժ է տալիս մահկանացուներին հաղթահարելու դժվարությունները, հանգստացնում հոգին, ի վերջո, նպաստում հոգու փրկությանը» (անդ, էջ 362)։ Իսկ հոլանդացի կոմպոզիտոր Յոհան Տինկտորիսն իր տրակտատում թվարկում է երաժշտության ազդեցության քսան տեսակ։ Մեջբերենք մի քանիսը.
1. Հաճույք է պատճառում Աստծուն:
2. Մարտնչող եկեղեցին մոտեցնում է հաղթական եկեղեցուն։
3. Մերձեցնում է երանությանը։
4. Հեռացնում է սատանային։
5. Վեհացնում է միտքը։
6. Հաղթում է չարակամությանը։
7. Մեղմում է դաժանությունը։
8. Հոգիները մղում է բարեպաշտության։
9. Հոգին մղում է պայքարի։
10. Սեր է արթնացնում։
11. Հոգիները դարձնում է առաքինի (անդ, էջ 364)։
Դարեր անց մեծն Սեբաստիան Բախը պիտի ասեր և իր արվեստով հաստատեր, որ երաժշտությունը կոչված է փառաբանելու Արարչին (ինչպես ասվել է դեռ Հին կտակարանում) և նպաստելու մարդկային հոգու փրկությանը։
Այս երկու գործառույթները մեկտեղվել էին դեռ Մովսեսի հաղթական երգում, որտեղ մարգարեն փառաբանում է Արարչին՝ հրեա ժողովրդին եգիպտական գերությունից փրկելու համար և նկարագրում փրկության ճանապարհի վայրիվերումները։ Մովսեսի երգին ձայնակցում է իր քույր Մարիամը, այնուհետև ամբողջ բազմությունը։ Ահա և Մովսեսի երգը.
«Օրհնենք Տիրոջը, որ փառքով է փառավորված։
Նրանց երիվարներն ու հեծյալներին թափեց ծովը։
Տերը ինձ համար ընդունելի օգնական եղավ,
Նա ինձ համար փրկություն եղավ։ Նա է իմ Աստվածը, ու ես Նրան եմ փառավորելու։
Նա իմ Հոր Աստվածն է, և ես պիտի մեծարեմ նրան։
Տերը խորտակում է պատերազմները,
Նրա անունը Տեր է։
Նա փարավոնի կառքերն ու զորքերը ծովը թափեց...»։
Իսկ սա Մարիամ մարգարեի արձագանքն է, որ «իր ձեռքն առավ թմբուկը և բոլոր կանայք գնացին նրա հետևից՝ թմբուկ խփելով ու պարելով։ Առաջից գնում էր Մարիամը ու ասում.
«Օրհնենք Տիրոջը, քանզի նա փառքով է փառավորված.
Նա երիվարներն ու հեծյալներին ծովը թափեց» (Ելք, գլուխ 15)։

Մարգարեական այս երգի ցնծագին հնչյունները, «ճեղքելով» դարերը, հասել են Դավթին ու արձագանքվել նրա սաղմոսներում, մասնավորապես, «Եգիպտական հալել» կոչված սաղմոսների շարքում։ Դրանցից են 112-117 սաղմոսները, որոնք երգվում են Զատկին և այլ օրերի։
Ըստ մեկնիչների, քրիստոնեական եկեղեցում սաղմոսերգության հիմքը դրել է ինքը՝ Հիսուս Քրիստոս։ Մատթեոսի ավետարանի 26-րդ գլխի 30-րդ համարը վկայում է. «Եւ օրհներգեցին ու ելան Ձիթենեաց լեռը»։ Խոսքը Հիսուսի վերջին ընթրիքի մասին է։ Աստվածաշնչի մեկնիչները, այդ թվում՝ Հուստինոս Վկան, նույնպես նշում են, որ Խորհրդավոր ընթրիքին աշակերտների հետ երգել է նաև Քրիստոս. «Հիսուս Զատիկը տոնում էր համաձայն հրեական ավանդույթի, ըստ որի պահանջվում էր «փոքր հալելի» (112-117 փառաբանական սաղմոսների) կատարումը։ Քրիստոսի օրինակով, առաքյալները ևս, եկեղեցիներ հիմնելիս և ժամերգությունը կարգավորելիս, պատգամում էին գործածել սաղմոսարանը, որպես քրիստոնեական աղոթքի լավագույն միջոց»։ Իսկ 11-12-րդ դարերում ապրած երաժշտագետ Յոհան Քոտտոնը գրել է. «Եվ այսպես, քանի որ երաժշտությունն այդքան մեծ ազդեցություն ունի մարդու հոգու վրա, այն իրավամբ ընդունվեց եկեղեցու կողմից։ Ի սկզբանե երաժշտությունը Հռոմի եկեղեցի ներմուծեց Իգնատիոս Վկան, ինչպես նաև սուրբ Ամբրոզիոս Միլանցին։ Այնուհետև Հռոմի պապ Գրիգորիոս 1-ինը (մոտ 540-604) Սուրբ Հոգու ներշնչմամբ ստեղծեց եկեղեցական տարվա տոներին համապատասխան երգասացություններ» (անդ, էջ 211)։
Հատկանշական է, որ Իգնատիոսին անվանել են նաև «Աստվածակիր»։ Եվ մեկնիչները տալիս են երկու բացատրություն։ Մեկը` որպես Աստծո Ոգու կրիչ, մյուս վարկածը կապված է նրա մանկության հետ։ Ըստ ավանդույթի, մանուկ Իգնատիոսին Հիսուսը մի պահ ձեռքերի վրա էր վերցրել, գիրկն առել, ինչպես ժամանակին ծերունի Սիմեոնը՝ մանուկ Հիսուսին։ Ըստ էության, այս երկու վարկածները միմյանց լրացնում են։ Հենց Իգնատիոսի նման սուրբը իրավասու և ի զորու էր շենացնելու եկեղեցական երգարվեստը։ Հայտնի է նաև, որ, իբրև եպիսկոպոս, Անտիոքի եկեղեցու տեսչությունն Ինգատիոսն ընդունել է անմիջապես Պետրոս առաքյալից։
Նկատի առնելով այս ժառանգականությունը, կարելի է պատկերացնել, թե ինչ փառավոր ճանապարհ է անցել հոգևոր երգարվեստը։
Ահավասիկ. Հիսուս-Պետրոս-Իգնատիոս-Ամբրոզիոս-Գրիգորիոս։ Ահա այսպես, Արարչից սկսած, սրբալույս մյուռոնի մերանի պես, մեկից մյուսին փոխանցվելով, Սուրբ Հոգուց շաղախված երգը հասել է մեզ։ Պատահական չէ, որ դարեր շարունակ սաղմոսները ներշնչանքի անսպառ աղբյուր են հանդիսացել նաև պրոֆեսիոնալ կոմպոզիտորների համար։ Հայտնի է, որ սաղմոսների քանակը 150 է։ Ընդ որում, եբրայերեն բնագիրը և հունարեն թարգմանությունը միմյանցից տարբերվում են մեկ միավորով, քանզի եբրայերենի 9-րդ և 10-րդ սաղմոսները միացնում են, իսկ 148-րդ սաղմոսից առաջ համարակալումը հավասարվում է, քանի որ հունարենում 147-րդ սաղմոսը բաժանում են երկու միավորի (Սաղմոսարանը աղոթքի համար, Աշխատասիրությամբ՝ Մաշտոց Վահե Ղազարեանի, Ե., 2008, էջ 19)։ Սաղմոսների մեծամասնությունը վերագրվում է Դավթին, մյուս հեղինակներն են Ասափը, Կորխի որդիները, Եմանը, Իդիթումը, Մովսեսը և Սողոմոնը։ Ըստ հանրագիտարանի, սաղմոսները կիրառվել են քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիներում։ Հայաստանյայց եկեղեցին սկսել է օգտագործել սկսած 4-րդ դարից։ «Սաղմոսներից են հարասվել կամ կցորդվել նաև հայ առաջին հոգևոր երգերը ( 5-րդ դ.), որոնք վերագրվել են Մեսրոպ Մաշտոցին» (Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 10, Ե., 1984, էջ 152)։ Իսկ միջին դարերից սկսած Հին կտակարանի Սաղմոսաց գիրքը Հայաստանում օգտագործվել է որպես դասագիրք (անդ, էջ 153)։ Ի դեպ, իր հերթին հայ հոգևոր երգն ազդել է կաթոլիկ եկեղեցու երգարվեստի վրա։ Այս մասին երաժշտագետ Վալենտինա Կոնենը գրել է. «Գրիգորյան խորալը, որը կաթոլիկ եկեղեցու պաշտոներգության և դրանով հանդերձ հիշյալ ժամանակաշրջանի եվրոպական մասնագիտացված երաժշտության հիմքն է, գոյացել է հայկական Պատարագի ուղղակի ազդեցությամբ»։
Հռոմեական եկեղեցում սաղմոսներն ի սկզբանե երգում էին միաձայն, որպես, այսպես կոչված, գրիգորյան խորալ՝ համաձայն բանաձևային ձայնեղանակի (սաղմոսային տոնով, այսինքն՝ դարձվածով)։
Սկսած 15-րդ դարից կոմպոզիտորները սկսեցին բազմաձայնել սաղմոսները։ Ստեղծվեցին բազմաձայն խմբերգեր, որոնք կոչվում էին նաև մոտետներ։ Հետագայում երգեցիկ ձայներին կոմպոզիտորները գումարեցին նվագարաններ։ Իսկ խմբերգերում ոսկեթելի պես անցնում էին սաղմոսի անփոփոխ մեղեդիները (այսպես կոչված՝ «կանտուս ֆիրմուսը»)։ Հետագայում կոմպոզիտորները սաղմոսի տեքստը հնչեցնում էին սեփական մեղեդիներով։ Բազմաձայն սաղմոսների առաջին հեղինակներն էին ֆլամանդացի Ժուկեն դե Պրեն, Կլոդ Գուդիմելը, Օռլանդո Լասսոն և այլք։ Լասսոյի ժողովածուն կոչվում է «Ապաշխարության սաղմոսներ»։ Իսկ գերմանացի Հայնրիխ Շյուտցի սաղմոսները, որոնք գրված են ձայնի և գործիքների համար, ամփոփված են «Սրբազան սիմֆոնիաներ» անունը կրող ժողովածուներում։ Սաղմոսների հիման վրա ստեղծվել են նաև դասական կանտատներ։ Սեբաստիան Բախի 131-րդ կանտատն ամբողջությամբ հիմնված է 129(130) սաղմոսի վրա («Խորություններից Քեզ կանչեցի, Տեր», լատիներեն՝ «De profundis»)։ Իսկ 21, 25, 17, 14-րդ և այլ կանտատներում Եսայու, Սիրաքի, Ղուկասու աստվածաշնչյան խոսքերը միահյուսված են Մարտին Լյութերի, Յոհան Հերմանի և այլոց տեքստերին։ Հետագայում սաղմոսները մուտք են գործել նաև սիմֆոնիկ ժանրի մեջ։ «Սաղմոսների սիմֆոնիա»՝ այսպես է կոչվում 38, 39 և 150-րդ սաղմոսների հիման վրա գրված Իգոր Ստրավինսկու սիմֆոնիան։
Սաղմոսների կիրառման նման բազմազանությունը, անշուշտ, պայմանավորված է դրանց կենսական, փրկագործական նշանակություն ունեցող հարուստ բովանդակությամբ։ Ըստ բովանդակության, սաղմոսները բաժանվում են տարբեր խմբերի. պաղատական վստահության (ապավինության), գոհության, ուսուցողական և մեսիական։ Յուրաքանչյուր կոմպոզիտոր յուրովի է օգտվում սաղմոսներից. մեկը՝ ամբողջությամբ, մյուսը՝ հատվածաբար։ Օրինակ, «Սաղմոս» կոչված իր կանտատում Կոմիտասը օգտագործել է «Բաբելոնի գետերի մոտ» սաղմոսի տեքստն ամբողջությամբ, իսկ Մակար Եկմալյանը՝ միայն 1-ին և 5-րդ համարները։ Նույն սաղմոսի 1-ին համարի հիման վրա Օռլանդո Լասսոն հիմնել է իր քառաձայն խմբերգը, իսկ Պալեստրինան կիրառել է 5-1-2-րդ համարները։ Հիշյալ 129-րդ սաղմոսի տեքստն ամբողջությամբ օգտագործել են Վիվալդին, մեր ժամանակակից Առվո Պյարտը և ուրիշներ։ Ավելին, որոշ կոմպոզիտորներ նույն 129-րդ սաղմոսի կամ հատվածի վրա գրել են մի քանի տարբերակներ։ Դրանք են Պալեստրինան, Շյուտցը, Վիվալդին և այլք։ Իսկ 117-րդ սաղմոսի 24-րդ համարի խոսքերով իրենց սաղմոսներն են հորինել Բախը, Պալեստրինան, Ֆրանչեսկո Նաննինոն, ՈՒիլյամ Բյորդը և այլք։ Եվ այս բոլոր գործերը կրում են միևնույն լատիներեն անվանումը «Haec Dies» («Սա է այն օրը, որ Տերն ստեղծեց»)։
Սաղմոսների նախապատմությունն ու դերը եկեղեցական երգեցողության և կոմպոզիտորական արվեստի զարգացման գործում ուրվագծելուց հետո, այժմ վերադառնանք Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ երգված սաղմոսներին։ Ահա մի քանի հատված Հալելի սաղմոսներից.
Տեր, քանի՛ցս բազմաթիվ են
հակառակորդներս,
Շատերն են իմ դեմ դուրս գալիս,
Շատերն են իմ մասին հռչակում, թե.
«Աստծուց սրա համար
փրկություն չկա...»։

Վեր կաց, Տեր, փրկիր ինձ, Աստված իմ,
Դու կապտակես իմ թշնամիներին,
Կփշրես չարագործների ատամները.
Փրկությունը Քեզնից է, ով Տեր,
Ժողովրդիդ վրա Քո օրհնությունը...

ՈՒժով հրեցին ինձ, որպեսզի ընկնեմ,
Բայց Տերն օգնեց ինձ,
Իմ ուժն ու իմ երգը Տերն է,
Նա է իմ փրկությունը...

Եվ այս փրկչական երգն արձագանքվեց Տիեզերքով մեկ, թնդաց Արարատյան աշխարհում։ Այդ երգին ձայնակցեցին Մաշտոցն իր աշակերտներով, Ավարայրում գումարվեցին Վարդանանք, Աղթամար կղզում՝ Նարեկացին, Հռոմկլայում՝ Ներսես Շնորհալին, Սուրբ Էջմիածնում՝ Կոմիտասը։ Փրկչական այդ սաղմոսերգությունը ղողանջեց հայ ժողովրդի եղերական օրերին՝ Մուսա լեռան գագաթին, Հիսուսաբույր երգը մրմնջում էին Դեր Զորի նահատակները, շշնջում էին նույնիսկ նրանք, ովքեր Աստվածաշունչը խաչի պես մեջքին կապած, ծպտյալ փրկում ու փրկվում էին ոսոխից։
Այսօր էլ այդ փրկչական երգը փոխանցվում է սրտից սիրտ։ Այդ երգի հովերը հասան նաև Կշիշտոֆ Պենդերեցկուն, և նա արձագանքեց իր խմբերգով՝ գրված համահունչ թիվ 3 սաղմոսի խոսքերով։ Եվ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առիթով՝ Հայաստանին նվիրված այդ սաղմոսը թևածեց Նյու Յորքի «Կարնեգի հոլլ»-ում, «Հովեր» երգչախմբի և մեներգիչ Լիպարիտ Ավետիսյանի կատարմամբ, Սոնա Հովհաննիսյանի ղեկավարությամբ։ Այստեղից էլ սկսվեց «Սաղմոսի» հաղթարշավը. այնուհետև այն հնչեց Ֆրանսիայում, Իտալիայում և այլուր։
Ահա Հիսուսի երգից բողբոջած այդ սաղմոսի վերջին «ակորդը».
Արի՛, Տեր, փրկի՛ր ինձ, Աստված իմ,
քանզի կործանեցիր բոլորին,
ովքեր իզուր թշնամացել էին ինձ հետ.
Դու մեղավորների ատամները կփշրես։
Տիրոջից է փրկությունը,
Քո օրհներգությունը ժողովրդիդ վրա
թող լինի։

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Հեղինակի նյութեր

• Հյուսիսափայլ համերգ
• «Դա մեր վաղն է»
• Երաժշտագետները Մոցարտի արվեստի առանձնահատկությունների մասին
• Անձինք նուիրեալք
• «Մանուշակի» բուրմունքը
• «Կանաչ էին երազներս, հյութեղ ու հասուն», «Դու արահետ չտրորված, ես մի անցորդ»
• Ընծա` համայն մարդկությանը
• «Իմ մտադրությունն է հասկանալ մի ժողովրդին մյուսի միջոցով»
• Ներդաշնակվում-հաշտվում են Արևելքն ու Արևմուտքը
• «Լացե՛ք իմ վրա, լացե՛ք ձեր վրա. Ողբանք միասին մարդկության վրա, Որ կա և չկա...»
• «Գրկախառնվե՛ք, միլիոննե՛ր»
• ՈՒսուցիչներն են շահել պատերազմը
• «Ես դեպի Աստված մեկ ճանապարհ գիտեմ՝ արվեստը». Մարիա ՅՈՒԴԻՆԱ
• Հոգևոր արժեքներ կրող և գալիքին փոխանցող հենարանը
• «Յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախումը յուրովի ծաղկելն է»
• Էդվարդ Միրզոյանի «Գարունը»
• Ինչ էլ որ լինի, հայերի երկիրն ու ազգը կմնան... Ջ. ԲԱՅՐՈՆ
• «Այն աչքերը, որ չեն լացել, Բան չեն տեսել այս աշխարհում»
• Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցի մեծ համերգասրահը կոչվեց Տատյանա Հայրապետյանի անվամբ
• Ազնիվ մեղվաբույծը

Մեկնաբանություններ