Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նախատեսում է մայիսի 9-ին առաջին անգամ այցելել Սպիտակ տուն նախագահ Ջո Բայդենի պաշտոնավարումից հետո: Սա նշանակում է, որ վերականգնվում են այս երկրների ռազմական կապերը: Թուրքիայի կողմից ՆԱՏՕ-ին Շվեդիայի անդամակցության հաստատումից հետո Վաշինգտոնը 23 միլիարդ դոլար արժողությամբ պայմանագիր է ստորագրել՝ ամերիկյան արտադրության F-16 մարտական ինքնաթիռներ, հրթիռներ և ռումբեր Անկարային վաճառելու համար:                
 

Սրտով մտածելու դժվարությունները

Սրտով մտածելու դժվարությունները
24.11.2015 | 11:16

(սկիզբը՝ այստեղ)

Զրուցակիցս տնտեսական մշակութաբան ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԴԱԴԱՅԱՆՆ է:

-Նախ արձանագրեմ՝ ամենայն մանրամասնությամբ ուսումնասիրել-հետազոտել ես թե՛ Օսմանյան կայսրությունում, թե՛ Օսմանյան Թուրքիայում հայերիս առևտրատնտեսական գործունեությունը, մերոնց բազմադարյա տնտեսական ներդրումը: Ապա հարցադրեմ՝ ինչո՞ւ, ո՞րն էր նպատակը:
-Համարում էի և այժմ էլ համարում եմ, որ Հայոց ցեղասպանության հիմնական դրդապատճառներից մեկը (և դա հաստատվում է հազարավոր փաստաթղթերով ու վկայություններով) տնտեսական գործոնն էր: Ոչնչացնելով հիմնականում ունևոր հայությանը և բռնազավթելով նրա ինչքը, թուրքական ոճրագործ կառավարությունը լուծում էր մի քանի խնդիր: Նախ, պատերազմող երկրին, որի բանակը ռազմաճակատում էր, անհրաժեշտ էր ցեղասպանների` մարդակերպ գազանների ռեսուրս: Ջարդերի կազմակերպիչները թուրք ու քուրդ խուժանին հորդորում-խրախուսում էին` ձեր բնակավայրի հայ փոքրամասնությունը դարեր շարունակ տնտեսապես ձեզ իշխել է, դուք մնացել եք թշվառ ու աղքատ, իսկ իրենք հարստացել ու ճոխացել են, գնացեք հային սպանեք ու տիրացեք նրա հարստությանը: Գնում էին պատրաստակամորեն և հաճույքով, ստորնագույն բնազդները ցուցահանելով` կատարում աներևակայելի նախճիրներ: ՈՒ վարձատրվում էին բոլորը` «յուղոտ» պատառները տանում էին բարձրաստիճան պաշտոնյաները, զինվորական ու ոստիկանական հրամանատարները, իսկ ցեղասպան խուժանին բաժին էին հասնում հայերի կահ-կարասին ու պարենը: Երկրորդ, փախստական թուրքերին, հատկապես` Բալկաններից, բերում-տեղավորում էին հայերի տներում: Եվ, երրորդ, հայերից յուրացրած հարստությունն օգտագործում էին վերազինվելու, ապա և` ռազմատուգանքներ վճարելու համար: Ընդ որում, արվում էր իրավական ապահովմամբ` զանազան օրենսդրական ակտերի, օրենքների ընդունմամբ: Այս ամենը մեր ցեղասպանագիտությունը չի ուսումնասիրել:
-…
-…գրեթե չի ուսումնասիրել:
-Պարզապես ցանկանում էի հիշեցնել, որ Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ` հրատարակության պատրաստեցիր «Տնտեսական ցեղասպանություն: Հայերի տնտեսական գործունեությունը ներկայիս Թուրքիայի տարածքում մինչև 1915 թվականը: Փաստերի ժողովածու» գիրքը:
-Անշուշտ, հիշում եմ: Ներկայացրել եմ հայերիս տնտեսական գործունեությունը 100 քաղաքներում, 70 առավել նշանավոր անձանց կենսագրություններ, 48 ֆինանսավարկային հաստատություններ, արտադրական ձեռնարկություններ և տնտեսական միություններ, զետեղել եմ ֆիրմաների 100 գովազդապատկեր, կազմել ապրանքատեսակների, դրամական, կշռի, վարչական միավորների և այլ եզրերի բացատրական բառարան ու այդ ամենը «համեմել» շուրջ 400 լուսանկարներով, որովհետև դրանք ևս փաստաթղթային արժեք ունեն: 370-էջանոց գրքին գրել եմ ընդամենը 15-էջանոց առաջաբան (մնացյալը հարյուրավոր աղբյուրներից կատարված քաղվածքներ են), որտեղ թուրքերին ուղղել եմ մեկ հարց` եթե ժխտում եք ցեղասպանությունը, ապա ասեք, թե ինչ եղան հազարավոր այդ մարդիկ ու նրանց ստեղծածը: Այդ ժողովածուին ամենաքաջատեղյակը դու ես, որովհետև 2014 թ. ապրիլի 24-ից մինչև 2015 թ. ապրիլի 24-ը, ամեն շաբաթ, «Ցեղասպանություն-100» խորագրի ներքո թերթումդ տպագրեցիր նյութերի մի մասը` 54 թողարկում: Ընդ որում, ցեղասպանության թեմային առնչվող հրապարակումներ տպագրել ու շարունակում ես տպագրել և ոչ միայն իմ, այլև շատ այլ հեղինակների հոդվածներ: Մեկ անգամ գրել եմ, հիմա էլ չեմ զլանա կրկնել` հայկական ԶԼՄ-ներից միակը «Իրատեսն» է, որը հիմնավորապես, շարունակաբար հետապնդում է ցեղասպանության հիմնախնդիրը, որի համար մեր ժողովրդի ողբերգությունը անցողիկ, միջոցառումային բնույթ չի կրում: Հիմա թույլ տուր քեզ հարցնեմ` որևէ պետական կառույցից, որևէ պաշտոնատար անձից գեթ մեկ շնորհակալական, խրախուսական խոսքի արժանացե՞լ ես:
-Եթե անկեղծ, «Իրատեսի» ստեղծագործական կոլեկտիվը (հեղինակներից մեկն էլ դու ես), կատարել է ու շարունակելու է կատարել իրեն վերապահվածը, առանց որևէ ակնկալիքի: Շոշափվող թեման այն տարածքն է, որը չի ընդունում ինչ-որ չինովնիկի շնորհակալական խոսք կամ պետական կառույցի խրախուսանք: «Իրատեսի» համար քո իսկ բնութագրմամբ՝ «մեր ժողովրդի ողբերգությունը անցողիկ, միջոցառումային բնույթ չի կրում», հետևաբար, թերթի հեղինակները որպես հայ մարդիկ, որպես հայրենիք կորցրածների սերունդներ նվիրվածությամբ իրենց գործն են կատարում: Օգտվելով առիթից` ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել մեր բազմահազար ընթերցողներին արձագանքների, գնահատականների և օգտակար առաջարկությունների համար:
-Իհարկե, որևէ ակնկալիք չես ունեցել, մեզնից ոչ ոք չի ունեցել, իրավացի ես` մենք մեր պարտքն ենք հատուցում: Բայց ես միտումի մասին եմ խոսում, պատկան մարմինների տրամաբանության` ոչնչով չաջակցել նրանց, ովքեր կամավոր կերպով լծվել են աշխատանքի, հացուջուր չեն ուզում և մտածում են սրտով:
-Անդրադառնանք քո ժողովածուին և հստակեցնենք՝ ի՞նչ եղավ նրա ճակատագիրը:
-Իրավաբանական լեզվով ասած` առ ոչինչ: Ճիշտ ու հարմար համարեցի, որ ժողովածուն հրատարակի պետությունը` ի դեմս մշակույթի նախարարության, որը պետպատվեր հասկացության ներքո զբաղվում է գրահրատարակչական բիզնեսով:
-Ո՞ր բիզնեսի մասին է խոսքը, ի՞նչ նկատի ունես:
-Խոսքը աներևակայելի ապաշնորհ բիզնեսի մասին է: Հրատարակչությունները հայտեր են ներկայացնում նախարարության հանձնաժողովին, որը, հայտը բավարարելու դեպքում, ֆինանսական հատկացում է կատարում: Ապա, գիրքը լույս տեսնելուց հետո, նախարարությունը տպաքանակը տանում է և ինքը վաճառում: Բայց վաճառում է… ինքնարժեքից ցածր գնով` իր տրամադրած գումարից էժան: Լավ, եթե պետական մարմինը շահույթ ստանալու նպատակ չի հետապնդում, ապա դա դեռ չի նշանակում, որ ներդրած գումարը չպիտի հետ ստանա: Սա ի՞նչ վարչարարություն է: Ախր, հաջորդ տարի պետբյուջեով նախատեսվող ծախսերը կկրճատվեն` վնասաբեր ոլորտը չֆինանսավորելու արդարացի պատճառաբանմամբ, արդյունքում կպակասեն նաև հրատարակությունները: Բայց կարևորը դա չէ, կարևորը սիրուն հիմնավորում մոգոնելն է…
-Փորձե՞լ ես պարզաբանել, թե նախարարությունն ինչու է այդպես վարվում:
-Եթե հարցնես` քեզ մի «ոգեղեն» հիմնավորում կտան:
-Ավելի հստա՞կ…
-Նախ, բացատրության դեռ պիտի արժանի լինես: Բանն այն է, որ նախարարությունը հայտերն ընդունում է ոչ թե անձամբ հեղինակներից, այլ հրատարակչություններից: Անցյալ տարի հրատարակչություններից մեկը, ի թիվս երկու տասնյակ գրքերի, իմն էլ էր ներկայացրել: Իմը մերժել են, առանց հրատարակչին բացատրություն տալու: Հրատարակչին էլ ձեռնտու չէ «ղալմաղալ» բարձրացնել, որովհետև իր մյուս հայտերը բավարարել են, և հաջորդ տարի կարող է դրանից էլ զրկվել: Նախարարությունն ու հրատարակչությունը գոհ են, իսկ ես, որ տարիներով քրտինք եմ թափել՝ դժգոհ: Բայց դե քեզ ո՞վ է բանի տեղ դնողը:
-Չեմ զարմանում: Այդպես էլ պետք է լիներ, եթե (բոլշևիկների օրինակով) յուրաքանչյուր խոհարար կամ լվացք անող կոլեկտիվ կառավարելու, մարդկանց (տվյալ պարագայում նաև գրքերի) ճակատագիր լուծելու հայտ է ներկայացնում:
-Անշուշտ հիշում ես կարգախոսները` կոմունիստական նոմենկլատուրայի, սովետական բյուրոկրատիայի մասին, որ շրջանառության մեջ էին դրվել ԽՍՀՄ փլուզման տարիներին: Բայց այսօր ես ստիպված եմ արձանագրելու՝ խորհրդային բյուրոկրատները կրթված, կյանքի, աշխատանքի փորձառություն ձեռք բերած մարդիկ էին: Մեր անկախ պետության չինովնիկը ոչ միայն կապերով ու ծանոթությամբ աթոռին բազմած անգետ է, այլև լկտիության աստիճանի քամահրոտ: Այդ մարդուն ինչպե՞ս բացատրես, որ երբ իմ գիրքը մերժում ես, թուրքերը մեկ տասնյակ նմանատիպ հրատարակություններ են լույս ընծայում` իրենց պատկերացումներով ներկայացնելով հայոց ընչազրկումը: Որ ընթանում է հայերի տնտեսական պատմության մոռացության մատնելու, դուրսմղման գործընթաց: Որ ամերիկյան ու եվրոպացի հեղինակները պարբերաբար անդրադառնում են այդ թեմային, իսկ մենք լուռ ենք: Որ… և հազարումի «որ»: Այս հարցը փակեմ դառնաղի զվարճանքով: Մի ռուս հեղինակ գրել էր, թե Խորհրդային Միության ամենադեմոկրատական ժամանակաշրջանը եղել է ստալինյանը, որովհետև իշխանությանն ուղղված ոչ մի մատնագիր անպատասխան չէր մնում` իսկույն արձագանքում էին, գալիս մարդուն ձերբակալում էին և անհետ կորցնում: Մեր նորանկախ չինովնիկն էլ է նույն բանն անում` առանց բացատրություն տալու, ինքն էլ է դեմոկրատ:
-Որպեսզի սխալ չհասկացվենք՝ արձանագրենք. խնդիրը կամ տնտեսական մշակութաբան Խաչատուր Դադայանի ցավը ամենևին էլ մի գիրք հրատարակել-չհրատարակելը չէ…
-Դե, իհարկե, ոչ: Լինեմ անկեղծ՝ բյուրոկրատի մերժումն ինձ առավելագույնը տրտմություն է պատճառում, բայց ոչ` վհատություն: Խնդիրը շատ ավելի լուրջ է: Անցյալ դարի 80-ական թվականներին մի սփյուռքահայ ինձ տվեց բեյրութաբնակ պատմաբան, գրական գործիչ Լևոն Վարդանի 1970 թ. լույս ընծայած «Հայկական Տասնհինգը եւ հայերու լքեալ գոյքերը» գիրքը, որը կարդացի ու ոչինչ չհասկացա: Պիտի 30-40 տարի անցներ, շատ բան կարդայի, ուսումնասիրեի, մտորեի, հետո կրկին անդրադառնայի այդ գրքին, որպեսզի հասկանայի, թե հեղինակն ինչ է ուզել ասել: Նա մասնավորաբար գրում է. «Խօսիլ հայկական պահանջներու մասին՝ ըրին շատեր, գրել՝ նո՛յնպէս. եւ, սակայն, այդ բոլորին մէջ, այդ բոլո՛ր տեսակի պահանջներուն մէջ յաճախ մոռցուելու դատապարտուեցան կարելիութիւնն ու անհրաժեշտութիւնը լքեալ գոյքերը դրամանիշով արտայայտող թիւ ու քանակին, եւ այս մէկը՝ կա՛մ անոր համար, որ հայկական պահանջներով զբաղողներ հետապնդել ուզեցին նախ հող հայրենին եւ ապա՛ միայն այլ բան, եւ կամ ալ անոր համար, որ երկրորդական թուող լքեալ գոյքերը արդէ՛ն իսկ կը նկատուէին վերջնականօրէն կորսուած: Բայց Հայկական Դատի անբաժանելի մէկ մասն է պահանջը հայերու նիւթական կորուստներուն, որուն հետ, դժբախտաբար, եւ որքան որ ծանօթ է մեզի, զբաղած է ո՛չ մէկը հայոց պատմութեան քննիչներէն: Իսկ եթէ գտնուած են զբաղողներ՝ անոնք ալ չեն անցած ընդհանուր կարծիքներէ եւ քննութեան չդիմացող եզրակացութիւններէ անդին. ահա թէ ինչո՛ւ համար այսօր հայերու լքեալ գոյքերուն արժեւորումով զբաղիլ փորձող ո՛րեւէ մէկը ինքզինք կը գտնէ ամբողջական բացակայութեանը առջեւ այն աղբիւրներուն, որոնք կրնային առնուազն օժանդակել իր գնահատումի ճիգին: Այսօր, եթէ կþուզուի նո՛յնիսկ հեռաւոր կերպով նշել իսկական քաշը նիւթական կորուստին եւ անոր հողայինի՛ն նաեւ, անհրաժեշտ է լրիւ կերպով ճանչնալ ընկերային եւ նիւթական վիճակն ու կենսամակարդակը Տասնչորսի արեւմտահայութեան եւ արեւելահայուն. եւ որովհետեւ այս ուղղութեամբ կը գտնուի ո՛չ մէկ վիճակագրութիւն կամ ուսումնասիրութիւն՝ գնահատանքի որեւէ ճիգ անպայման պիտի բախի անտեղիտալի, անբեկանելի եւ անյաղթահարելի այն արգելքին, որ կը ծածկէ ուղին լքեալ գոյքերուն առաջնորդող: Հակառա՛կ սա ճշմարտութեան, սակայն, իւրաքանչիւր հայու աւագ պարտականութիւնն է ա՛ռնուազն ճանչնալ ահաւորութիւնը կորուստին, զոր եթէ այսօր չի կրնար հայ պատմութեան ուսանողը պատկերացնել յստակ ու մէկին գիծերով՝ կարող է, սակայն, ա՛ռնուազն տալ անոր թերաստուերային մէկ պատկերը: Գուցէ ոմանց համար անընդունելի թուի այս մէկը, բայց անիկա առաւելագո՛յնն է, զոր կարող է կատարել հայ պատմութիւնը զննող որեւէ մարդ»: Խնդրաց խնդիրը այստեղ է, և ես իմ «Տնտեսական ցեղասպանություն» ժողովածուով լրացնում եմ Լևոն Վարդանի տեսակետը: Դա ամենևին չի նշանակում դասական պահանջատիրությունից հրաժարում, հակառակը` մերօրյա նոր պահանջ է առաջադրում` Թուրքիայից ֆինանսանյութական փոխհատուցում ստանալ` դատաիրավական հետապնդման ճանապարհով: Ընդ որում, այդ հետապնդումը պետք է նախաձեռնեն հայապատկան կապիտալից բռնազրկվածների ժառանգները: Այս տեսակետը արտահայտել եմ դեռևս 2008 թ.` արտասահմանում կայացած մի գիտաժողովի ժամանակ հանդես գալով «Հայոց ցեղասպանության տնտեսական բաղադրյալը և ֆինանսանյութական փոխհատուցման հիմնախնդիրը» զեկուցմամբ: Աստված թող երկար կյանք պարգևի Արամ Ա կաթողիկոսին, որը ձեռնարկել է իրավական հետապնդում` նպատակ ունենալով վերադարձնել սսապատկան կալվածքները:
-Այդուհանդերձ, անդրադառնանք «հողեղեն» խնդրի` անտիպ գործերիդ հրատարակմանը:
-Կներես կոպիտ արտահայտությանս համար` գրողի ծո՛ցը, թե չեն տպագրվի: Այդ հարցն ինձ համար, թերևս, փակված է, այսուհետ ինչ կգրեմ` քո թույլտվությամբ կհրապարակեմ «Իրատեսում» և վերջ, մարդիկ կուզենան` թող քեզ մոտ ընթերցեն: 15 անուն գրքի հեղինակ եմ, չորսը հրատարակել է վաճառականական ավանդույթները պահպանած ռուսաստանաբնակ բիզնեսմեն Վահան Ափրոյանը, երեքը` Ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը, մեկը` Արդյունաբերողների և գործարարների միության նախագահ Արսեն Ղազարյանը, մեկը` «Հայրենիք» ակումբը: Բոլորին էլ շնորհակալ եմ, բայց այլևս չեմ ուզում որևէ մեկի «որդեգիրը» լինել: Նախ, հայերեն գիրք հրատարակելու մեջ իմաստ չեմ տեսնում: Ո՞Ւմ համար ենք հրատարակում, գրքի գնողունակության մակարդակը գրեթե զրոյական է, իսկ հեղինակը իր աշխատանքի դիմաց ֆինանսական հատույց չի ստանում: Բերեմ իմ օրինակը: Հինգ տարի առաջ 500 օրինակ տպաքանակով լույս եմ ընծայել հայոց մեծագույն ձեռնարկատեր ու բարերարության գագաթ Ա. Մանթաշյանցի մասին շքեղ հրատարակված ուսումնասիրությունս, և տպաքանակը չեմ կարողացել իրացնել: Որ դա հրաշալի գիրք է, կասկածից վեր է, ապացույցը` irates.am կայքում զետեղված էլեկտրոնային տարբերակն է, որն ունի շուրջ 22 հազար դիտայց: Այսինքն, մարդիկ կարդում են, բայց գիրք գնելու փող չունեն, փողը պետք է հանապազօրյա հաց ունենալու համար: Երկրորդ, փողը գտնվում է բիզնեսմենի, դրամատիրոջ, փողվորի ձեռքում: Երբ նրան դիմում ես, թե` ֆինանսավորիր «Տնտեսական ցեղասպանություն», «Հայոց ազգային կտակներ», «Հայարան» (որի մեջ է նաև Հովսեփ Ամիրխանյանի պատմությունը) և այլ աշխատանքներ տպագրեմ, լավագույն դեպքում պատասխանում է` տպարանական ու հրատարակչական ծախքերը կհոգամ, բայց քեզ չեմ վճարի: (Իրեն երևի թվում է, թե ես օդով եմ կերակրվում): ՈՒզում ես ասել` ախր, երբ դու քո դուքանն էիր բացում, աշխատեցնում, փող վաստակում, ես գրադարաններում, համակարգչի առաջ աչք էի քոռացնում, որ քեզ քո ավանդույթները տամ: Ո՞Ւմ ասես, ի՞նչ իմաստ ունի: Շուրջ քառորդ դար անկախ երկիր ենք, աշխարհը մեր առջև բաց է, բայց շարունակում ենք քարանձավում ապրել, միմյանց ոսկոր կրծել, իրար միս ուտել, իշխանության ու փողի ձգտել կամ էլ ինքնափորփրմամբ զբաղվել: Այնինչ քարանձավից դուրս մի ամբողջ աշխարհ կա, որը դու կարող ես քեզ համար բացել տեղեկատվական տեխնոլոգիաների շնորհիվ: Մի կազմակերպություն կա, որը միջազգային չափանիշների էլեկտրոնային գրքեր է պատրաստում ու հանձնում համաշխարհային խոշորագույն գրավաճառ ցանցին: Գրքերիցս երկուսն արդեն այդտեղ են ու վաճառվում են: Օգուտ են քաղում թե ցանցը, թե ամերիկյան կառավարությունը` հարկ ստանալով, թե կազմակերպությունը և թե ես, որպես հեղինակ: Միակ խնդիրս գրքերս անգլերեն թարգմանելն է. դա էլ կլուծվի, Աստված մեծ է, մի դուռ կբացի: Եթե կարողանամ բազմամիլիոն անգլախոս ընթերցողին մատուցել իմ ժողովրդի ճշմարտությունը, երջանիկ կլինեմ:
(շարունակելի)


Զրույցը` Փիրուզա ՄԵԼԻՔՍԵԹՅԱՆԻ

Դիտվել է՝ 25361

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ