«Որևէ գործիք նվագելը, երաժշտություն կատարելը և արվեստագետ լինելը տարբեր բաներ են»

«Իրատեսի» հյուրը ՀՀ Հանրային ռադիոյի Արամ Մերանգուլյանի անվան ժողգործիքների վաստակավոր անսամբլի մենակատար-քամանչահար, ժողգործիքների երաժիշտ կատարողների ԽՍՀՄ միջհանրապետական մրցույթի դափնեկիր, գեղանկարիչ ՀԱԿՈԲ ԽԱԼԱԹՅԱՆՆ է:

«ՀՈԲԵԼՅԱՆՆԵՐՆ ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ՄԻՇՏ ԷԼ ԵՂԵԼ ԵՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ»

-Հակոբ, այս տարի լրանում է ծննդյանդ 60-ամյակը: Հայտնի է, որ արվեստագետի կենսագրությունը ուղենշվում է նաև ստեղծագործական կյանքի տարիներով: Այս իմաստով՝ քանի՞ տարեկան ես, և ինչպե՞ս պիտի նշես տարիներիդ հանրագումարը:
-Ստեղծագործական կյանքիս 40-ամյակն է լրանում այս տարի: Նախնական պայմանավորվածություն ունեմ Հայաստանի կամերային նվագախմբի ղեկավար Վահան Մարտիրոսյանի հետ, համաձայն որի՝ աշնանը պիտի ունենանք համերգ՝ իմ գեղանկարչական աշխատանքների ցուցահանդեսի համադրությամբ: Մինչ այդ նախատեսված է նաև համերգ Սանկտ Պետերբուրգում, ուր կմեկնեմ տեղի հայ համայնքի հրավերով, ելույթ կունենամ հայ համայնքի կամերային նվագախմբի հետ, կցուցադրեմ նկարներս: Հոբելյաններն ինձ համար միշտ էլ եղել են հաշվետվություններ: Իմ հոբելյանական համերգների ընթացքում գովասանք չի հնչում, ես բազկաթոռին չեմ նստում, իմ մասին ճառեր չեմ լսում: Ես նվագում եմ, ներկայացնում իմ վերջին տարիների նորարարությունները, ցուցադրում իմ նկարները: Այս տարի մտադիր եմ ցուցադրել այն գեղանկարներս, որոնք արել եմ աշխարհի տարբեր երկրներում ունեցած հյուրախաղերի ժամանակ: Ցուցահանդեսը կկրի «Հյուրախաղեր՝ առանց սահմանի» խորագիրը: Գեղանկարների կողքին կլինեն լուսանկարներս՝ իմ արած բնապատկերների ֆոնին, որպեսզի մարդիկ չմտածեն, թե այդ բնապատկերները հորինված են կամ արտանկարված ուրիշ աղբյուրներից:

«ՇԱՏ ԷԻ ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ՄԵԾ ԿՏԱՎԻ ԳՈՐԾ ՆՎԱԳԵԼ ՔԱՄԱՆՉԱՅՈՎ»

-Դու համատեղում ես քո մեջ երկու մուսայի ծառային՝ երաժշտության և կերպարվեստի: Ո՞րն է նրանցից գերակա դիրքում:
-Ինքս էլ մեկ-մեկ ինձ հարց եմ տալիս, թե որ բնագավառում եմ ինչ-որ չափով ավելի կամ պակաս ներդրում անում: Դու նկարիչ կամ երաժիշտ չես միայն այն պահերին, երբ նկարում կամ նվագում ես: Դա մտածելակերպ է, ապրելակերպ է, որ միշտ նստած է քո մեջ: ՈՒղղակի գեղանկարչության պարագայում կան լրացուցիչ բարդություններ. պետք է նյութեր հայթայթես, բերես-հավաքես համապատասխան մի տեղում, միջավայր ստեղծես, նոր տրվես նկարելու քո ընթացքին: Եթե էությամբ նկարիչ չես, շատ շուտ կձանձրանաս այդ քաշքշուկից ու այլևս չես նկարի: Իսկ եթե նկարիչ ես, ամեն դժվարություն կհաղթահարես ու կանես գործդ: Երաժշտության դեպքում այս խնդիրները չկան. դու ես և գործիքդ: Արդեն 47 տարի է, որ քամանչան ձեռքիս է:
-Ես քեզ գիտեմ այն մութ ու ցուրտ տարիներից, երբ արվեստով զբաղվելը դոնքիշոտության նման մի բան էր: Դու ոչ միայն չօտարվեցիր երաժշտությունից, այլև տարվեցիր գեղանկարչությամբ: Ի՞նչ դժվարությունների ես բախվել այդ ընթացքում:
-Ինձ համար առաջնայինը գումարը չէ: Անում եմ այն, ինչ սիրում եմ անել: Այդ մութ ու խավար տարիներին ես քամանչայով Արամ Խաչատրյանի Ջութակի կոնցերտն էի նվագում: Նպատակս սիմֆոնիկ նվագախմբի հետ նվագելն էր, բայց Լորիս Ճգնավորյանի հետ պայմանավորվածությունն անվերջ ձգձգվեց ու չկայացավ: Հանդիպեցի նաև Օհան Դուրյանին, ասացի, որ նվագում եմ Էդվարդ Բաղդասարյանի «Ռապսոդիան»՝ գրված ջութակի և նվագախմբի համար: Ընդամենը հաջողվեց փորձ անել նվագախմբի հետ, համերգային կատարում այդպես էլ չեղավ: Շատ էի ցանկանում մեծ կտավի գործ նվագել քամանչայով, բայց այն տարիներին չստացվեց: Ավելի ուշ մաեստրո Ղարաբեկյանի հետ ձեռք բերեցի պայմանավորվածություն, նա պատվիրեց Ռուբեն Ալթունյանին գրել «Անտունի» ստեղծագործությունը՝ քամանչայի և կամերային նվագախմբի համար: Եվ վերջապես հնարավոր եղավ այդ գործը կատարել, ցույց տալ քամանչայի բոլոր տեխնիկական հնարավորությունները:
-Տարիներ առաջ «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի շրջանակներում Շառլ Ազնավուրի կեցավայրում կայացած ընդունելության ժամանակ դու և Գևորգ Դաբաղյանը աշխարհահռչակ մեր հայրենակցին հիացրիք ազգային մեղեդիների ձեր կատարումներով: Ինչի՞ մասին խոսեցիք նրա հետ:
-Ես մտածում էի, որ շատ անարդար բան կլինի, եթե չնվագեմ Ազնավուրի համար: Փա՜ռք Աստծո, Հարություն Խաչատրյանի շնորհիվ նպատակս իրականացավ: Նվագեցի, ապա մի կարճ զրույց եղավ Շառլի հետ: Նա պատմեց, որ իր հայրն էլ թառ է նվագել, ապա անկեղծորեն ավելացրեց. «Բայց լավ չէր նվագում, կարգին նվագել չգիտեր»:

«ՄԱՐԴԸ, ՄԻԱՅՆ ԻՐ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼ ԳՈՐԾԸ ԿԱՏԱՐԵԼՈՎ, ԴԵՌ ՈՉԻՆՉ ՉԻ ԱՆՈՒՄ՝ ՈՐՊԵՍ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏ»

-Առհասարակ մշակույթի, մասնավորապես՝ երաժշտական աշխարհի ներկայացուցիչները վերջին տարիներին բարձրաձայնում են ազգային գործիքների նկատմամբ հետաքրքրության պակասի, դրանց որոշ տեսակներին սպառնացող անհետացման վտանգի մասին: Բնականաբար, կամաց-կամաց ասպարեզից դուրս են մղվում նաև այդ գործիքները պատրաստող, վերականգնող վարպետները: Ի՞նչ կասես այս մասին:
-Այո՛, ազգային գործիք նվագողներն ու դրանք պատրաստողները վերջին մոհիկաններն են:
-Կոնկրետ քո դեպքում կա՞ն գործը շարունակողներ, դու ունե՞ս հետնորդներ:
-Կոնկրետ իմ դեպքում պիտի ասեմ, որ վիճակն այնքան էլ վատ չէ: Շատ է խոսվում, իհարկե, այդ խնդրի մասին: Վերջին քսան տարում ամեն բան այնքա՜ն այլասերվեց, մենք այնքա՜ն հեռացանք ազգայինից: Բայց ես ունեմ իմ անձնական կարծիքը. Սովետմիության տարիների հետ համեմատած՝ այսօր ավելի շատ են նվագում ազգային գործիքներ: Կան և՛ մեծահասակ կատարողներ, և՛ երեխաներ: Հարցին ուրիշ կողմից պետք է նայել. այդ երեխաները, որ այսօր տարված են ազգային գործիքներով, նվագում են դրանցք, վաղը ի՞նչ են դառնալու, ինչպե՞ս են հոգալու իրենց ապրուստը: Նվագախմբերում երաժիշտների թիվը սահմանափակ է՝ երեք-չորս հոգի: Իսկ մյուսներն ի՞նչ պիտի անեն, ինչպե՞ս պիտի ապրեն: Իհարկե, սա միայն ազգային նվագարաններին չի վերաբերում, մյուս մասնագիտությունների դեպքում էլ կա նույն խնդիրը:
-Դատելով հենց մեր տարբեր երաժշտական կոլեկտիվների օրինակով՝ կարող ենք վկայակոչել շատ տխուր փաստեր. պրոֆեսիոնալ երաժիշտներն իրենց հացը վաստակելու համար լավագույն դեպքում նվագում են ակումբներում, տարատեսակ խնջույքների ժամանակ, վատագույն դեպքում տաքսի են վարում, վարսահարդարությամբ զբաղվում և այլն, և այլն:
-Այո՛, մեզ մոտ այդպես է, մենք արդեն չենք էլ զարմանում: Ես դասավանդում եմ երաժշտական դպրոցում և ունեմ երեք աշակերտ քամանչայի դասարանում: Նրանցից երկուսի համար քամանչան համարվում է երկրորդ գործիք: Նախկինում իբրև երկրորդ գործիք պարտադիր էր համարվում դաշնամուրը: Եթե մարդը ցանկանում էր պրոֆեսիոնալ երաժիշտ դառնալ, պետք է անպայման կարողանար նվագել դաշնամուր: Այսօր ամեն բան իրար են խառնել: Երկրորդ գործիքի ընտրությունը թողել են սովորողի հույսին, և սա բերում է իր սխալ հետևանքները: Ազգային նվագարանների բաժնում սովորող երեխան ընտրում է ոչ թե դաշնամուր, այլ քամանչա, շվի կամ մեկ այլ գործիք և մնում անտեղյակ դաշնամուրին, որը անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր երաժշտի: Բացի այդ, որևէ գործիք նվագելը, երաժշտություն կատարելը և արվեստագետ լինելը տարբեր բաներ են: Մարդը, միայն իր պրոֆեսիոնալ գործը կատարելով, դեռ ոչինչ չի անում՝ որպես արվեստագետ: Արվեստագետը լոկ կատարող չէ, նա պիտի ինչ-որ նոր բան անի իր ասպարեզում, մի այնպիսի բան, որ իրենից առաջ ոչ ոք չի արել: Օրինակ՝ Ամերիկայում աշխատանքի ընդունելիս պահանջում են լրացնել անձնական թերթիկ, որտեղ մի կետ կա, որով գործատուն հարցնում է. «Կա՞ այնպիսի մի բան, որն առաջինն արել ես դու, որը քեզնից առաջ ոչ ոք չի արել»: Սա շատ հետաքրքիր, կարևոր հարց է: Մեզ մոտ նման հարցեր չեն տրվում:

«ՔԱՄԱՆՈՒ ԵՐԿՈՒ ՏԵՍԱԿ ԿԱ՝ ԹԱՎ ԵՎ ԲԱՄԲԻՌ»

-Անդրադառնանք քո մեկ այլ կարևոր առաքելությանը, որն առավելագույնս ի ցույց է դնում քո արվեստագիտական գյուտարարությունը: Դու ոչ միայն երաժիշտ կատարող ես, այլև վերանորոգում և պատրաստում ես երաժշտական գործիքներ: Մասնավորապես՝ խոսենք քո պատրաստած հազվագյուտ գործիքի՝ քամանու (կամ՝ քեմանու) մասին: Ո՞ր դարաշրջանին են վերագրվում այդ գործիքի մասին առաջին վկայությունները:
-Հիշատակությունները վաղնջական ժամանակներից են գալիս: Մատենադարանում պահպանվող ձեռագրերում կան հիշատակություններ: Անգամ Դվինում պեղված 10-րդ դարին վերագրվող մի սափորի վրա է պատկերված քամանի: Կոնկրետ թվագրել, թե որ ժամանակաշրջանում է ի հայտ եկել այդ գործիքը, դժվար է: Նախորդ դարասկզբից մեզ հասած լուսանկարներում Ջիվանին քամանիով է, և այդ շրջանից սկսած՝ նա է եղել քամանու ամենամեծ պրոպագանդողը: Դա աշուղական գործիք է: Առավել մոտ ժամանակների մասին եթե խոսենք, պիտի ասենք, որ քամանին տարածված է եղել մեզ մոտ՝ Արևելյան Հայաստանում, և համշենահայերի շրջանում: Համշենահայերի համար փողային գործիքների հետ քամանին համարվում է գլխավոր ազգային նվագարանը: Նրանք իրենց բոլոր պարեղանակների, շուրջպարերի մեջ օգտագործում են քամանին:
-Դու ասես նոր կյանք ես տվել քամանուն: Ե՞րբ ես պատրաստել առաջին գործիքը:
-Ես առաջին քամանին պատրաստեցի իմ հիսնամյակին նվիրված համերգի առիթով: Ազգային նվագարանների կվարտետով հանդես եկանք՝ երկու քամանչա, ալտ և թավ (քամանի): Քամանու երկու տեսակ կա՝ թավ և բամբիռ: Իմ վարպետը՝ Մարտին Խաչատրյանը, 60-ականներին պատրաստել էր երկու քամանի՝ թավջութակի և ալտի չափերով, ձևավորել իր անհատական մոտեցմամբ: Նա դրանք կոչել էր բամբիռներ: Այդ գործիքներն իրենց տեմբրով իսկապես էլ համապատասխանում էին սիմֆոնիկ նվագախմբի թավջութակին և ալտին: Ես չեմ ցանկացել հնարել նոր գործիք: Պահպանել եմ ալտի հնչողությունը: Ստեղծել եմ մաքուր ազգային քամանի նվագարանը, որն իր կորպուսի ծավալի բերումով հնչում է թավ՝ ալտի տեմբրով: Հետագայում պատրաստեցի սոպրանո հնչողությամբ քամանի, որ ինչպես նախորդը, բաղկացած է ամբողջական մեկ կտոր ընկույզի փայտից: Իմ գործիքների մեջ առանձնահատուկ են գործիքի գլխի հատվածները: Ես դրանք ձևավորում եմ իմ անհատական ստեղծագործական մոտեցմամբ՝ արև հիշեցնող զարդաքանդակների կիրառությամբ: Շատ կարևոր է, որ այսպիսի նմուշների մասին մեր պատկերացումները չխամրեն ժամանակի ընթացքում, որ հայ արվեստագետներն ու արվեստասերները չհեռանան դարերի խորքից եկող արժեքներից, որպեսզի օտարները մեր մոռացված արժեքները չսեփականեն և բարձր ամբիոններից չհայտարարեն, թե դրանք իրենց ազգային հարստություններն են եղել հին դարերում:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ