«Էսօր ավտոմատն ու «Սմերչը» շատ կարևոր են, բայց նույնպիսի զենք են և՛ գիրքը, և՛ երաժշտությունը, և՛ կինոն»

«Իրատեսի» հյուրը ՀՀ ժողովրդական արտիստ, կինոռեժիսոր ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆՆ է:

«ԱՐՄԱՏԻՑ, ԱԶԳԻՑ, ՑԵՂԻՑ ԿՏՐՎԵԼՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ»

-Պարոն Խաչատրյան, «Անվերջ փախուստ, հավերժ վերադարձ» ֆիլմաշարի երկրորդ՝ «Փակուղի» ֆիլմը մեզ հանդիպեցնում է Ձեր հերթական տարագիր հերոսի՝ Լևոնի հետ, որի կյանքն ԱՄՆ-ում պատկերանում է իբրև անելանելի փակուղում հայտնվածի ծանր խոստովանություն: Հիմա՝ արտագաղթից ավելի քան երկու տասնամյակ անց, արդեն ոչ մեկիս համար գաղտնիք չէ, որ արտագաղթը ոչ թե ելք էր դեպի լուսավոր իրականություն, այլ ճակատագրական ընթացք՝ դեպի անելանելիությունն ու փակուղին: Դուք դեռ այն ժամանա՞կ էիք կանխազգում այդ տարագիրներին սպասվող դժբախտությունները, երբ սկսեցիք նկարել Ձեր ֆիլմաշարը:
-Իմ մեջ կար անհանգստություն մարդու, հայ մարդու համար, որովհետև գնացողները շատ էին, ու գնալու ցանկությունը չէր պակասում: Չգիտեի՝ ինչպես դրա դեմն առնել: Մտածեցի՝ եթե ֆիլմ նկարեմ, գուցե հասկանամ երևույթը: Նկարեցի «Քամին ունայնության» ֆիլմը: Հետո հասկացա, որ դա գործի տասը տոկոսն է ընդամենը: ՈՒզում էի իմանալ, թե ինչ է լինում այդ գնացողների հետ, ինչ են դառնում նրանց սերունդները: Այս անհանգստությունն սկսեց վերածվել աշխատանքի: «Փակուղին» մի մարդու մասին չէ: Դա ուսումնասիրությունն է Լևոնի և հայության այն հատվածի, որն ապրում է Լոս Անջելեսում:
-Մենք առերեսվում ենք այն փաստի հետ, որ տարագիր հայերը օտար փակուղիները գերադասում են հայրենի փակուղուց: Ինչո՞ւ:
-Չեն գերադասում: ՈՒղղակի չեն հավատում, որ կվերադառնան Հայաստան ու իրենց համար լավ կլինի:
-Դուք դրան հավատո՞ւմ եք:
-Ես հավատում եմ, որ մի օր անպայման լավ կլինի: Բայց գնացածներին հավատացնելու համար աշխատանք է պետք անել: Նրանք պիտի վստահ լինեն, որ չեն գալու ու նորից ընկնեն կրակը: Չէ՞ որ արդեն իսկ կրակի մեջ են: Կրակի մեջ են ոչ միայն աղքատները, ոչ միայն անհաջողակները, այլև հաջողակները, կայացածները, հարուստները: ՈՒ վերջիններս խոստովանում են, որ իրենց վիճակն ավելի լավ չէ, քան իմ հերոսներինը: Որովհետև արմատից, ազգից, ցեղից կտրվելու պատմությունն իսկապես շատ տարօրինակ պատմություն է: Հատկապես հայի համար: 1915-ից մինչև հիմա մարդիկ իրենց պապերի, նախապապերի դժբախտությամբ են ապրում, նրանց ունեցած անարդարության զգացումներն են կրում: Այսինքն՝ այդ ամենը գենետիկորեն փոխանցվում է սերնդեսերունդ: Եթե միայն գրքերով, պատմությամբ փոխանցվեր, այդքան ամուր նստած չէր լինի մեր մեջ: Դա արյամբ, գենով է փոխանցվում, դրա համար էլ այդքան ամուր է նստած մեր մեջ:
-Դուք հավատո՞ւմ եք, որ ինչ-որ ժամանակի, ինչ-որ իրավիճակի մեջ հայերը կարող են կանգ առնել, ոչ մի տեղ չգնալ իրենց բնօրրանից, զերծ մնալ տարագրվելու այդ անկասելի մղումից:
-Իհարկե հավատում եմ: Լևոնն էլ էր ասում, որ պետք է այնպիսին լինի հայրենիքի վիճակը, որ մարդիկ հերթ կանգնեն այնտեղ վերադառնալու համար:
-Կարող է հայրենիքի վիճակը երբեք էլ այդպիսին չլինել, ուրեմն ի՞նչ:
-Ասել այդպես ու գործ չանե՞լ: Պետք է ճիշտ օրենքներ ընդունել, խոր ուսումնասիրություններ անել, կտրել անարդարությունների արմատը, որ մարդիկ վերադառնան: Ամենաբարդ գործը դա է: Չեմ կարծում, որ էդ մարդկանց գնալուց ինչ-որ մեկն անհանգստանում է, փորձում հասկանալ գնալու պատճառները, համոզել, որ չգնան, որ փորձեն այլ լուծում գտնել իրենց պրոբլեմների համար: Որևէ սոցիոլոգ, հոգեբան գնացողներին չի պատմում դրսում եղած իրականության մասին, որ մարդն իմանա՝ ուր է գնում, ինչ է իրեն սպասում դրսում: Նույնկերպ չեմ կարծում, որ այնտեղից վերադառնալ ցանկացողների հետ է ինչ-որ մեկն աշխատում, նպաստում այդ վերադարձին: Սա պետք է լուրջ քաղաքականություն լինի, ռազմավարություն: Որովհետև էս երկիրը մարդկանցով է ուժեղ:
-Մենք փաստացի գտնվում ենք պատերազմական իրավիճակում, և մարդիկ, որ հեռացել էին Հայաստանից խաղաղ ժամանակներում, վերադառնում են պատերազմի ժամանակ: Սա ի՞նչ ֆենոմեն է:
-Դա հենց գենետիկ հիշողության դրսևորումն է: Մարդիկ կրում են Թուրքիայի, Ադրբեջանի, Ռուսաստանի, այլ կառավարությունների կողմից հային հասցված վիրավորանքի, ցավի հիշողությունը: Հայրենիքին կապված մարդիկ շատ են: Նրանք պատասխանատու են զգում իրենց հայրենիքի համար: Սա այնքան կարևոր ուսումնասիրության նյութ է գիտնականների, քաղաքագետների համար: Պետք է հայի գնալու-գալու ուսումնասիրությամբ զբաղվող մի լուրջ կենտրոն լինի: Հայաստանից գնալը, փախչելը մեր ամենաթույլ տեղն է: Մի ողջ ինստիտուտ պետք է լրջորեն ուսումնասիրած լիներ այդ հարցը, ոչ թե դա աներ միայն մի կինոռեժիսոր:

«ԵԹԵ ՈՒԶՈՒՄ ԵՆՔ ՊԱՀՊԱՆԵԼ ԺԱՄԱՆԱԿԸ, ՊԻՏԻ ԴԱ ԱՆԵՆՔ ԱՐՎԵՍՏՈՎ»

-Պատերազմող, գոյության համար մաքառող հասարակության կյանքում ի՞նչ ունի անելու արվեստը:
-Շատ վերացական բաներով չպիտի զբաղվի արվեստը, մասնավորապես՝ կինոն: Կարելի է և՛ սիրո մասին նկարել, և՛ երջանկության, և՛ շոուներ անել, իհարկե: Բայց լուրջ արվեստագետի թեման միշտ էլ եղել է իր շրջապատը, իր հայրենիքը, իր հողը, աշխարհը, որի մեջ ինքն ապրում է: Սա վերաբերում է և՛ դոկումենտալ կինոյին, և՛ խաղարկայինին: Մեկ է՝ զվարճանք անողներն էլի էդ զվարճանքները կանեն, իրենց գումարները կհավաքեն՝ արվեստի հետ որևէ կապ չունեցող ֆիլմերով, ներկայացումներով, տարբեր անճաշակություններով: Բայց լուրջ արվեստագետները չեն կարող առանց մտահոգության ապրել: Նրանք ապրում են առանց կաշվի, առանց հաստ մաշկի: Նրանց վրա ամեն ինչ ազդում է՝ և՛ պատերազմը, և՛ վտանգները, որ կային քսանհինգ տարվա իբրև թե խաղաղության օրերին, և՛ անարդարությունները: Շատ կարևոր է, որ էս ամենի մասին լուրջ գործեր ստեղծվեն՝ ֆիլմեր, գրքեր, նկարներ, երաժշտություն: Եթե ուզում ենք պահպանել ժամանակը, պիտի դա անենք արվեստով: Դա իսկական արվեստագետների գործն է:

«ԵՍ ՄԻՇՏ ԱՍՈՒՄ ԵՄ, ՈՐ ԿԻՆՈՆ ՄԵԾ ԶԵՆՔ Է, ՊԵՏՔ Է ՕԳՏԱԳՈՐԾԵԼ ԱՅՆ, ԲԱՅՑ ԻՆՁ ՉԵՆ ԼՍՈՒՄ»

-Խաղաղության քսանհինգ տարիներին անվերջ խոսվում էր, որ Արցախյան հերոսամարտի մասին լուրջ ֆիլմ չնկարվեց, մոնումենտալ գրական գործ չստեղծվեց: Հիմա վերսկսվել կամ շարունակվում է պատերազմը, ու մենք գրեթե ձեռնունայն ենք մշակութային դաշտում: Ինչո՞ւ:
-Որովհետև լուրջ ծրագիր չառաջադրվեց: Չհրավիրվեցին աշխարհի ուժեղագույն սցենարիստները կամ հայ լավ մասնագետները, որ ուժեղ ֆիլմ նկարվեր: Դա չդարձավ քաղաքականություն և նպատակ: Չի կարելի 100000 դոլարով արցախյան պատերազմի մասին լուրջ ֆիլմ նկարել ու ցույց տալ աշխարհին: Մենք ոչ թե պետք է եղած գումարը բաժանեինք մի քանի տեղ, և ստեղծվեին մի քանի թույլ ֆիլմ, այլ անեինք այնպես, ինչպես անում է ողջ աշխարհը: Պետք էր հավաքել բոլոր միջոցները, հրավիրել լուրջ արվեստագետների և անել հզոր ֆիլմ, որը կդառնար զենք մեր ձեռքին: Մի քանի լավ ֆիլմեր եղան, օրինակ՝ Վարդան Հովհաննիսյանի, Արման Երիցյանի ֆիլմերը, բայց դրանք այն մասշտաբը չունեին, որ հասնեին համաշխարհային լսարանին:
-Խնդիրը միայն կինոն չէ: Գրականությունն էլ է նույն վիճակում՝ մեկ-երկու վերապահումներով, իհարկե: Հո գրողին էլ չե՞ն ուղղորդում, թե ինչի մասին գրի՝ իր գրասեղանի առջև նստած, նա էլ հո գումարի չի՞ սպասում՝ ներշնչվելու համար:
-Այս դեպքում էլ էր հարկավոր ուղղորդել: ՈՒնենք հայ գրողներ, որոնք Պուլիցերյան մրցանակ են ստանում, համաշխարհային ճանաչման արժանանում: Պետք էր նրանց ուղղորդել, թեման տալ, նստեին-գրեին: Պետք է ասվեր այդ մասին, պետք է նպաստեին, որ գրվեր այդպիսի գիրք, հետո հոգ տանեին, որ այն թարգմանվի, ներկայացվի աշխարհին: Չարվեց: Սա քաղաքականություն պիտի լիներ: Ինքնահոսի թողնելով՝ ոչինչ չի ստեղծվի: Պատահականություններ լինում են, բայց դրանք եզակի են. կարող է մի ադամանդ գտնես ցեխի մեջ, բայց դա գլոբալ հարց չի լուծում: Ես միշտ ասում եմ, որ կինոն մեծ զենք է, պետք է օգտագործել այն, բայց ինձ չեն լսում: Այդքան մարդ է աշխատում կինոյում, բայց շատերը լուռ նստած են, ոչինչ չեն անում: Բավական չէ, որ ոչինչ չեն անում, ուրիշի արածն էլ չեն ուզում տեսնել:

«ԹԱՆԳԱՐԱՆ, ՈՐՏԵՂ ՀԱՎԱՔՎԱԾ ԿԼԻՆԻ ԱՅՆ ԱՄԵՆԸ, ԻՆՉ ՈՒՆԻ ՀԱՅ ԿԻՆՈՆ»

-Հայաստանի ազգային կինոակադեմիայի նախագահն եք: Ի՞նչ առաքելություն է ենթադրվում այս դաշտում:
-Նախ պետք է վերանայել, թե ինչ և ով կա մեր կինոյում, թե այս հարյուր տարվա ընթացքում նկարված ֆիլմերից որն ինչ վիճակում է: Որովհետև այդ ֆիլմերը շատ շռայլորեն գցում են սրա-նրա ձեռքը՝ առանց լուրջ ծրագրի: Մեր համր ֆիլմերը թանկարժեք գործեր են, դրանց չի կարելի սիրողական մակարդակով վերաբերվել: Պետք է լինի իսկական հոգածություն: Այդ 15-20 ֆիլմը, որ ունենք, կարելի է ներկայացնել ամբողջ աշխարհին: Բացի այդ, կան ֆիլմեր, որոնք մեր ազգային պատմությունն են, մեր ազգային հպարտությունը: Գոնե երեսուն այդպիսի ֆիլմ կարելի է ընտրել մեր ունեցածից և պահպանել, ներկայացնել: Երբ այդ ֆիլմերը մենք ցուցադրում ենք Հռոմում, Բոլոնիայում, Բեռլինում, մարդիկ հիանում են դրանցով: Հայկական կինոն անարժեք չէ: Մենք պիտի ստեղծենք թանգարան, որտեղ հավաքված կլինի այն ամենը, ինչ ունի հայ կինոն: Պիտի ստեղծենք ուսումնասիրությունների կենտրոն, գրադարան, ֆիլմադարան, դասախոսությունների սրահ, շփվելու տարածք, որպեսզի աշխարհի բոլոր երկրներից գան իսկական կինոգետները, կինոգործիչները և ճանաչեն մեր կինոն ու արտահանեն այն դրսի աշխարհ: Մենք պետք է լուրջ դպրոց ստեղծենք:
-Մասնագիտական ներուժ ունե՞նք Հայաստանում՝ այդ գործը կազմակերպելու համար:
-Ամեն ինչ էլ ունենք: Կարող ենք նաև դրսից հրավիրել, որովհետև ամբողջ աշխարհը հայ ռեժիսորներով լցված է: Այն փոքր դպրոցները, որ ստեղծել ենք «Ոսկե ծիրանի» շրջանակներում և հրավիրում ենք Աբաս Քիառոստամիին, Յոս Սթելինգին, այլ մեծանուն մարդկանց ու կազմակերպում մեկշաբաթյա դասընթացներ, արդեն վկայում են, որ այդ գործը կարելի է մեզ մոտ շատ լավ կազմակերպել: Հասկանալի է, որ մենք էսօր պատերազմական իրավիճակում ենք, որ էսօր ավտոմատն ու «Սմերչը» շատ կարևոր են, բայց նույնպիսի զենք են և՛ գիրքը, և՛ երաժշտությունը, և՛ կինոն: Հատկապես՝ կինոն: Սա ոչ թե ասում եմ իբրև կինոյի մարդ, այլ ասում եմ՝ հաշվի առնելով կինոյի հնարավորությունները: Կինոն հեշտ է տանել դուրս, աշխարհով մեկ ցուցադրել: Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ շատ լուրջ գործ կատարվեց կինոյի միջոցով: Մարդիկ տեսան ֆիլմեր, իմացան մեր մասին, գրեցին, խոսեցին, ուսումնասիրեցին: Դա լուրջ քաղաքականություն էր: Ես շատ կողմնակից եմ հավաքված, մտածված, ուղղորդված քաղաքականությանը, թեև որպես արվեստագետ՝ շատ անկախ եմ: Եթե մենք էսպիսի պատերազմի մեջ ենք, ուրեմն կինոյին, թատրոնին, արվեստին հատկացվող պետական փողը պետք է նպատակաուղղված ծախսենք: Օրինակ՝ մեր ցեղասպանված արվեստագետների մասին, Արցախի մասին ինչո՞ւ լուրջ ֆիլմեր չունենալ և չցուցադրել ՄԱԿ-ում, մեծ երկրների պառլամենտներում, այլ ազդեցիկ լսարաններում: Ես դեռ 1990-ականների սկզբին այս ծրագիրը մտահղացել ու ներկայացրել եմ, բայց այն անուշադրության մատնվեց: Հայ-ադրբեջանական պատերազմի էս պատմությունը, ստի, ճշտի, խախտումների ամբողջ պատկերը, խաղաղ կյանք կառուցող արցախցիների նկարագիրը էնքան հարուստ նյութ են, որ եթե նկարվեին ու ցուցադրվեին աշխարհին, մենք կկարողանայինք խուսափել մեր հանդեպ ոչ ճիշտ վերաբերմունքից, արհամարհանքից, թյուրըմբռնումից: Կինոակադեմիան պիտի ձգտի վերացնել այս բացը: Մենք արդեն երեք դիմում ենք ներկայացրել, որի տակ ստորագրել ենք ես, Ռուբեն Գևորգյանցը, Ռուբեն Ջաղինյանը, Դավիթ Մուրադյանը: Պատասխանել են, որ մինչև 2018 թվականն այդ մասին հնարավոր չէ մտածել: Գուցե հիմա ժամանակը չէ, հիմա պատերազմը խառնել է բոլոր հաշիվները, բայց գոնե կարելի էր մեզ հետ մեկ անգամ զրուցել, ինչ-որ հեռանկար ուրվագծել: Բոլորը խոսում են մեր դարավոր մշակույթի, մեր մի քանի հազարամյա գանձերի մասին, բայց այսօր ոչ ոք լրջորեն չի զբաղվում դրանցով:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ