«Եթե Նիկոլը հենց էս րոպեին մեռնի, ախ էլ չեմ քաշի»

1921-ի մարտի 4-ին ՌԽՖՍՀ ազգությունների ժողովրդական կոմիսարիատի «Жизнь национальностей» պարբերականի էջերում «Ա. Սկաչկո» ստորագրությամբ հեղինակը լույս է ընծայում մի հոդված, որում փորձում է հիմնավորել Խորհրդային Միության իրականացրած արտաքին քաղաքականությունը: 1961-ի դեկտեմբերի 15-18-ին պատմաբան ՆԻԿՈԼԱՅ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԸ գրախոսում է սույն հոդվածը: Նիկոլայ Կարապետյանի անստորագիր հոդվածը ձեռքից ձեռք է անցնում` գրավելով КГБ-ի աշխատակիցների ուշադրությունը:
Սկաչկոն փորձում է իր հոդվածում մարքս-լենինյան ուսմունքի դրույթներով արդարացնել 1921-ի մարտի 16-ին կնքված Մոսկվայի պայմանագիրը, հանուն «Համաշխարհային ռևոլյուցիայի շահերի» Խորհրդային Հայաստանի կատարած զիջումները Թուրքիային, հատկապես Կարսի և Արդահանի զիջման հետ կապված հիմնավորումները, որոնց կուրորեն հավատացել են շատ հայ կոմունիստներ:

Նիկոլայ Կարապետյանն իր գրախոսականում մերկացնում է Սկաչկոյի մոտեցումները: Սույն հոդվածը բոլորովին վերջերս ամբողջությամբ հրապարակվեց «Իրատեսում»: Հոդվածը տրամադրել էր Ն. Կարապետյանի զարմուհի, ֆիզմաթ գիտությունների թեկնածու, ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետի ավագ գիտաշխատող ԼԱՈՒՐԱ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆՆ իր անձնական արխիվից։

«1961-ին ես ասպիրանտ էի: Գնում էի Մոսկվա: Մորեղբայրս ինձ տվեց Սկաչկոյի հոդվածի նշումն ու խնդրեց, որ բերեմ այն,- մեզ հետ զրույցում ասաց Լաուրա Գասպարյանը:- Լենինյան գրադարանում պատվիրեցի «Жизнь национальностей» պարբերականի 1921-ի մարտի 4-ի համարը: Թերթը քրքրված էր, բառերի մի մասը ջնջված: Հոդվածը գրված էր հին ռուսերենով: Երեք օր առավոտից գիշեր նստեցի գրադարանում ու ինչքան հնարավոր էր արտագրեցի այն: Հայաստան գալով` տվեցի մորեղբորս: Մեկ ամիս հետո Մոսկվայից ստացա ու նրան հանձնեցի նաև հոդվածի լուսանկարային պատճենը»:

Այսպիսին է Նիկոլայ Կարապետյանի աղմկահարույց գրախոսականի նախապատմությունը: Ամերիկայում հոդվածը լույս է տեսնում առանց հեղինակի ստորագրության: Անստորագիր հոդվածը շատ արագ տարածվում է նաև Հայաստանում: Սկսվում է հետաքննություն: Նիկոլայ Կարապետյանը բազմիցս հարցաքննվում է КГБ-ի հավատաքննիչների կողմից: Բավարար ապացույցներ չլինելու արդյունքում հաջողվում է խուսափել պատժից: Հոդվածի բնօրինակը` պատմաբանի ստորագրությամբ, մինչ օրս Լաուրա Գասպարյանի արխիվում է:
Նիկոլայ Կարապետյանը ծնունդով վանեցի է: Ընտանիքի հետ Արևելյան Հայաստան է տեղափոխվել 1915-ին: 1940-ին ընդունվել է կոմունիստական կուսակցության շարքերը: Թեկնածուական ատենախոսությունը (1941 թ.) պաշտպանել է Մոսկվայում` ստանալով պատմական գիտությունների թեկնածուի աստիճան: 1945-ին վերադարձել է Երևան և աշխատանքի անցել արտաքին գործերի ժողկոմում որպես գլխավոր ռեֆերենտ: 1951-ին նշանակվել է եռամսյա բարձրագույն կուսակցական դպրոցի հայկական մասնաճյուղի ուսումնական գծով փոխտնօրեն` միաժամանակ լինելով ԽՄԿԿ պատմության ամբիոնի վարիչ: Լաուրա Գասպարյանը նշեց, որ Նիկոլայ Կարապետյանի դասախոսությունների կիզակետում է եղել Հայկական հարցը` նորովի վերլուծականներով, անսքող պատմական անդրադարձերով, որի համար և որոշ երեսպաշտների բողոք-դիմումի համաձայն նրա հարցը քննվել է Մոսկվայում: Արդյունքում` սահմանափակվել է պատմաբանի դասախոսությունների շրջանակը: Նա դասախոսությունների ժամանակ չպետք է անդրադառնար հայոց պատմության խոցելի հարցերին: Սրան հաջորդում է մյուս քայլը՝ կրճատում են ուսումնական գծով փոխտնօրենի հաստիքը: 1960-ին աշխատանքի է անցնում գիտությունների ակադեմիայի պատմության ինստիտուտում` որպես ավագ գիտաշխատող: Հետապնդումների նոր ալիք է սկսվում: Ն. Կարապետյանը խնդիրներ է ունենում Բոգդան Գեմբարսկուն գրած նամակի համար: Պատմաբանի զարմուհին պատմում է, որ 1960-ին Ն. Կարապետյանը նամակագրական կապ է հաստատել լեհ հասարակական գործիչ, հրապարակախոս Բոգդան Գեմբարսկու հետ, լեհական մամուլում հրապարակել հոդվածներ, որոնցում պաշտպանել է Գեմբարսկու պահանջը Հայկական հարցի արդարացի լուծման վերաբերյալ, մերկացրել քեմալական Թուրքիայի և Խորհրդային Ռուսաստանի հակահայկական դավադրական քաղաքականությունը: Նման դիրքորոշման և քայլերի համար Ն. Կարապետյանին հեռացնում են ԽՄԿԿ-ից և աշխատանքից:

Նրան կանչում են Մոսկվա հարցազրույցի, հորդորում են հոդված գրել ու ժխտել իր տեսակետները` հերքել 11-րդ Կարմիր բանակի «քաջագործությունների» մասին գրած իր մեղադրանքը:
Հանդիպում է նաև Անաստաս Միկոյանի հետ: Նախատեսված 15-րոպեանոց առանձնազրույցը տևում է մեկ ժամ 15 րոպե: Չնայած խոստմանը, որ կվերականգնեն աշխատանքը և կուսակցական լինելը` Ն. Կարապետյանը հրաժարվում է պատմությունը կեղծելուց:
Ակադեմիկոս Մորուս Հասրաթյանի միջամտությամբ վեց ամիս անց անվանի պատմաբանը տեղավորվում է աշխատանքի պատմության ինստիտուտում` որպես ավագ գիտաշխատող, որտեղ էլ աշխատում է մինչև կյանքի վերջը:

Զրուցակիցս ուշագրավ մի դեպք պատմեց այս առիթով: Երբ Մորուս Հասրաթյանը պատմության թանգարանի տնօրենի հետ քննարկում է Ն. Կարապետյանի աշխատանքի տեղավորման հարցը, մի քանի ազգանվիրյալ երիտասարդներ պատմության ինստիտուտի տնօրենի առանձնասենյակի մոտ սպասում են հարցի լուծմանը: Մորուս Հասրաթյանը դուրս է գալիս առանձնասենյակից, շրջապատում են նրան և հարցնում, թե ինչ եղավ Կարապետյանի հարցը: Հասրաթյանը պատասխանում է. «Եթե Նիկոլը հենց էս րոպեին մեռնի, ախ էլ չեմ քաշի»: Տղաները զարմանքից քարանում են և հետո վրա են տալիս` ասելով. «Ինչպե՞ս»: Մորուս Հասրաթյանը ժպտալով պատասխանում է. «Հիսուն պատմաբան եթե իրար գլխի հավաքվեին, չէին կարող այն գործը կատարել, ինչ արեց Նիկոլը մեն-մենակ, տղամարդու նման կատարեց ու կողքի քաշվեց: Նա իր ժողովրդի առաջ իր պարտքը լրիվ կատարեց»:

1966-ին Ն. Կարապետյանի անունն ընդգրկվում է հայ մշակութային գործիչների «Կենսագրական բառարանում»: Վարագ Առաքելյանն իր «Ճակատագրի խաչմերուկներում» գրքում նույնպես ներկայացնում է Նիկոլայ Կարապետյան մտավորականին: «Հանուն «համաշխարհային ռևոլյուցիայի շահերի» հոդվածը և Գեմբարսկուն ուղղված նամակները Լաուրա Գասպարյանը նպատակ ունի հրատարակելու առանձին գրքով: Նա վստահեցնում է, որ սրանք կարևոր են ոչ միայն պատմաբանների համար: «Շարքային քաղաքացին էլ կուզի իմանալ, թե, օրինակ, ինչու է տապալվել Սևրի պայմանագիրը»,- ասաց զրուցակիցս, հավելեց նաև, որ Ռուսաստանի դիրքը Հայաստանի նկատմամբ նույնն է, ինչ քսանական թվականներին: Հոդվածը արդիական է նաև այդ տեսակետից:

Ն. Կարապետյանը գրել է «Հայ ժողովրդի պատմություն» բազմահատորյակի 6-րդ հատորի (1981 թ.) «Արևմտյան Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական դրությունը 1900-1908 թվականներին» բաժինը: Սակայն 250-էջանոց պատմական ակնարկից հանրագիտարանում ընդգրկել են մոտ 10 էջ: Լ. Գասպարյանը պետական արխիվներից փորձում է գտնել ամբողջական նյութը և հնարավորության դեպքում տպագրության պատրաստել:

ՈՒշագրավ մի դրվագ ևս. Նիկոլայ Կարապետյանը 65-ին գտնում է Սկաչկոյի որդուն, նամակ գրում, ուզում է իմանալ՝ որդիները շարունակո՞ւմ են հոր գործը, տղան գրում է, որ ինքը ուրիշ Սկաչկո է: «Ստալինյան բեռը ոչ ոք չէր ուզում վերցնել իր վրա»,- նկատեց Լաուրա Գասպարյանը:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ