Աբոն

Բորիս ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

Երբ փոքր ես լինում, ամեն ինչ ավելի մեծ է թվում: Փոքր ժամանակ երեքհարկանի մեր շենքը հսկա էր թվում: Դպրոց գնալիս թվում էր, թե անցնում ես ձյունե խոր թունելների միջով: Չէ, վախենալու չէր, ընդհակառակը, հաճելի էր. ձյունե բարձր պատեր, մի տեսակ հեքիաթային ուժ ու վստահություն կար դրանցում: Հիմա այդպես չի լինում. թե՞ ձյունն է փոքրացել, թե՞ մենք ենք մեծացել, չգիտեմ: Խաչո բիձի բոստանը, որ մեր շենքից հեռու չէր, ձնհալից հետո դառնում էր լճակ, որը մեզ հսկայական լիճ էր թվում:

Տասներորդ դասարանի տղաները, որ հիմա տղերք են էլի, էն ժամանակ խոշոր տղամարդիկ էին: Աբոն էլ իմ հիշողության մեջ մնացել է իբրև շատ խոշոր, ծուռտիկ, ծանր ու դանդաղաշարժ, գեշ, բայց սիրելի ու սիրելի: Իմ մանկության քնքուշ օրեր, որ Աբոյի անտանելի տգեղությունն այդքան սիրով ու կարոտով եմ հիշում: Աբոն մեր գյուղի հատուկ մարդն էր, Աբոն գալիս էր, Աբոն անցնում էր, Աբոն չկար, մեկ էլ հայտնվում էր: Աբոն քայլում էր՝ ծիծաղելի, ծուռ ու ծանր: Բայց ավելի շատ Աբոն պպզած կամ կռացած էր լինում, միշտ ինչ-որ բան էր հավաքում: Աբոն չէր խոսում: Աբոն խոսելու նման ձայներ էր հանում, էն էլ հազվադեպ: Ամեն ինչ արտահայտվում էր աչքերի մեջ: Աչքիս առաջ է նրա հայացքը: Աբոյի նման էլ չկա աշխարհում, Աբոն միակն էր, Աբոն Աբոն էր: Ես այն ժամանակ չէի հասկանում, թե ինչու Աբոյի մասին խոսելիս տատս ասում էր. «Քոռնամ ես, խեղճ էրեխեն (Աբոն հսկա տղամարդ էր, երևի երեսունհինգ-քառասուն տարեկան)»: Իսկ տատս կրկնում էր. «Քոռնամ ես, վայ թե Էրեխեն խիվանդ ա» կամ «Էն էրեխեն շատ ա խեղճցե» (էն ժամանակ տատս ինքը հազիվ հիսուն տարեկան լիներ): Հետո, տարիներ հետո տատս պատմեց, որ Աբոն, որին ես գիտեի իբրև երեսուն-քառասուն տարեկան տղամարդ, ընդամենը երեք տարեկան էր: Դրա համար էր Աբոն շատ սիրում փոքր երեխեքին, հատկապես երեք տարեկանից փոքր: Հետո շատ էր սիրում շներին: Երբ Աբոն մոտենում էր, նրանք դառնում էին խելոք ու ենթարկվող:

Աբոն նրանց շոյում էր, կերակրում: Ա՛յ, հիմա էլ տեսնում եմ նրա կոպիտ դեմքի բարի ու լայն ժպիտը: Ժպտալիս նրա ճակատը կնճռոտվում էր, աչքերի մոտ կնճիռները կուտակվում էին հաստ շերտով: Ատամները խոշոր էին, ձեռքերը ծանր ու փրչոտ: Ձեռքերն էլ էին հաստ ու կնճռոտ: Մազերը խուճուճ էին ու ալեխառն: Բայց պետք էր տեսնել, թե նա ի՛նչ քնքշությամբ էր ձեռքերը դնում փոքր երեխեքի գլխին, ի՛նչ զգուշությամբ շոյում նրանց դեմքը, ի՛նչ նրբությամբ էր խաղում փոքրերի հետ: Նրա գրպանները միշտ ուռած էին: Պիջակի ու տաբատի գրպանները միշտ լիքն էին կոնֆետներով, զանազան խաղալիքներով ու կոպեկներով: Նա փող հաշվել չգիտեր, կարող էր խանութում մի բուռ կոպեկ տալ, մի բուռ կոնֆետ գնել և ուռեցնել հենց նոր կոպեկներից դատարկված գրպանները: Փոքր երեխեքին կոնֆետ կբաժաներ, խաղալիք կտար, բայց կոպեկ ոչ մեկը չէր կարող փախցնել նրա գրպանից:

Աբոն մեր գյուղի ամենաաշխատասեր մարդն էր: Նա գյուղի, կարելի է ասել, սանիտարն էր, պատասխանատուն գյուղի մաքրության համար: Ինքն էր իրեն կարգել այդ աշխատանքին: Առավոտից իրիկուն մաքրում էր գյուղը: Ամբողջ օրը կռացած հավաքում էր թղթերը, թափված շշերը, պահածոյի տուփերը, սիգարետները, լուցկու տուփերն ու հատիկները: Ընդհանրապես ամեն տեսակի աղբ կկրեր, կհավաքեր նաև քարերը, ավազը, երկաթի կտորները, եթե համարեր, որ դրանք ավելորդ են, փնթի են կամ սիրուն չեն: Գյուղի միակ կենտրոնական զուգարանն էլ Աբոն էր մաքրում, լվանում: Բայց այս ամենը նա անում էր գաղտնի: Աղբը հավաքելիս այնպես էր կռանում, որ կարծում էիր, թե ծածկում է գործողությունը (աղբը հավաքելիս էր այդքան կոպեկ գտնում): Նրա աչքից ոչինչ չէր վրիպի: Ամեն մի գործն անելուց հետո ձեռքերը լվանում էր: Էն էլ ո՛նց էր լվանում, ավազով, ցեխով, հետո նոր օճառով: Սեղմում էր, քամում, խոշոր թաթերը վերև պահած ծուռտիկ քայլում էր, որ արևը չորացնի այն: Աբոն մաքրասեր չէր, Աբոն մաքուր սիրող էր, կարգ ու կանոն սիրող էր: Եթե տախտակներ էին դարսած փողոցում, բայց անկանոն, նա կքանդեր, նորից կդարսեր, որ կանոնավոր ու սիրուն լինեն: Աբոն հեզ էր ու բարի, բայց մի բառ կար, որից Աբոն գժվում էր, կատաղած ընկնում երեխեքի հետևից, հսկա քարեր շպրտում: Աբոն դառնում էր անճանաչելի: Աբոն դառնում էր ցավագար: Չի կարելի նկարագրել, թե ինչ էր կատարվում Աբոյի հետ: Էդ սարսափելի բառը հնարել էր Ծուռ Հայկոն: Ծուռ Հայկոն իմ դասարանցին էր ու հարևանը: Նա իսկապես ծուռ էր: Իր մի քանի համախոհների հետ բոլորիս կծեծեր, կատուների ու շների հետ դաժան բաներ կաներ: Հայկոյի խումբը Թոփալ Արտուշն անվանում էր «սև ագռավներ»: Թոփալ Արտուշն ամեն օր կնստեր գյուղի կենտրոնում, աղբյուրի մոտ, քարի վրա (մեծ քար էր, այդպես էլ անվանում էինք «Արտուշի քար», Նիկոյի Ասկոյի տան մոտ էր): Արտուշը պատերազմի ժամանակ կորցրել էր մի ոտքը ու, ինչպես ինքն էր ասում, դարձել էր ավելի սրատես ու սրամիտ:

Արտուշը իր քարին նստած, ձեռնափայտը առողջ ոտքի տակ դրած, կարգավորում ու որակավորում էր գյուղի դեպքերն ու անցուդարձը: Թոփալ Արտուշն իսկապես իմաստուն էր: Եթե քաղաքից մի աղջիկ գար գյուղ՝ հանգստանալու (չգիտես ինչու նրանք բոլորը գալիս էին կարմիր շորերով), մենք վազում էինք նրա մոտ. «Արտուշ պապ, այ, էն աղջիկը, տեսնո՞ւմ ես, էն ո՞վ ա»: Նա ուշադիր ու լուրջ կնայեր ու կասեր՝ սև ագռավ ա, կամ չաչանակ ա, կամ՝ ծիծեռնակ, սիրուն կաքավ ա, իսկ ամենահազվադեպը կասեր՝ սպիտակ աղավնի: Ծուռ Հայկոն, ուրեմն, ու իր տղերքը սև ագռավներ էին, մեր հարևան Մանուշը կաքավ էր, ես դրա համար ուրախ էի (նա ինձ դուր էր գալիս), Աբոյին նա, իհարկե, անվանում էր սպիտակ աղավնի, չնայած մենք՝ չաչանակներս ու ծիծեռնակներս, չէինք հասկանում, թե խոշոր, կոպիտ ու տգեղ Աբոն ինչպես կարող էր լինել սպիտակ աղավնի, բայց պապին վստահում էինք լիովին: Սև ագռավների երամը մեկ էլ կհայտնվեր ու կգոռար. «Աբո, տերտեր Սաքոն տըզը-պըճ»: Ոչ մեկը չգիտեր, թե դա ինչ է նշանակում, բայց այդ սարսափելի բառն էր, որ Աբոյին սարսափելի ցավ էր պատճառում ու դարձնում խելագար: Խեղճ Աբո, մանուկ վիճակից վերածվում էր ահագնավոր ու գեշ, վիրավոր գազանի:

Տատս պատմում էր, որ Աբոյի հայրը մեր գյուղի քահանան է եղել: Տեր Սարգիսը եղել է ուսյալ, բարեպաշտ հոգևորական, նա հավատ ու լուսավորություն է տարածել մեր գյուղերում և շատ բարի համբավ է ունեցել: Նա Աբոյին դաստիարակել է ընդամենը երեք տարի: Հետո նրան աքսորել են, ու նա չի վերադարձել: Նույն տարին էլ Աբոն վայր է ընկել «տիրուխնու» ձեռքից (տիրուխնի, այդպես էր տատս անվանում Աբոյի մորը, այսինքն՝ տիրուհի, տերտերի կին), ու խեղճ Աբոն դրանից հետո մեծացել էր միայն ֆիզիկապես ու ամբողջ կյանքում մնացել էր երեք տարեկան: Աբոն՝ քահանայի որդին, երևելի մտավորական պիտի դառնար, բայց ճակատագիրը տնօրինել էր այդպես, ու Աբոն մնացել էր երեխա ու չէր կարող հոր նման մարդկանց սրտերը մաքրել, բայց հոր արյունն ու դաստիարակությունն իրենցն արել էին, ու Աբոն ծառայում էր մարդկանց իր ընդունակություններով: Տատս պատմում էր. «Տիրուխնին քանի սաղ էր, Աբոն լվացուկ, եփուկ-թափուկ էր: Տիրուխնին սովըրցրեր էր, Աբոն խոր անունը շատ կհարգեր, կսիրեր խորը: Հմեն ինչ կխասկնար, ընդու մոտ, որ կասիր. «Օղորմի Տեր Սաքոյին, էնի շատ բարեպաշտ մարդ էր»: Աբոն ձեռդ կբռներ ու կպաչեր: Տիրուխնին, որ մեռավ, Աբոն որբ մնաց, ոչ մեկի տուն չգնաց, մնաց մինակ իրա խոր ու մոր տան մեջ: Էդ իրեք տարեկան էրեխեն մինչը մըկա մինակ կապրի: Աբոն խեղճ, Աբոն լավ էրեխա ա, խո էդ ծռերի պես չի»: Տատս ծուռ Հայկոյին, իհարկե, չէր սիրում ու անեծքներ էր թափում: Մի օր Հայկոյին պաշտպանելու համար տատիս ասացի, որ Հայկոն ասում է, թե ինքը շատ փոքր է եղել, իրեն ոսկե պարանով երկնքից իջեցրել են: Տատս ուղղակի ծղրտաց. «Ո՞ն (այսինքն՝ ո՞վ), էդ զարկվո՞ւկը, էդ ծո՞ւռը, էնի ծուռ Հայկուշի արգանդից ա հելե»: Ես շատ վատ զգացի ու վախեցած հարցրի. «Տա՜տ, բա ես, բա մյուսները»: Տատս հանդարտվեց ու ասաց. «Ամեն մարդ իրա մոր փորից ա հելե»: Շատ էր կոպիտ, բայց որ տատն ասում էր, ուրեմն էդպես էր: ՈՒ քանի որ տատս ինձ համար հեղինակություն էր, ես այդ օրվանից այդպես էլ իմացա:
Աբոյին ընդունում ու սիրում էի և ուզում էի հետը մտերմանալ: Աբոն իմ նկատմամբ բարյացակամ էր, բայց ընկերություն չէր անում: Նա սիրում էր փոքրերին, իսկ ես նրանցից շատ էի մեծ՝ ինը-տասը տարեկան էի:

Տարիներ անց, երբ վերադարձել էի ուսանելուց, տատս պատմեց, որ Աբոն շատ խեղճացավ ու մեռավ: Աբոյին հիշելով, պատմեցի տատիս (խեղճ տատս արդեն լավ պառավել էր), որ մի անգամ Ծուռ Հայկոն ինձ քարշ տվեց ձոր: Աբոյին տեսա գետում լողանալիս (նա բոլորից թաքուն էր լողանում), նա մերկ, մի հսկա մանուկ էր: Ավելի նուրբ ու ավելի կոպիտ մարդ չէի տեսել՝ հսկա, տգեղ, անպաշտպան: ՈՒ ես տատիս պատմեցի, որ Աբոյի մոտ, էն, որ տղամարդկանց մոտ լինում է, դե մի խոսքով հետո եմ հասկացել, որ Աբոն սարսափելի մեծ գրիժա ուներ: Տատս շշմեց, վախեցավ, ծղրտաց. «Բա, անիրա՜վ, ընչի՞ ոչ մեկի չասիր, մե բժիշկ, մե ճար տենանք, էն էրեխեն ըտուրից էլ մեռավ»: Հետո հասկանալով, որ երեխա եմ եղել, բան չեմ հասկացել, հանդարտվեց, հետո ժպտաց. «Բան չկա, էնի մըկա տիրուխնու խետ ա: Տիրուխնին մըկա ընդուր խորոտ շորեր կխաքցնա»: Հետո տեսնելով, որ լավ չեմ հասկանում, շարունակեց. «Մըկա տիրուխնին էլ, տերտերն էլ, Աբոն էլ երկնքի արքայությունում են: Ընդոնք բարի հավատացյալ ին, էնի մըկա պըստի էրեխայա, խո ըստեի պես ջոջ չի...»,- համոզված մխիթարվում է տատս, խաչակնքում և, չգիտես ինչու, ասում՝ մեղա Աստծո, հետո ձեռքերը պարզում երկինք ու բացականչում. «Փա՛ռք Քեզի, Տե՛ր Աստված, որ մեզի հըմնիս տիրություն կանես»:

Մեկնաբանություններ