1905. Բաքու

(սկիզբը` այստեղ)

Մտաբերելով ծննդավայրը` մռայլվեց: Երկհարկանի մեծ ու շեն տան դռները փակ էին, ոչ ոք չէր մնացել, ծնողները մահացել էին, զավակները գաղթել Բաքու: Իրենից բացի, նույնիսկ ամառները, Ադամյանները չէին գալիս. ի՜նչ արած, կյանքի կերպը փոխվել էր: Այդպիսի տներ Շուշիում շատ կային: Իրենց տունը վաղուց նվիրաբերած կլիներ Շուշիին որպես դպրոց կամ մանկապարտեզ, բայց Ժամհարյաններն ու Ղուկասյանները դա արդեն արել էին: Միևնույն է, տան խնդրին պետք էր ինչ-որ լուծում գտնել…
«Վինչեսթրները» խնամքով փաթաթեց, դրեց արկղի մեջ ու ձեռքերը սրբեց: Ժիլետի գրպանից հանեց ոսկե շղթայով շվեյցարական ժամացույցը ու նայեց` տնեցիներն արդեն արթնացած կլինեին:

Բնակարանի դուռը բացելով` լսեց երեխաների ձայնը: Մարիամը մոտեցավ, ժպտաց և ասաց.
-Ալեքս, Արամայիսը զանգահարեց, խնդրեց պատարագից հետո Դավթին ու Մայիսիկին իրենց տուն ուղարկել:
-Լավ:
Քիչ անց եկավ աղախինը` Մատրյոշան: Կոստրոմացի էր, որի ամուսինն աշխատում էր իր գործարանում: Մաքրասեր, հոգատար ու նվիրված կին էր: Կիրակի էր, և շաբաթվա միակ օրը, երբ Մատրյոշան նախաճաշի պատրաստություն չէր տեսնում, նա գիտեր` այդ օրը Ալեքսանդր Իվանիչն ու ընտանիքի անդամները պատարագից առաջ ոչինչ չէին ուտում, որովհետև հաղորդություն պիտի ընդունեին:
Մարիամն ու Մատրյոշան երեխաների հագուստներն ուղղեցին, վերարկուները հագցրին, գլխարկները դրեցին:
-Բարով գնաք, ձերդ բարեծնություն,- ասաց Մատրյոշան ու հետևներից խաչակնքեց:
Դուրս եկան փողոց: Սալահատակը մաքուր էր, բայց մայթերին տեղ-տեղ կային կեղևակալած կեղտոտ ձյան կույտեր:

Հեռվից լսվեցին ռուսական Միքայել հրեշտակապետ եկեղեցու զանգերի ղողանջները: Հենց այդ եկեղեցու առկայությամբ էր նեղլիկ փողոցն անվանակոչվել Ցերկովնայա:
Հարևան` տիկին Լազարևայի շենքի մոտ կառք էր կանգնած: Շքամուտքից դուրս եկան Բաքվի քաղաքային կառավարչության անդամ Գրիգոր Սաղաթելի Ասլանյանը, նրա հմայիչ կինը և գեղեցկուհի դուստրը` իգական գիմնազիայի սանուհին:
Ալեքսանդրը ֆետրե լայնեզր գլխարկը թեթևակի բարձրացրեց` ողջունելով նրանց: Ասլանյանները պատասխանեցին ու կառք նստեցին, հավանաբար նրանք էլ էին եկեղեցի շտապում:
Ադամյանները ոտքով էին եկեղեցի գնում` Ցերկովնայայից մինչև Պարապետ: Դա յուրատեսակ ծես էր: Մարիամը թևանցուկ արեց ամուսնուն, հետևից Դավոն ու Մայիսիկը` Նիկոյի հսկողությամբ:
…Պատարագից ու հաղորդություն ստանալուց հետո, հայոց բազմամբոխը բռնեց Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի առջևի հրապարակը: Սկսվեցին ավանդական հանդիպումներն ու զրույցները:
-Ալե՜քս…

Ադամյանը շրջվեց ու տեսավ թևերը լայն տարածած, գիրուկ ու ժպտերես Բալաբեկ Լալայանին: Նրա հետ էր մի ամբողջ «պատվիրակություն»` կինը` Աննան, երեք որդիները, որոնցից ավագը 13 տարեկան Ստեփանն էր, ինչպես նաև եղբայր Գրիգորը և անծանոթ մի կին ու պատանի: Այդ շամախեցու հորեղբայր Կարապետը` Մարդասիրականի հիմնադիրներից ևս մեկը, Բաքվի բազմաթիվ թանկարժեք տների սեփականատերն էր, բայց Բալաբեկին էր պատկանում Պասաժը` եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող ամենանշանավոր և աշխույժ առևտրային կենտրոնը: Այստեղ վարձակալությամբ հանձնված խանութներում կարելի էր հայթայթել ամեն բան` մանուֆակտուրա, գաստրոնոմիա, գալանտերեա, ոգելից խմիչքներ, կահույք, սպասք, հեծանիվ, կարի մեքենաներ, կոշկեղեն, հագուստ, ծխախոտ, ոսկեղեն, թանկագին քարեր և այլն, և այլն: Մի խոսքով` լեզուդ ինչ պտտի:
-Ալեքս, եղբորս ճանաչում ես, թույլ տուր ծանոթացնեմ քենուս ու նրա որդուն` Մարգարտին և Արշակին, Շամախից են եկել:- Ապա թեքվեց և Ադամյանի ականջին փսփսաց,- երեք օրից ծննդյանս տարեդարձն է, քեզ ընտանյոք սիրով հրավիրում եմ:
Ապա ուղղվեց և ժպտալով շարունակեց.
-Մերժում չեմ ընդունում, սպասելու եմ, անպայման կգաք: Հա, ի դեպ, կանչել եմ նաև զուռնաչի Սահակին, արդեն քաղաքում է: Մի լավ քեֆ կանենք:
Սահակը Շամախի գավառի ամենամեծ հայաբնակ գյուղից էր` Մադրասայից, բայց գյուղում նրան գտնելը գրեթե անհնար էր: Բանն այն է, որ նա ամբողջ Անդրկովկասում հանրահայտ, բարձր վարձատրվող երաժիշտ էր և բոլոր ունևոր մարդկանց տոնախմբությունների պարտադիր մասնակիցը:
-Դե, եթե Սահակը եկել է, ուրեմն ես էլ կգամ,- կատակեց Ալեքսանդրը:
Շարունակեցին դեսից-դենից զրուցել, և հանկարծ լսվեցին… կրակոցներ: Փորձառու Ադամյանն անմիջապես կռահեց, որ դրանք ատրճանակի կրակոցներ էին: Ոչ ոք չհասկացավ, թե ինչ է տեղի ունենում: Մարդկային ամբոխը ծովալիք տվեց, անհանգստացավ, հուզվեց: Որոշ ժամանակ անց խոսակցություններ տարածվեցին, թե մի թուրք մոտեցել ու կրակ է բացել մարդկանց վրա, հայ երիտասարդներն էլ պատասխան կրակով նրան են սպանել:
Ադամյանը մռայլվեց` կանխազգացումը հերթական անգամ չէր դավաճանել: Զուր չէ, որ մեկ շաբաթ շարունակ անբացատրելի անորոշությունը մտատանջում էր:

Մարդիկ սկսեցին ցրվել:
Ադամյանը հապշտապ հրաժեշտ տվեց Բալաբեկին և ընտանիքը դուրս բերեց հրապարակից:
Ամեն կիրակի, պատարագից հետո, նա ընտանիքի չնախաճաշած, քաղցած անդամներին տանում էր առափնյակում` Միքայել Արամյանցի շենքում գտնվող ամենաառաջնակարգ ու թանկարժեք «Նորդ» ռեստորան, բայց այս անգամ որոշեց դա չանել:
Մտաբերելով եղբոր խնդրանքը` մի կառք կանգնեցրեց, Դավոյին ու Մայիսիկին նստեցրեց և հասցեն ասելով` կառապանին պատվիրեց երեխաներին տանել Արամայիսի տուն:
Մեկ ուրիշ կառքով էլ կնոջ ու որդու հետ վերադարձավ Ցերկովնայա:
Վատ կանխազգացում ուներ:

Երեկոյից սկսվեցին ահագնացող, մեկը մյուսից բոթաբեր հեռախոսազանգեր: Զանգեցին Հակոբ և Հովակիմ եղբայրները, որոնք նավթահանքերը վաճառել էին անգլիական Baku Russian Petroleum Company ընկերությանը և վայելում էին իրենց միլիոնները: Զանգահարեց Դավիթ եղբոր ավագ որդի Հովհաննեսը` «Ապշերոնյան էլեկտրական ընկերության» վարչության նախագահը և «Կովկասյան թղթի ֆաբրիկա» բաժնետիրական ընկերության վարչության անդամը: Անթաքույց վախվորածությամբ սարսափելի բաներ էին պատմում` իբր, թուրքերն իսկական կոտորած էին սկսել, գազանաբար սպանում էին պատահած ամեն հայի` լիներ կին, երեխա, թե տարեց մարդ, հարձակվում էին հայապատկան տների, խանութների վրա, թալանում և այրում: Ալեքսանդրին համառորեն հորդորում էին դռները փակել ու տնից դուրս չգալ:

Ադամյանը զանգեց Արամայիսին ու պատվիրեց առավոտյան Դավոյին ու Մայիսիկին դպրոց չուղարկել: Թերևս նախազգուշացնելու կարիք չկար. եղբայրն արդեն տեղյակ էր:
-Ալեքս, այդ ամենը լո՞ւրջ է, վտանգավո՞ր է,- հարցրեց Մարիամը` գրկելով Նիկոյին:
-Չգիտեմ, բայց պետք է պատրաստ լինել, ամեն բան հնարավոր է:
Գիշերվա մոտ խուլ աղմուկ լսվեց: Ալեքսանդրը դուրս եկավ: Տան բնակիչները սանդղահարթակներին և աստիճաններին կանգնած մտքեր էին փոխանակում քաղաքում տեղի ունեցող իրադարձությունների շուրջ, նրանց էլ էին զանգահարել և ինչ-ինչ լուրեր փոխանցել: Ներկա էին նաև վրացի Միքելաձեն ու դեղատան սեփականատեր հրեա Վայնշտեյնը:

Ադամյանը խոսեց.
-Լսեք, արդեն գիտեք, թե քաղաքում ինչ է տեղի ունենում և թե որքան ժամանակ դա կտևի` հայտնի չէ: Բացառված չէ, որ հարձակում լինի նաև մեր տան վրա: Այդ դեպքում ես զենքը ձեռքիս կպաշտպանվեմ: Դա իմ հաստատ որոշումն է: ՈՒստի առաջարկում եմ հետևյալը` նրանք, ովքեր ցանկանում են, կարող են առավոտ կանուխ հեռանալ, և սա վերաբերում է հատկապես այլազգիներին, որովհետև թուրքերը կոտորում են միայն հայերին: Նկատի ունեցեք` առավոտյան 8-ից տան դարպասը կփակեմ և այլևս թույլ չեմ տա բացել: Որոշելիքը ձերն է:
Բնակիչները միմյանց երես նայեցին, ինչ-որ բաներ փսփսացին և անցան իրենց բնակարանները:
Կնոջ ու որդու հետ մտազբաղ նստած էր, երբ լսվեց Մատրյոշայի ձայնը.
-Ալեքսանդր Իվանիչ, ես գնամ, արդեն ուշ է: Վաղն առավոտ կգամ:
-Գնա, Մատրյոշա, առավոտյան կարող ես չգալ:
ՈՒշ գիշեր էր, երբ առանց շորերը հանելու պառկեց հյուրասենյակի բազմոցին, բայց աչք փակել չկարողացավ:

ԱԴԱՄՅԱՆ. ՕՐ 1-ԻՆ, ՓԵՏՐՎԱՐԻ 7, ԵՐԿՈՒՇԱԲԹԻ
«Այդ սոսկալի կոտորածից դեռ մեկ ամիս առաջ մահմեդական ազգաբնակչության մեջ համառ լուրեր էին շրջում, թե հայերը պատրաստվում են կոտորել թուրքերին և այդ նպատակով, իբր, զենքեր ու փամփուշտներ են գնում:
Ծանոթ թուրքերն ինձ առաջարկեցին փոխել եվրոպական գլխարկը և դնել թուրքական գդակ, որովհետև, ասացին նրանք, ձեզ կարող են հայ համարել ու սպանել: Մինչև առավոտ (փետրվարի 7-ի- Խ.Դ.) քաղաքում տեղի էին ունենում հատուկենտ կրակոցներ: Երկրորդ քաղաքամասում, ուր ապրում եմ ես, մահմեդականներն ամբողջ գիշեր պատրաստվում էին կռվի:
Վաղ առավոտից (ժ. 7-ից) արդեն սկսվեց սաստիկ հրաձգություն և հայերի տների ու խանութների ավերում: Փողոցներում ամենուրեք երևում էին համշարիներ (պարսկահպատակ), որոնք բեռնավորված էին հայերից թալանած մանուֆակտուրային ապրանքներով: Հրաձգությունը ժամ առ ժամ սաստկանում էր, սպանվածներն արնահոս վիճակում ընկնում էին, և ոչ ոք նրանց չէր վերցնում-տանում:

Թուրք ջարդարարի վկայությունից,
«Бакинские известия», 1905 թ.

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

(շարունակելի)

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ