1905, Բաքու

(սկիզբը` այստեղ)

Բալաբեկ Լալայանի տունը, որտեղ, նրանից բացի, ապրում էին այլ հայ ընտանիքներ ևս` 17 անձով, գտնվում էր «Շամախինկա» թաղում:
Երբ թուրքերը հարձակվեցին, սկսեցին կրակել ու հրդեհել, սարսափահար Բալաբեկը նետվեց դեպի հեռախոսը: Զանգահարեց նահանգապետ Նակաշիձեին, քաղաքագլուխ Իրեցկուն, ոստիկանապետ Դեմյանովսկուն, բայց պատասխանեցին երկրորդական մարդիկ ու հայտնեցին, որ ոչնչով չեն կարող օգնել: Լեղապատառ Բալաբեկը զանգեց քաղաքի մյուս ծայրում բնակվող նշանավոր հորեղբորը: Ծերունի Կարապետ աղայի հեռախոսազանգին պատասխանեց անձամբ Նակաշիձեն և հավաստիացրեց, թե ոչ մի արտառոց բան չկա, թող անհոգ լինի: Եղելությունն իմանալով, շամախեցի 20 զինված թուրքեր եկան իրենց պաշտելի Կարապետ աղայի մոտ և օգնություն առաջարկեցին: Բայց Կարապետ Լալայանը հրաժարվեց` չարաչար սխալվելով, և նորից զանգեց Նակաշիձեին: Նահանգապետը վստահեցրեց, որ անձամբ կգնա նրա եղբորորդու մոտ, և խոսքը չդրժեց` գնաց կազակների ուղեկցությամբ:

Պատուհանից տեսնելով նահանգապետին, Բալաբեկը բղավեց.
-Օգնեցե՜ք, ձերդ պայծառափայլություն…
Տունը շրջափակած ջարդարարները Նակաշիձեին տեղեկացրին, թե, իբր, Բալաբեկի տան ներքնահարկում, 10 պարկերի մեջ պայթուցիկ է թաքցված, իսկ տանիքից կրակում են իրենց վրա:
Բալաբեկը խնդրեց, որ գան ու տունը խուզարկեն: Կազակները խուզարկեցին ու ոչինչ չգտան: Դրանով բավարարված` Նակաշիձեն հեռացավ:
Թուրքերը ներխուժեցին բակ: Հուսակտուր Բալաբեկը կնոջ, եղբոր և մյուս 17-ի հետ ստիպված իջավ ներքնահարկ ու փակվեց:

40-ամյա զուռնաչի Սահակը իր «դաստայի»` ղավալչի Արշոյի ու քամանչահար Մկոյի հետ գտնվում էր Գուբերնսկայա (Նիզամիի) և Բազարնայա (Ադրբեջանի պողոտա) փողոցների անկյունում, երբ նկատեց աջուձախ կրակող հայասպան թուրքերի ամբոխին: Արագորեն մտան նախիջևանցի դերձակ Օհանի արհեստանոց ու դուռը կողպեցին: Այդտեղ պատսպարված ուրիշ հայեր էլ կային, բոլորը միասին` ութ հոգի:

Մալայա Մորսկայա (Թոդորսկու) և Սուրախանսկայա (մի մասը` Չինգիզ Մուստաֆաևի, մյուսը` Դիլյարա Ալիևայի) փողոցների անկյունում, 3-րդ գիմնազիայի հարևանությամբ, կրակեցին թաղային ոստիկանի վրա, բայց գնդակը չդիպավ: Ոստիկանը դիմեց մոտերքում գտնվող զինվորներին: Վերջիններս` շուրջ 50 հոգի, ունտեր-օֆիցերի հրամանատարությամբ, եկան դեպքի վայր: Ոստիկանը մատնացույց արեց երկհարկանի տան առջև կանգնած մի խումբ հայերի, որոնց մեջ էին սիսիանցի դռնապանը, երկու ջրկիր սայլապան, նրանց ծանոթները, իսկ պատշգամբում` մի քանի հետաքրքրասեր երեխաներ:
ՈՒնտեր-օֆիցերը զինվորներին շղթայաձև շարեց և հավաքվածներին հրամայեց.
-Немедленно разойдитесь!
Քանի որ գյուղից եկած մարդիկ էին ու ոչ ոք ռուսերեն չգիտեր, սկսեցին ծիծաղել:
Սպան հրամայեց համազարկ տալ:
Վիրավորվեցին երկու մեծահասակ ու երկու երեխա: Ծանր վիրավոր սիսիանցուն խուզարկեցին, բայց մի քոռ դանակ իսկ չհայտնաբերեցին:

Հրապուրվելով գեղեցիկ ձևավորված խանութի տեսքով, որի վրա փակցված էր «Книжный магазин Самсона Арутюняна» վահանակը, զինված և անգրագետ թուրք ջարդարարների ամբոխը դուռը կոտրեց ու ներխուժեց: Տեսնելով, որ ներսում ոչ մի նյութական արժեք ներկայացնող բան չկա, հիասթափված թուրքերը գրքերը թափեցին հատակին, կրակ տվեցին ու հեռացան:

Երջանիկ պատահականությամբ հրդեհ չբռնկվեց, և այդպես փրկվեց Բաքվի հայոց Մարդասիրական ընկերության խորհրդի այդ ժամանակվա նախագահ Սամսոն Հարությունյանի գրախանութը:

«Ամսի 7-ի ցերեկվա ժամը երկուսն է: Թուրքերը կոտրում են մեր բնակարանի ներքնայարկի դուռը: Այդ գործողութիւնը երկար չը տևեց, միայն մի քանի րոպէներ: Ծուխ է բարձրանում, թուրքերը հրդեհել են, ներքնայարկը այրվում է, իսկ մենք 8 հոգի վերևում ենք: Հասկանո՞ւմ ես, ընթերցող, մեր դրութիւնը, կարո՞ղ ես գրի առնել, թէ այդ րոպէին վերին յարկում գտնվողներս ինչ էինք մտածում: Դուրս գանք` սպանում են, իսկ ներսը մնանք` ածուխ ենք դառնալու, բայց իւրաքանչիւրը մեզանից ուզում է ոչ սպանվել և ոչ էլ մոխիր դառնալ, այլ ապրել: Քիչ յետոյ բարեբախտաբար անցնում են մեր փողոցով մեծ թւով կօզակներ և ոստիկաններ: Միևնոյն մեր բնակարանի ներքին յարկում ապրող ռուս ընտանիքների խնդրանօք նրանք կանգնում են հրդեհը հանգցնելու: Ես և հարևան սենեակում ապրող ինժեներ Յակոբեանցը դուրս եկանք պատշգամբ և աղերսեցինք ոստիկաններին. «Ի սէր Աստծոյ, սա մեր բնակարանը չէ, այլ փախած ենք այստեղ, ազատեցէք մեզ»: Մեր աղերսանքին պատասխանում է ոստիկանը ներքևից. «Ո՞վ է ձեզ խանգարում, դուրս եկէք, գնացէք»: «Ինչպէ՞ս թէ ով է խանգարում, սպանում, մորթում են, ինչպէ՞ս գնանք»: «Այնպէս, ինչպէս գնում են ուրիշները»,-պատասխանում է ինձ: Բոլորս դուրս եկանք տանից կեանք ազատող րոպէն չը կորցնելու համար և մտանք զինւորների մէջ ու աղերսում ենք. «Ազատեցէք մեզ, ինչ ուզում եք` կը տանք»: Մենք տուեցինք և նրանք ազատեցին մեզ»:
«Մշակ», 19 փետրվարի, 1905 թ.

«Պէտք է ասեմ, որ հայերը չէին սպասում այդպիսի դժբախտութեան: Նրանք ոչ միայն ոչինչ պատրաստութիւն չէին տեսել, այլև հետևեալ օրը, երկուշաբթի առաւօտ, տեսնելով որ հանգստութիւն է տիրում քաղաքում, միամիտ դուրս գնացին իրանց տներից, ամեն մէկը շտապում էր իր սովորական գործին: Բայց դա մի թակարդ էր: Չարագուշակ էր այդ լռութիւնը: Ժամը 10-ից նորից դժոխային հրացանաձգութիւն և այս անգամ արդէն ոչ թէ մի տեղ, այլ քաղաքի այն բոլոր կողմերից, ուր թուրքերի թաղերն են գտնվում: Աներևակայելի սարսափ և տագնապ: Ով կարողացաւ մնաց խանութում, գրասենեակում, մի խօսքով, ուր որ գտնվել էր այդ րօպէին. սկսվեց պաշարման դրութիւնը: Ամեն մէկը թագնված էր իր տեղը, ընտանիքների անդամները միմեանցից բաժանված, միմեանց կացութեան անտեղեակ: Թուրքերը, խմբերի բաժանված, րէվօլվէրներով, հրացաններով զինված, խփում կոտորում էին ուր որ պատահում էին հայերին»:

«Մշակ», 11 փետրվարի, 1905 թ.

«Գլխիս մի հատ սպիտակ մազ չը կար, իսկ այժմ ահա այս 4 օրուայ միջոցում ճերմակել եմ…
Սարսափների առաջին օրը ես անտեղեակ անցնում էի փողոցով, յանկարծ յարձակվում են ինձ վրա երեք թուրքեր և յիշոցներ տալով ատրճանակ են արձակում ինձ վրա: Ոտքս սլկհում է և ես վայր եմ ընկնում ձիւնապատ գետնի վրա: Թուրքերը` կարծելով, որ ես սպանված եմ` նայում, հեռանում են: Բայց ես բախտի բերմամբ նոյն իսկ վիրաւորված չէի… Դիմացի տանից գալիս է մի հայ և ինձ գրկում տանում է իր մօտ…»:
«Մշակ», 13 փետրվարի, 1905 թ.

«Փետրվարի 7-ին հայերի և թուրքերի ընդհարումները շարունակվեցին ամբողջ օրը. տուժածների թիվը մինչ այժմ ստույգ հայտնի չէ»:
«Кавказ» պաշտոնաթերթ, 14 փետրվարի, 1905 թ.

…Մութը միանգամից վրա տվեց, և պատշգամբում ծվարած Ադամյանը ցրտից կծկվեց: Մութը թուրքերին էլ ստիպեց կրակոցները դադարեցնել: ՈՒ քանի որ փողոցային լապտերի կերոսինն օգտագործել էին, խարույկներ վառեցին, որպեսզի լույս ու ջերմություն լինի, և խումբ-խումբ ժողովվեցին դրանց շուրջ:
Ադամյանը ձայն տվեց որդուն.
-Նիկո, տղաս, կանչիր Թաթոսյանին ու Քալանթարյանին:
-Հիմա, հայրիկ:
Երբ քիչ անց եկան ինժեներն ու նրա որդին և Թաթոսյանը, Ադամյանն ասաց.
-Հարկ է հերթապահություն սահմանել: Չեմ կարծում, թե թուրքերը մթության մեջ հարձակում կձեռնարկեն, բայց դրանց նենգությունն անսահման է, և պետք է աչալուրջ լինել: Տղաները թող մեկական ժամ հերթապահեն, մենք` երկուական:
Առաջինը պատրաստակամություն հայտնեց Թաթոսյանը. պատշգամբում զգուշությամբ զբաղեցրեց Ադամյանի տեղը և վերարկուի օձիքը բարձրացնելով` հենվեց պարկերին:
Լսելով, որ հրաձգությունը դադարել է, եկան Մարիամը և Քալանթարյանի կինը` մեկական մոմ ձեռքներին:
-Ալե՜քս,- ցածրաձայն ասաց Մարիամը և նստեց բազմոցին` ամուսնու ու որդու կողքին:
-Ինչպե՞ս ես, շա՞տ ես վախեցել,- հարցրեց Ադամյանը:
-Չէ, ամենևին չեմ վախենում, անհոգ եղիր, միայն քեզ համար եմ անհանգստանում: Մենք կանանցով ու երեխաներով մեր նկուղում ենք, տղամարդիկ` Քալանթարյանի:
Ապա բացեց ծնկներին դրած կապոցը.
-Ալեքս, դու և Նիկոն ամբողջ օրը չեք սնվել: Տանն ով ինչ ուներ, բերել է, սա ձեր բաժինն է:
Ադամյանը նոր միայն զգաց, որ, իրոք, ոչինչ չէր կերել: Բայց օրվա ահավոր լարվածությունն ու հոգնածությունը զգացվում էին, աչքերը փակվում էին: Հասցրեց միայն նկատել, որ Նիկոն սկսեց ագահորեն ինչ-որ բան կլանել, իսկ Քալանթարյանի կինը մոմի լույսի տակ շոյեց ամուսնու սպիտակող մազերը ու գլուխը դրեց նրա ուսին:
Բաքվի պարզկա երկնքում երևում էր սառնաշունչ լուսինը…

(շարունակելի)

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ