Շեքսպիրի «Համլետ» ողբերգությունը և Չայկովսկու համանուն նախերգանքը

Միշտ չէ, որ արվեստի գլուխգործոցները միանշանակ են ընկալվում ու գնահատվում։ Եվ զարմանալի չէ, որ դրանց շարքում է նաև ՈՒիլյամ Շեքսպիրի «Համլետ» ողբերգությունը, որին տրվել են ամենաբարձր և ամենացածր գնահատականներ։ Օրինակ, ըստ Գյոթեի՝ «Համլետից» բարձր ստեղծագործություն երբևէ չի ստեղծվել» (Л. С. Выготский, Психология искусства, М., 1968, стр. 347)։ Մինչդեռ Ֆրիդրիխ Նիցշեն այն համարում է չհաջողված գործ (անդ)։ Առեղծվածային այդ պիեսը թերագնահատել են նաև Իվան Տուրգենևը, Թոմաս Էլիոթը և այլք։

Քննադատներից ոմանք նշում են գլխավոր հերոս, Դանիայի արքայազն Համլետի դանդաղկոտությունը, որը կոչված էր իր հորը սպանող հորեղբորից վրեժն առնելու։ Քննադատների մյուս մասը ողբերգության բովանդակությունը համարում էր խայտաբղետ, ոմանց համար էլ խորթ էին ընդհանուր մթնոլորտի խավարամածությունը, գաղտնիությունը, մեկ կենտրոնական գաղափարի բացակայությունը և այլն։ Ի դեպ, ինչպես նշում է հոգեբան Լև Վիգոտսկին, «Գյոթեն ժխտում էր իր ստեղծագործությունների մեջ մեկ ամբողջական գաղափարի ներմուծումը» (անդ, էջ 344)։ Այս հանգամանքը տարբեր մեկնաբանումների, տարբեր շեշտադրումների լայն հնարավորություն է ստեղծում։

Ինչ վերաբերում է Համլետի անգործունեությանը, անկամությանը, ապա, ըստ հոգեբան Լև Վիգոտսկու, հենց այս խնդիրը պետք է հիմք ընդունել պիեսը հասկանալու, Համլետի կերպարն ըմբռնելու համար։ Վերլուծաբանը նշում է, որ ողբերգության բովանդակությունը, բացառությամբ վերջին տեսարանի «պայթյունի», հենց այդ «գործուն անգործունեությունն» է։ Հերոսի այսօրինակ կաշկանդվածությունը գիտնականը բացատրում է հետևյալ կերպ. «Մարդ, որը չի ընդունում այս աշխարհը, կանգնած է նրա եզրին, կտրված է նրանից, ընկղմված ողբի մեջ... ով չի ուզում ապրել, չի կարող և գործել ցանկանալ, դրսևորել իր կամքը» (անդ, էջ 430)։ Համլետը գտնվում է անդրաշխարհային ուժերի ազդեցության ներքո, որոնք արտահայտվում են իր հոր ուրվականի միջոցով։

Ինչպես նշում է Համլետի անզուգական դերակատար, ողբերգակ Պետրոս Ադամյանը. «Այդ անողոքելի ուրվականը, որ ոտից գլուխ զրահավորյալ, լուսնի մեղմ ճառագայթների տակ հայտնվում է մեզ՝ սարսափ ազդելով գիշերին, որ յուր հրամանաց իշխանության գավազանը ձեռին դուրս է գալիս յուր հավիտենական բոցավառ բնակարանից և ցուրտ եթերաց կծուն ատամների տակ բաց է անում յուր մահու ձյունաթույր սավանը, և փայլեցնում է բացարձակ յուր միաձույլ պողպատե զրահը և որոտաձայն հայտնում է իր երկաթյա կամքը, որի առաջ մարդը, որ Համլետն է, դողում է և վրդովվում՝ չկարողանալով ճշտիվ կատարել նորա անհողդողդ և արդար պատվերը» (Պետրոս Ադամյան, Երկեր, Ե., 1956, էջ 491-492)։ Ահա այս կապվածությունն անդրշիրիմյան աշխարհի հետ Վիգոտսկին բնորոշում է որպես Համլետի «երկրորդ ծնունդը», և այստեղից բխող երկու աշխարհների երկու կյանքերի միստիկ վիճակով էլ բացատրվում է Համլետի «անգործուն» և «տարօրինակ գործող կամքը» (Л. С. Выготский... стр. 430)։ Նման երկփեղկված, հակասական կացությունը Զիգմունդ Ֆրոյդը բնորոշում է որպես «ամբիվալենտ» (իրարամերժ, հակադրամիասնական)։ Այս հոգեվիճակը վառ կերպով դրսևորվում է Համլետի «Լինե՞լ, թե՞ չլինել» առանցքային մենախոսությունում.
Լինե՞լ, թե՞ չլինել` այս է խնդիրը,
Ո՞րն է հոգեպես ավելի ազնիվ,
Տանե՞լ գոռ բախտի պարսաքարերը և սլաքները,
Թե՞ զենք վերցնել ցավ ու վիշտերի մի ծովի ընդդեմ,
Եվ, դիմադրելով, վերջ տալ բոլորին։
Մեռնել, քնանալ, ոչինչ ավելի.
Եվ մտածել, թե մի պարզ քնով մենք վերջ ենք տալիս
Այն սրտացավին և բյուր բնական անձկություններին,
Որոնց ժառանգն է մեր հեգ մարմինը,
Մի վախճան է դա՝ հոգով բաղձալի։
Մեռնել, ննջել, ննջե՞լ... գուցե երազե՞լ.
Ա՜յ, ցավն այդտեղ է. քանզի այդ մահվան քնի ժամանակ
Ի՞նչ կերպ երազներ պիտի գան գուցե՝
Երբ այս մահացու կապանքը մեզնից թոթափած լինենք.
Ահա ինչ որ մեզ խորհել պետք է տա. ա՛յս նկատումն է,
Որ այսչափ երկար տևել է տալիս թշվառությունը։
Թե ոչ, ո՞վ արդյոք կուզեր հանդուրժել
Աշխարհի այնքան նախատինքներին և մտրակներին,
Հարստահարչի անիրավության,
Մեծամիտ մարդու արհամարհանքին,
Քամահրած սիրո տվայտանքներին,
Օրենքի բոլոր ձգձգումներին,
Պաշտոնյաների աներեսության,
Այն հարվածներին, որ համբերատար արժանավորը
Ստանում է միշտ անարժաններից,
Այնինչ կարող էր մարդ իր հաշիվը իր ձեռքով փակել
Մի մերկ դաշույնով։ Ո՞վ կհոժարեր այսքան բեռ կրել,
Հեծծել ու քրտնել տաղտուկ կյանքի տակ,
Եթե երկյուղը մի ինչ-որ բանի մահվանից հետո,
Այն անհայտ երկրի, որի սահմանից
Ոչ մի ուղևոր չէ վերադառնում,
Ձգեր կամքը երկբայության մեջ, և մեզ չստիպեր
Տանել ավելի այն չարիքները, որ այստեղ ունինք.
Քան թե սավառնել դեպի նոր ցավեր, որոնց անգետ ենք։
Խոհամտությունն, այսպես, ամենքիս վախկոտ է դարձնում.
Եվ հենց այս կերպով վճռականության բնածին գույնը
Ախտաժետվում է խորհրդածության գունաթափ ցոլքից,
Եվ շատ ձեռնարկներ, մեծ ու կարևոր.
Շեղվում են այսպես իրենց հոսանքից,
Եվ գործ կոչվելու անարժան դառնում։

Որքան արդիական են այս խոսքերը, ասես այսօր են գրված մեր բարքերի, հենց մեր մասին։
Հոգեբանը «Համլետ» պիեսը համարում է «բարձրագույններից բարձրագույնը», «ողբերգությունների ողբերգությունը» և իր ընկալումը, տպավորությունն արտահայտում է իր խորաթափանց վերլուծության առաջին իսկ էջերում։ Ահավասիկ. «Լուսաբացից առաջ կա մի պահ, երբ առավոտն արդեն եկել է, բայց դեռ գիշեր է։ Չկա ավելի խորհրդավոր, անհասկանալի, առեղծվածային և մթամած որևէ բան, քան գիշերվա անցումն առավոտի... Այդ ժամին, որը գուցե տևում է վայրկյանի մի չնչին մասը, ամեն ինչ՝ առարկաներն ու դեմքերն ասես ունեն երկու տարբեր գոյություն, կամ մեկ երկատված կեցություն՝ գիշերային և ցերեկային... Այդ պահի ողբալի և անսովոր խորհրդավորության չարտահայտվածությունը վախեցնող է... Դա ամենավշտալի և միստիկ պահն է. ժամանակի անկման պահն է, նրա անհուսալի ծածկույթի պատռվելու ժամն է. գիշերային վիհի մերկացման ժամն է, որի վրա վեր է խոյացել ցերեկային աշխարհը, գիշերվա ու օրվա ժամն է։ Այդ ժամն է վերապրում հոգիդ, երբ կարդում ես կամ դիտում «Համլետ» ողբերգությունը։ Նման ժամանակամիջոցի մեջ է սուզված լինում հանդիսատեսի կամ ընթերցողի հոգին, քանզի ինքը՝ ողբերգությունը, նշանավորված է այդ պահով, նման է այդ պահին։ Այս ամենաանհասկանալի և առեղծվածային ողբերգությունը, անբացատրելի և խորհրդավոր՝ իր էությամբ, որն ընդմիշտ կմնա անորսալի» (անդ, էջ 362-363)։ Սրան համահունչ մի մեջբերում է անում Վահրամ Փափազյանը. «Դիտել Էդմունդ Քինին որևէ դերում նշանակում էր կարդալ Շեքսպիրի տեքստը մութ գիշերում, փոթորիկի ժամանակ, բաց դաշտում՝ կայծակների լույսով լուսավորված՝ տեսնելով ոչ միայն տողերը, այլև տողերի իմաստը բառի հատակում» (Վահրամ Փափազյան, Համլետն ինչպես տեսա, Ե., 1968, էջ 177)։
Մեկ այլ տեղում Վիգոտսկին գրում է, որ յուրաքանչյուր ընթերցող Հորացիոյի պես պիեսի մասին կասի. «Օր ու գիշեր, սա չափազանց անսովոր է»։ Համլետ. «ՈՒրեմն այդ մի օտարի պե՛ս ընդունիր. Երկնքում և երկրում բաներ կան, Հորացիո, որ չես տեսնի քո գիտության երազներում», ահա հենց սրա վրա է կառուցված ամբողջ պիեսը» (անդ, էջ 366)։

Ողբերգության վերջում Համլետի ասածի համաձայն, Վիգոտսկին պիեսում առանձնացնում է երկու ոլորտ. մեկը բուն ողբերգությունն է, ինչպես Համլետը կասեր, նրա «բառեր, բառեր, բառեր»-ի միջոցով արտահայտված, մյուս ոլորտը «մնացյալն» է, ինչը «լռություն» է, որի մասին վերջում ասում է Համլետը.

Մեռնում եմ, Հորացիո, զորավոր թույնը հաղթում է ոգուս,
Այնքան չեմ ապրի, որ Անգլիայի լուրերը լսեմ,
Բայց գուշակում եմ, որ ընտրությունը վիճակվելու է
Քաջ Ֆորտինբրասին։ Նրան եմ տալիս մահամերձ ձայնս.
Պատմիր այս նրան, այն դեպքերի հետ, ավել կամ պակաս,
Որ պատճառ դարձան... Մնացյալը՝ լռությո՛ւն։

Վերլուծաբանը պիեսում առանձնացնում է ևս երկու բաղադրիչ, երկու իմաստ. մեկը ֆաբուլան է՝ իրադարձությունների, ինտրիգների, աղետների ընթացքը, մյուսը՝ գործող անձինք, որոնց փոխհարաբերություններում հույս ենք տածում շոշափելու ողբերգության իմաստը։ Բացի դրանցից, կա նաև այդ ամենը պարուրող, անտեսանելի մի մթնոլորտ։ Դա «ողբերգության երաժշտությունն» է, նրա երանգը, տրամադրությունը։
Այսպիսով, պիեսում առկա է մի ողբերգություն, որը տեսանելի է, ծավալվում է մեր աչքերի առջև, մյուսը սրան զուգահեռ ընթացող ներքին խորքային դրաման է, որը տեղի է ունենում լռության մեջ։

Ըստ Վիգոտսկու, պիեսում ամենուր զգացվում է անդրաշխարհային ուժերի ազդեցությունն արտաքին իրադարձությունների վրա։ Սա նման է պոլիֆոնիկ երաժշտության ընթացքին, որի երկու ինքնուրույն, միաժամանակ հնչող ձայներից մեկը կատարվում, հնչում է բեմում, մյուսը՝ հետնաբեմում, ընդ որում` այդ երկրորդ ձայնը լսում են միայն բեմում նստած երաժիշտները և իրենց նվագը միահյուսում դրան, մինչդեռ դահլիճի ունկնդիրներին այդ երկու մեղեդիները հասնում են «տարրալուծված» վիճակում, ինչպես հիմնական հնչյունը և նրա վերնահնչյունները (օբերտոները)։ Այս երևույթը վառ կերպով դրսևորվում է երգեհոնային հնչյունների և դրանց օբերտոների փոխհարաբերությունների մեջ։
Պատահական չէ, որ Վիգոտսկին գրում է. «Այդ «ողբերգության երաժշտության» մեջ միստիկ երգեհոնի նոտաներով հնչում է մթին զգացմունքների ամբողջ գամման՝ ներկապնակը՝ վշտի, ողբի, կարոտի, տառապանքի և այն ամենի, որքան խոսքեր կան դրանք անվանելու» (անդ, էջ 370)։

«Համլետ» ողբերգության թաքնված երաժշտությունը, նրա ալեկոծումները լավագույնս արձագանքվում են Հեկտոր Բեռլիոզի, Ֆերենց Լիստի, Պյոտր Չայկովսկու, Դմիտրի Շոստակովիչի համանուն ստեղծագործություններում։ Չայկովսկու նախերգանք-ֆանտազիան շարադրված է սոնատային ալլեգրո ձևով, որտեղ մարմնավորված են ՈՒրվականի, Համլետի և Օֆելիայի կերպարները։ Նախերգանքը բացվում է լիտավրաների դղրդյունով, փողայինների գոչյունով, ընդերքից վեր խոյացող լարայինների պոռթկումներով, որոնք խորհրդանշում են Համլետի հոր ուրվականի՝ երկնքից գահավիժող և գետնի տակից արձագանքվող որոտընդոստ ձայնը, որը կոչ է անում Համլետին՝ վրեժխնդիր լինել իրեն սպանողից։ Նախաբանից, ինչպես հրաբխից, երկու ֆորտե ուժգնությամբ դուրս է ժայթքում Համլետին բնութագրող սրընթաց մեղեդին (գլխավոր թեման)։ Այն աստիճան առ աստիճան բարձրանում է դեպի երկինք։ Մինչդեռ բաս ձայնը՝ հակառակ մեղեդուն, գահավիժում է դեպի սանդարամետ, դժոխք։ Ընդ որում, մեղեդու ընթացքին խոչընդոտում, զսպում են պարբերաբար ներխուժող՝ կայծակի պես «մտրակող» ակորդները։ Այս հակադրումը դիպուկ կերպով արտահայտում է Համլետի երկատված հոգու պոռթկումներն ու վարանումները։ Այս ալեկոծումներին հակադրվում է անմեղության տիպար, հեզահամբույր Օֆելիայի կերպարը մարմնավորող օժանդակ թեման։ Դեռ ցրտաշունչ մթնոլորտում, վաղ գարնան ծաղկի պես բացվող մեղեդին նվագում է հոբոյը։ Օֆելիայի կերպարն ամբողջացվում է օժանդակ պարտիայի երկրորդ մեղեդիով։ Ըստ էության, սա Օֆելիայի սիրատենչ երգն է։

Ալլեգրոյի առաջին բաժինը (էքսպոզիցիան) ավարտվում է հանդիսավոր քայլերգով, որը երաժշտագետ Ալեքսանդր Դոլժանսկին բնորոշում է որպես «ասպետական քայլերգ», որի նպատակն է նկարագրել այն շքերթային իրադրությունը, որի հետնապատկերի վրա ծավալվում են ողբերգական իրադարձությունները» (А. Должанский, Симфоническая музыка Чайковского, М., 1965, стр. 204)։ Մշակման մասը հիմնված է գլխավորապես Համլետի թեմայի վրա։ Այստեղ Համլետի կերպարը հառնում է առանց վարանումների և դրսևորում վճռականություն ու խիզախություն։ Կերպափոխությունների են ենթարկվում նաև Օֆելիայի և ՈՒրվականի թեմաները՝ համաձայն Շեքսպիրի ողբերգության գործողությունների ընթացքի։ Եվ այս խմորումների վրա, գագաթնակետին կրկին վեր է խոյանում ՈՒրվականի թեման։ Այն, որպես ճակատագրի խորհրդանիշ, դեռ պիտի հայտնվի, շեփորների հնչմամբ ու տամտամի սարսափազդու հարվածով պիտի ձախողի «ասպետական քայլերգի» կրկնությունը, պիտի հնչի մահամերձ Համլետի վերջին հոգոցից հետո, որը լսվում է մեղմոցներով խլացված թավջութակների շշուկում։

Իսկ վերջին անգամ ՈՒրվականի թեման հայտնվում է նախերգանքի վերջաբանում (կոդայում), սգո քայլերգում։ Ա. Դոլժանսկին նմանություն է տեսնում Չայկովսկու «Համլետ» և «Ռոմեո և Ջուլիետ» ողբերգությունների վերջաբանների միջև։ Համաձայնելով այս դիտարկման հետ, նշենք, որ երկու նախերգանքների ամենացցուն նմանությունը դրանց բախումնալից դրվագներն են։ «Ռոմեոյում» ցնցող ուժով պատկերված է Մոնտեկկիների և Կապուլետտիների բախումը, որտեղ լարայինների սրընթաց պասսաժները շանթահարող ծնծղաների հարվածները նմանակում են սրերի շաչյունները։ Այդ շաչյուններն արձագանքում են «Համլետ» նախերգանքի դրամատիկ դրվագներում։
Սակայն սրանց միջև ավելի շատ տարբերություն կա, քան նմանություն։ «Ռոմեոյի» վերջում հսկա նվագախումբը նվագում է «սի» տիեզերասփյուռ հնչյունը։ Նույն միայնակ «սի» հնչյունը նույն ահագնացնող հնչուժով հնչում է Ալբան Բերգի «Վոցեկ» օպերայում։ Իսկ Ժորժ Բիզեի «Կարմեն» օպերայի վերջում նույն դերն է կատարում դարձյալ մեկ հնչյունը՝ «ֆա դիեզը»։ Երեք մահագույժ հնչյուններն էլ խորհրդանշում են ու հիշեցնում Ահեղ դատաստանի շեփորի ձայնը։ Մինչդեռ «Համլետում» Չայկովսկին ասես պատկերել է թույնի ազդեցությունից արևի վերջին շողի պես մարող հերոսին։ «Համլետ» նախերգանքի ավարտը ավելի շատ հիշեցնում է Բեթհովենի «Կորիոլան» նախերգանքը, որի հերոսը՝ նույնպես դաշունահարված, հետզհետե նվաղում է մեր աչքերի առջև. նույն ձգվող հնչյունները, լարայինների՝ կյանքի թելը կտրող պիցցիկատոն, նույնը և Համլետի շունչն ընդհատող լիտավրայի վերջին հարվածը։ ՄՆԱՑՅԱԼԸ՝ ԼՌՈՒԹՅՈՒՆ...

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Հեղինակի նյութեր

• Հյուսիսափայլ համերգ
• «Դա մեր վաղն է»
• Երաժշտագետները Մոցարտի արվեստի առանձնահատկությունների մասին
• Անձինք նուիրեալք
• «Մանուշակի» բուրմունքը
• «Կանաչ էին երազներս, հյութեղ ու հասուն», «Դու արահետ չտրորված, ես մի անցորդ»
• Ընծա` համայն մարդկությանը
• «Իմ մտադրությունն է հասկանալ մի ժողովրդին մյուսի միջոցով»
• Ներդաշնակվում-հաշտվում են Արևելքն ու Արևմուտքը
• «Լացե՛ք իմ վրա, լացե՛ք ձեր վրա. Ողբանք միասին մարդկության վրա, Որ կա և չկա...»
• «Գրկախառնվե՛ք, միլիոննե՛ր»
• ՈՒսուցիչներն են շահել պատերազմը
• «Ես դեպի Աստված մեկ ճանապարհ գիտեմ՝ արվեստը». Մարիա ՅՈՒԴԻՆԱ
• Հոգևոր արժեքներ կրող և գալիքին փոխանցող հենարանը
• «Յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախումը յուրովի ծաղկելն է»
• Էդվարդ Միրզոյանի «Գարունը»
• Ինչ էլ որ լինի, հայերի երկիրն ու ազգը կմնան... Ջ. ԲԱՅՐՈՆ
• «Այն աչքերը, որ չեն լացել, Բան չեն տեսել այս աշխարհում»
• Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցի մեծ համերգասրահը կոչվեց Տատյանա Հայրապետյանի անվամբ
• Ազնիվ մեղվաբույծը

Մեկնաբանություններ