Կստեղծե՞նք հոգևոր Հայաստան, կապրենք...

Լաւացրէք ձեր ճանապարհներն ու ձեր գործերը,
եւ ես ձեզ կթողնեմ, որ բնակուէք այս տեղը:
Մի հուսաք սուտ խոսքերի...
Վայ քեզ, Երուսաղեմ, դու քեզ չես մաքրում, մինչև ե՞րբ:

ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉ

Այս կյանքն ի՞նչ է: Նայիր ընթացքին և տեսնելու ես` կյանք կոչվածը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հանդիպումների շարան ու շղթա: Մարդու ծնունդն իսկ հանդիպման պտուղ է, ասենք թե՝ սիրո պտուղ ասեի, բան չէր փոխվելու: Ինչ էլ տեղի ունենա կամ էլ չունենա, հանդիպումն առկա է: Ոչ միայն մարդիկ, մարդկային մտքերն էլ են միմյանց հանդիպում, երբեմն էլ բախվում են: Ահա այս խոհերն ինձ պաշարել էին, երբ իմ լավ բարեկամ Վահագն Սարգսյանի հետ մոտենում էինք գրականագետ ՍԵՐԳԵՅ ՍԱՐԻՆՅԱՆԻ բնակարանին, որ Երևանի Գյուլբենկյան փողոցում է: Անհանգստություն կար մեջս, հանդիպելու եմ գրական ընտանիքի ակադեմիկոս-ավագագույնին, իննսունն անց անձ-անհատականության:

Տարիքի առումով՝ մեծ, և վաստակի առումով նույնպես մեծ: Հոգևին ասեմ, թե մտովի, տեսնում էի իրեն, տեսնում էի տասնյակ տարիներ շարունակ տեսածիս պես: Վերջին տարիներին չէի հանդիպել, ձայնը, սակայն, մնում էր ականջիս մեջ: Ձայն որ ասում եմ, հնչել էր հեռախոսափողի միջով, ուշ գիշեր էր, ժամը մեկն էլ անց էր, հեռախոսազանգ հնչեց, մտածեցի՝ սովորական զանգ չի լինի: Ինքն էր, Սերգեյ Սարինյանը, ասաց, որ ինձ փնտրել է, վերջապես հեռախոսիս համարն իմացել է Լևոն Անանյանից: Ի՞նչ էր պատահել: «Գրական թերթում» կարդացել էր Գևորգ Արշակյանին վերաբերող իմ խոսքը, որ տխուր առիթով էր: Կարդացել ու հավանել էր, հիանալու չափ հավանել: Հետևողականորեն փնտրել էր ինձ, որպեսզի ասի՝ ապրե՛ս: Եվ ասաց: Ես էլ շնորհակալ եղա այդքան ուշադիր լինելու համար և միաժամանակ խոնարհաբար նշեցի. «Խոսք էր էլի, գրել էի»: Չէ, ասաց, խոսքը խոսք, ամեն մարդ էլ ունի խոսք, կարևորը ձևակերպելն է, արտահայտելը: Մոտավորապես այս էր իմ ավագագույն ուղեկցի ասածը:

Եվ հիմա, ինչո՞ւ հիշեցի այս հեռախոսազանգը: Չէ՞ որ հարյուրավոր, հազարավոր հեռախոսազանգեր լինում են, այսինքն՝ երևույթը սովորական է: Անշուշտ, սովորական է, սակայն, ձայնը, Աստծո շնորհ ձայնը, սովորական չի լինում: Նույն բանը հազար մարդ տեսնում է, նույն բառը հազար մարդ ասում է, սակայն մեկը գալիս և տեսնում է այնպես, ինչպես ոչ ոք չի տեսել, և խոսում այնպիսի ձայն-ձայներանգով, որ ոչ ոք չի խոսել: Ահա այս տարբերությամբ է մեծը մեծ: Բացի այդ, խոսք կա, որ մնում է սրտիդ մեջ և օգնում ռիթմի հանգիստ աշխատելուն, ձայն կա, որ մեկընդմիշտ մնում է ականջիդ մեջ, մնում է շոյանքով, մնում է որպես կենսաբեր մեղեդի: Այս ամենի ակունքը, անկասկած, սերն է: ՈՒրեմն, նախ՝ ուշադիր լինենք միմյանց հանդեպ և ապա՝ սիրուց բխող խոսքեր խոսենք, սա կյանքի կարևոր դաս է, որ սովորելու ենք: Հեշտ ու ձրի բանն էլ, ավա՜ղ, չենք ուզում անել, խնայում ենք, լուռ մնում: Լուռ մի մնա և ոչ էլ մնա քո տեղում, ասելով՝ այստեղ ու այսպես լավ է: Վե՛ր կաց, քայլ արա, գնա՛, ուր որ գնալու ես, գնա, ուր որ չես գնացել, գնա այնտեղ, ուր քեզ սպասում են, գնա նաև այնտեղ, ուր չեն սպասում:
Աշխարհում վատ մարդ չկա, վատ հոգիներ կան, վատ ոգիներ, որ գալիս չարի նետի նման, խոցում են մարդուն՝ մտնելով մեջը: Այնպես որ, անձերի հետ չէ մեր կռիվը, բարքերն են, որ անհանգստացնում են մեզ: Մեր կռիվը օդի իշխանության դեմ է, իշխանություն, որ չի երևում, բայց գործում է: Ինչ էլ լինի, ցավն էլ մերն է, մեր կյանքն է: Մենք մեր ցավը տանելու ենք: Ցավի մեջ մենք իրար փնտրելու ենք: Ցավը մեզ միաբանության բերելու է:

Մեր փնտրած դուռը բացեց հոր աղջիկը՝ Մանեն: Սպասում էին, գիտեին: Սերգեյ Սարինյանը իր սենյակում էր, դուրս եկավ: Հենակներով էր, «հենակը» տխրեցնող բառ է: Բառն ինչ անի, երևույթն էր, որ տխրեցնում էր: Մեծ հայրենականի հետևանք է, ասում է Սարինյանը, երկար ժամանակ քուն էր մտել ցավը, հիմա արթնացել, գլուխ է բարձրացրել: Ասացի, այն որ պատմիչն ասել է՝ «Լավ է կույր աչոք, քան կույր մտոք», ոտքին էլ վերաբերելու է, այսինքն՝ լավ է մարդու ոտքը կաղա, քան թե միտքը: Ժպտում է գրականագիտության մեծը, ժպտում է դուստրը, որ աչքը հորից չէր հեռացնում: Նայեցի, նկատեցի և խոսեցի. «Այս ինչքա՜ն աղջիկդ նման է քեզ, ուղղակի բախտավորության պես մի բան է այս նմանությունը: Ի դեպ, Էդվարդ Ջրբաշյանի աղջիկն էլ, Աշխենը, հոր նմանությունն ունի»: Հայր ու աղջիկ ժպտացին. «Աշխենը ոչ միայն արտաքինով, այլև էությամբ էլ հորը՝ Էդվարդ Ջրբաշյանին, նմանվում է»: Այս կատակախառն, ուրախ ու թեթև, հպանցիկ խոսքուզրույցից հետո, ինձ հաճո եղավ լսելը. «ՈՒրախ եմ, որ դու ես եկել, ինչո՞ւ այդպես սպիտակել ես»: Այնուհետև. «Մտքիս կար հանդիպել մեկին, զրուցել»: Վահագն Սարգսյանն էլ թե` ընկեր Սարինյան, Հարություն Հովնաթանը հմուտ զրույց վարող է, նրա զրույցները մնայուն են: Պահի խոսակցությունն ամփոփում է մեր ավագը. «Զրուցելն էլ արվեստ է, որին տիրապետում է Հովնաթանը. երբեմն նա իր խելքով գերազանցում է դիմացինին: Այ հիմա ես մտածում եմ՝ չլինի՞ լինեն հարցեր, որոնց դժվարանամ պատասխանել»:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀՈՎՆԱԹԱՆ- Սիրելի ակադեմիկոս, իմ մեծ բարեկամ, իմ մեծ եղբայր, ինչպես Համո Սահյանը կասեր, ինչ դժվար հարց, ինչ դժվար պատասխան, մարդ ենք, հանդիպել ենք, խոսում ենք: Ի դեպ, երբ Համո Սահյանի հետ զրուցում էի, հաճախ ասում էր. «Խոսում ենք, թուղթն ու մատիտը կողքի դիր, միտքը հարկավոր է տեսքի բերել, իսկ դու ուզում ես անմիջապես գրել: Ասենք, մի մերկ տիկնիկ է, շոր ես հագցնելու, կարծում ես` հե՞շտ է: Ամեն բան մի գրի: Հիմա ես ասում եմ՝ մեղավոր մարդ եմ, վաղը էսինչը կամ էնինչը գրողների տան դռանը կանգնելու և ասելու է. «Մենք գիտեինք, որ մեղավոր է»: Տես, մի բանի մեջ, որ բոլորը մեղավոր են, մեղադրելու են նրան, ով խոստովանի: Այնպես որ, մի շտապիր գրել»:
ՍԵՐԳԵՅ ՍԱՐԻՆՅԱՆ- Նախ ասեմ, որ հավակնություն չունեմ դասեր տալու, տրամադրությունս անկումային է, հանգամանքները՝ անորոշ։ Կյանքն այսօր այնքան զրկվել է ներքին տրամաբանությունից, որ մարդ չգիտի էլ ինչից սկսի, ինչ ասի, ինչպես ասի: Այս տարիքում այսպիսի փորձությունների ենթարկվելը ծանր էր ինձ համար։ Հրանտ Մաթևոսյանին հարցրել են. «Երբևէ մտածե՞լ ես ինքնասպան լինելու մասին...»։ Ասել է. «ՈՒր էր ինձ էդքան քաջություն»։ Նույնը կասեի նաև ես... Այլապես...
Հ. Հ. - Ինչպես երևում է, կյանքը Ձեզ դժգոհելու առիթ տալիս է: Դժգոհելը թողնենք, կարծում եմ` բառը տեղին չէ, դժգոհելը դժգոհ մարդու գործ է: Այնուամենայնիվ, ինչպիսի՞ն էր Ձեր կյանքը, ուրա՞խ եք, որ ծնվել եք:
Ս. Ս.- Թեև բարդ անցումներով, բայց և տրամաբանված է եղել կյանքս: Եվ քանի որ անկեղծանալու պահ է, ասեմ, ի տարբերություն որոշ լավատեսների, երբեք չէի ցանկանա կրկնվել։ Մեկը լրիվ բավական է։ Նույն անկեղծությամբ ասեմ` ես բնական հոռետեսություն ունեմ և երբեմն մտածում եմ՝ լավ կլիներ ծնված չլինեի, չլսեի, չտեսնեի մարդու այսչափ նվաստացումը, չկրեի այս տառապանքը։ Կյանքն ինքնին տառապանք է։ Շոպենհաուերն ասում է. «Աշխատել և տառապել ապրելու համար, ապրել աշխատելու և տառապելու համար»։
Հ. Հ.- Ընկեր Սարինյան, չասեմ՝ պարոն, 1960-ական թվականներից Դուք ինձ համար ընկեր Սարինյան եք եղել: Ջիվանին երգում է. «Գորտը պարոնն է տաքուկ ջրհորի»: Այս տաքուկ ջրհորի պարոնները շատացել են, ուղղակի մտել, խցկվել, հայտնվել են, ռուսերեն ասած՝ в зоне комфорта, այսինքն՝ հայտնվել են հարմարավետության գոտում:
Տիեզերքից իջնեմ, հարմարավետության գոտին էլ թողնեմ ու հարցնեմ` ինչպե՞ս եք տեսնում մեր պետական կառույցը, նախագահ ունենք, վարչապետ ունենք, նախարարներ ունենք, պետական դրոշ ունենք, գերբ ունենք:
Ս. Ս. -Ամեն ինչ ունենք, բայց չունենք պետական պատշաճ կենցաղավարություն, այն անմակարդակ է և գավառամիտ։ Օրինակ, ինձ ի՞նչ հետաքրքիր է, թե նախարարի որդին հարսանիք է անում, որտե՞ղ է անում, ի՞նչ շռայլումներով, ինչ ցոփությամբ: Հարսանիք է, ինչո՞ւ դարձնել երևույթ: Ինչո՞ւ ներկայացնել հարսնացուին՝ իր ընտանիքով, ծնունդով ու ծագումով: Ավելին, ճոխացնելու նպատակով նշել, որ հարսանիքին ներկա են լինելու հանրապետության նախագահը, վարչապետը, նախարարներ, մի խոսքով՝ էլիտան։ Սա ուղղակի ցինիզմ է։
Պետությունը քաղաքակրթության բարձրագույն ձևույթն է։ Պետություն ղեկավարելը գիտություն է, արվեստ և ունի իր էթիկան։ Մեր պետական այրերը չունեն չինովնիկական կիրթ պահվածք, պակասում է պետական արիստոկրատիզմը։
Հ. Հ. - Համատարած անկում է, երկյուղ ունեմ, որ կորցնում ենք մեր ազգային նկարագիրը։
Ս. Ս. -Պատճառը խզումն է պետության և ազգային գաղափարաբանության միջև։ Ազգային գաղափարաբանությունը գիտություն է ազգի սոցիալական, տնտեսական և հոգևոր զարգացումների վերաբերյալ։ Դա ազգի կեցության փիլիսոփայությունն է, նրա գործունեության հիմունքը։ Մերկ տնտեսականությունը Կառլ Պոպերի և Սորոսի բաց հասարակության տեսությունն է, որն ինչքան շահավետ է մեծ ազգությունների համար, նույնքան կործանարար է փոքր ազգությունների համար, քանզի վերջինիս ներառելով տնտեսական զարգացման համաշխարհային օվկիանոսի մեջ, դիմազրկում է նրա ազգային ինքնությունը։ Որոշ հիմք ուներ Վահան Տերյանը «Հոգևոր հայրենիքը» գերադասելու «նյութական հայրենիքից»։ Թող տպավորություն չստեղծվի, թե ես թերագնահատում եմ տնտեսական զարգացման ծրագիրը։ Բնա՜վ։ Սակայն ենթադրում եմ, որ պետության քաղաքականությանը, այդ թվում նաև տնտեսական զարգացմանը ուղղություն պետք է տա ազգային գաղափարաբանությունը։ Ամենօրյա գովազդով հաճելի է լսել, «Ջերմուկը ազգային արժեք է»։ Բայց տասնապատիկ ավելի ազգային արժեք է Աշոտ Մելքոնյանի հրատարակած «Հայոց պատմությունը»։ Այստեղ են հայոց պետականության գիտությունը, նրա անցյալը, ներկան և ապագան։
Հ. Հ. - Ասել եմ և ասում եմ` աշխարհին նմանվելով մեր աշխարհը կորցնելու ենք: Աշխարհին նմանվել նշանակում է ժամանակավոր արժեքների և ժամանակավոր վայելքների հետևից գնալ, կորցնելով մնայունն ու արժեքավորը, հոգևորն ու հավիտենականը:
Ս. Ս. - Այժմ ընդհանուր աշխարհաքաղաքականության մեջ շատ ծանր վիճակում են հայտնվել փոքրաքանակ ազգերը: Շարժումներ են տեղի ունենում, ընթացքն ո՞ւր է տանում, չես կարող ասել: Իրերի բնույթն անքննելի է, և երևույթները պետք է գնահատել փիլիսոփայորեն։ Զարգացում կոչվածը միայն վերընթաց չէ, այլ նաև վարընթաց։ Նյութի քայքայումը նույնպես զարգացման ընթացք է։ Նույնը տեղի է ունենում նաև հասարակության կյանքում։ Բուրժուական քաղաքակրթության անկումը նշանավորվեց իմպերիալիզմի քաղաքակրթությամբ, ապա հաջորդեց սոցիալիզմի քաղաքակրթությունը, որի անկումը նույնպես անխուսափելի է։ Թե ինչպիսին կլինի նոր քաղաքակրթությունը, դժվար է գուշակել։ Համենայն դեպս, Արևելքի և Արևմուտքի բախումը, Արևելքի ներխուժումը Եվրոպա, գուշակում է էկոլոգիական համաշխարհային մի խառնակություն, որի հետևանքները անկռահելի են։ Բայց ավելի լավ է չտարվենք նման գլոբալ խոհերով, որ իրապես դուրս է փոքրաքանակ ազգերի իրավական տեսադաշտից և քննենք մեր գործնական խնդիրները։
Հ. Հ. - ՈՒրեմն ո՞րն է մեր ուղին։
Ս. Ս. - Սխալը կատարվել է հենց սկզբից։ Անկախության հերոսներն ավելի հեղափոխական գտնվեցին, քան բոլշևիկները, ոչնչացնելով այն ամենը, ինչ ստեղծվել էր խորհրդային տարիներին. սոցիալական, տնտեսական, մշակութային մի կայուն համակարգ, որը հիմք էր տալիս նորոգման, կատարելագործման, հանկարծակի հեթանոսացած այրերը ոչնչացնելով այդ ամենը, գործի դրեցին եվրոպական չափանիշներով կյանքը կառուցելու մոդուսը։ Իհարկե չենք կարող դուրս մնալ միջազգային ինչ-ինչ համակարգերից, բայց անկարելի է անտեսել ազգային ավանդույթն ու մենթալիտետը։ Այժմ վերակառուցումների գլխավոր նշանաբան են հնչում օպտիմալացումը, կրճատումը, միավորումը։ Իսկ ինչ անհրաժեշտությամբ։ Խորհրդային տարիներին գրականության ինստիտուտում կար 100-ից ավելի գիտաշխատող, այժմ մնացել են ընդամենը 40-ը։ Այլևս ինչ կրճատման մասին կարող է խոսք լինել։ Այդպես է նաև բոլոր բնագավառներում։ Դրա փոխարեն ուռճացել է պետական ապարատը՝ ոստիկանություն, նախարարություններ, մարզպետարաններ, խորհրդականներ և այլն։ Ահա թե որտեղ է անհրաժեշտ կիրառել օպտիմալացումը։ Եվ շահավետ կլիներ, և ազատաշունչ։ Եթե դա արվում է սերնդափոխության նկատառումով, ապա միանգամայն սխալ պատկերացում է երևույթի մասին։ Սերնդափոխությունը բնական երևույթ է և կատարվում է ինքնաբերաբար, առանց ադմինիստրատիվ հարկադրական միջոցների կիրառման։
Հ. Հ. - Մեր անցաթուղթը...
Ս. Ս. - Մեր լեզուն, մեր պատմությունը, գրականությունը, արվեստը, մի խոսքով, հոգևոր մնայուն արժեքներով հարուստ մեր մշակույթը: Մեկ այլ անցաթուղթ ունենալ չենք կարող:
Հ. Հ. - ՈՒրեմն, պետական գործիչը, գիտության մարդն ու արվեստի մարդը, գրողն ու մտավորականը, միասնաբար գործելու են: Եթե հոգևոր ու մտավոր զարգացման հանդեպ արհամարհանք ունես, կարո՞ղ ես զարգացած արդյունաբերություն կամ էլ զարգացած տնտեսություն ունենալ:
Ս. Ս. - Չես կարող: Առանց գիտական զարգացման չես կարող ունենալ տնտեսական զարգացում։ Այս երևույթը ժամանակին կռահել էր Գրիգոր Արծրունին. «Երեկ մենք կտակարանային ազգ էինք, էսօր մենք ազգասերներ ենք, էգուց պետք է աշխատողներ դառնանք»։ Այսինքն` հասնենք տնտեսական զարգացման։ Իսկ դրա համար, ասում է Արծրունին, «մեր ազգին պետք է գիտական զարգացում»։
Հ. Հ. - Մեծարգո բարեկամ, հարգարժան ակադեմիկոս, այս աստիճանի մարմնավոր ցանկություններին հետևելը մի՞թե արդյունք չէ ազգային հոգևոր արժեքներից հեռանալու, պարզապես այդ արժեքներն ուրանալու: Կարծես ամեն ճամփի վրա փողն է լույս տալիս և ոչ թե մտքի պայծառությունը: Ոչ միայն անդունդ է առաջացել ժողովրդի ու պետության միջև, այլև գրականության, գրողի ու պետության միջև: Կարծես խորթ են միմյանց: Ներկա է Տերյանն իր մարգարեությամբ. «Եվ կգան օրեր ավելի դժնի...»:
Ս. Ս. - Եկել են ու գալիս են Տերյանի ասած օրերը: Ապրիլյան քառօրյա պատերազմը շատ գաղտնիքներ բացահայտեց, բացահայտեց պետական համակարգում տիրող արատավոր բարքերը, պետական եկամուտների թալանը, կողոպուտը, միլիարդատերերի հղփացումը։ Այժմ ֆինանսական և այլ կարգի ճեղքերը վերացնելու համար օրենքներ են հորինում «ներքևների» համար՝ մանր գողություն, կաշառակերություն, պարտականություն և այլն։ Իսկ «վերևների» հանցագործ արարքները անհատույց են, որպես թե «օրենքները հետադարձ ուժ չունեն»։ Իրենք են իրենց համար օրենք սահմանում, մոռանալով, որ հանցագործությունը պատժելի է և ներողամտության ժամկետ չունի։
Հ. Հ. - Ենթադրում եմ, որ հասարակական մթնոլորտի առողջացման գործում առաջատար դեր պետք է հատկացնել մտավորականությանը։
Ս. Ս. - Օրեր առաջ տեղի ունեցավ վարչապետ Կարեն Կարապետյանի հանդիպումը գիտությունների ակադեմիայի աշխատակազմի հետ։ Դժբախտաբար չկարողացա մասնակցել հանդիպման արարողությանը, բայց նրա ելույթի հանգամանալից շարադրանքը կարդացի «Հայկական ժամանակ» թերթում։ Վարչապետի խոսքը և գրավիչ էր, և կառուցողական։ Դա յուրատեսակ գիտական վերլուծություն էր հարցերի հստակ դրվածքով ու հեռանկարների ուրվագծումներով։ Ակադեմիայի վերաբերյալ տիրող աննպաստ և անգիտակ քննադատության պարագայում վարչապետի ելույթը հուսադրող էր գոյաբանորեն և հերքում է ակադեմիայի լինելության վերաբերյալ նիհիլիստական նպատակաշեղ խծբծանքները։
Գիտությունների ակադեմիան պետական համակարգի ամենամաքուր և ամենահեղինակավոր հաստատություններից է։ Ակադեմիան ազգի բանականությունն է, նրա ինտելեկտուալ մակարդակի ցուցանիշը։ Խոսում են ակադեմիկոսին տրվող չնչին պատվովճարի մասին, առանց գիտակցելու, որ այն անհամեմատելի է օլիգարխի մեկ օրվա շռայլ կենցաղավարության հետ։ Իսկ առավել անհեթեթը ակադեմիան փակելու կամ ըստ կատարողականի կոչումները վերանայելու զառանցաբանությունն է։ Կարծես ակադեմիկոսը պարտավոր է տարեկան մի գյուտ արտադրել։
Հ. Հ. - Գրողն իր ստեղծած գրականությամբ պետություն ու պետական մտածողություն չէ՞: Գրականությամբ չէ՞, որ հաստատվում են ժողովրդի բարոյական նորմերը: Եթե ուշադիր զննելու լինենք մեր գրական գոհարները, ապա նրանցում տեսնելու ենք ազգի սահմանադրությունը, որը հիմնականում անփոփոխ մնալու է, ինչ չար ու բարի ժամանակներ էլ որ գալու լինեն:
Ռուս գրողը, կարծեմ Բիտովն է եղել, նայել Սևանա լճին և հիացմունքով բացականչել է. «Это же родина Гранта Матевосяна»: Երբեմն ռուսաց լեզու ասելու փոխարեն ասում են՝ Պուշկինի լեզու: Նույն տրամաբանությամբ Անգլիա ասելու փոխարեն ասում են Բայրոնի հայրենիք: Այնպես որ, հայտնի բան է, գրողը թե՛ ժողովուրդ է, թե՛ իշխանություն է և թե երկիր հայրենի, այն է՝ հայրենիք:
Ս. Ս. - Ժամանակին ես հոդված եմ տպագրել «Ի՞նչ կապ կա գրականության և պետության միջև»։ Կապը և փիլիսոփայական է, և՛ գործնական։ Գրականությունը և պետությունը ծագել են միաժամանակ։ Գրականությունը պետության հիշողությունն է, առանց որի այն վերացական գաղափար է։ Անկարելի է պատկերացնել Հունաստանն առանց Հոմերոսի և Անգլիան առանց Շեքսպիրի։ Դոստոևսկու բնութագրմամբ «Պուշկինը մեր պետությունն է», գրող Աբրամովի բնորոշմամբ «Տվարդովսկին մեր պետական բանաստեղծն է»։ Նույնը մեր Թումանյանն է։ Յուրաքանչյուր հայ ունի իր Թումանյանը, որ ձուլված է իր էությանը և կրում է որպես ճակատագիր։ Տեսեք, թե ինչ է նկատում ամեն ինչում զարմանալի այդ Հրանտ Մաթևոսյանը։ Հայրը հարցնում է երեխաներին.
-Ի՞նչ եք անում։
-Կարդում ենք։
-Ի՞նչ եք կարդում։
-Թումանյան։
-Բա Թումանյան կկարդա՞ն։
-Բա ի՞նչ կանեն։
-Էնա կիմանան էլի։
Հիրավի Թումանյանը մեր պետությունն է։ «Առանց գրականության չկա պետություն»,- ասում է գերմանացի գրող Հայնրիխ Բյոլը։
Հ. Հ. - Ընկեր Սարինյան, Դուք որ ակադեմիկոսի տիտղոս եք կրում, Հայրենական պատերազմի մասնակից եք, պետական մրցանակներ, կառավարական պարգևներ եք ստացել՝ Միքայել Նալբանդյանի անվան մրցանակ, Մեսրոպ Մաշտոցի անվան շքանշան, «Մովսես Խորենացի» մեդալ, Հայաստանի Հանրապետության նախագահի մրցանակին եք արժանացել և, տարիների առումով, իննսունի սահմանն էլ հատել եք, Ձեր այդ բարձր դիրքից խոսք ասեք: Մի՞թե մտավորականը, իրեն ու իր ազգը ճանաչողը, իր գրիչը հարգողը, կոչված է լուռ մնալու կամ կարող է լուռ մնալ: Ձայն բարձրացրեք, ասեք Ձեր ասելիքը: Դուք նախագահին գիտեք, նախագահն էլ Ձեզ գիտե:
Ս. Ս. - Կյանքում կատարվող իրադարձությունների մասին ինֆորմացիայի իմ աղբյուրը մամուլն է, որը լեցուն է հակասական, իրարամերժ բանավեճերով։ Գաղափարների պայքար է, «դիմության» և ընդդիմության հակադրույթներով։ Ես ոչ իշխանամետ եմ և ոչ էլ ընդդիմադիր։ Ես ազատ մտավորական եմ և փորձում եմ որոնել ճշմարտությունը բանավիճող կողմերի արգումենտներում։ Թվարկածդ մրցանակները, կոչումները, պարգևները կապ չունեն իմ ներաշխարհի տագնապների հետ։ Մի ներքին հակասություն կա մեջս։ Տեսեք, թե ինչ է գրում «Առավոտ» թերթը. «Երբ չկա նորմալ պետական համակարգ, ցանկացած մի օր երկրի առաջին դեմքը կարող է որոշել, որ պետք է գնդակահարել խաղաղ ցուցարարներին...»։ Այստեղ ասված է ամեն ինչ, և ակնարկն է թափանցիկ, և պետական կառույցն է ածանցյալ։ Մնում է երևույթը վերլուծել օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոնների համադրությամբ։
Հ. Հ. - Մամուլը լցված է նյութերով, ոչ մեկի ասածն էլ հաշվի չի առնում: Դու չես կարող տեսնել իրեն, քո ուզելով չէ, ինքը պիտի ուզի: Ասում են` սովետի ժամանակ բռնություններ կային, իսկ հիմա չկա՞ն:
Ս. Ս. - Բռնություն ասածը գործում է բոլոր պետություններում։ Բայց կարգազանցներին սանձահարելու պետական բռնությունը պետք է տարբերել բռնապետությունից։ Այս իմաստով պետք չէ վերացարկել բռնությունը և արդարացնել պետական ամեն մի բռնություն։ Հայաստանը դարձել է ոստիկանական պետություն, ուր ամենուրեք ոտնահարված են մարդու իրավունքները։ Այս պարագայում ինչ կարող է անել ընդդիմությունը։ Պետությունը պետք է նաև լսել իմանա, մինչդեռ մեր պետական այրերը կարծում են, թե իրենցից դուրս չկա վերին բանականություն և հասարակական կարծիքի խոհամիտ ունկնդրում։ Այստեղ է բանական ընդդիմությունը։ Ժամանակին Հարավսլավիայի առաջնորդ, ոչ պակաս միապետ Բրոզ Տիտոն հովանավորում և արտոնյալ վիճակ էր տրամադրում Կարդելին և Ռանկովիչին, որոնք բացահայտորեն քննադատում էին Տիտոյի միապետական քաղաքականությունը։
Այլ բան է, եթե իշխանափոխությունը կատարվեր օրենքի և իրավունքի արդար, դեմոկրատական կարգով։ Այս պարագայում ընդդիմությունն այլ արտահայտություն կունենար, և կբացառվեին ծայրահեղ միջոցները։ Անկեղծ ասած, ես համակրում եմ «Սասնա ծռերի» տղաներին, անհավանական եմ համարում Սէֆիլյանի ազատազրկման վարկածները և պարզապես անհանդուրժելի եմ համարում Գարեգին Չուգասզյանի վտարանդիությունը՝ այդ խելացի, բարձր ինտելեկտի տեր, ազնվական մտավորականի։ Վերջապես, բացառում եմ բոլոր կարգի ինչուները, բայցերն ու վերագրումները բարձրաստիճան պետական ու ռազմական գործիչ Սեյրան Օհանյանի վերաբերյալ:
Պետությունը պետք է նաև հանդուրժող ու ներողամիտ լինի, բոլոր կարգի հակասությունները լծորդելու հանուն ազգային գոյության, Արցախյան ազատամարտի։
Հ. Հ. - Պնակալեզները գնալով շատանում են, Ջիվանու ասած, ասպարեզը մնում է համբակներին: Ահավասիկ, հոսք է դեպի հանրապետական կուսակցություն: Ինչո՞ւ: Գոյության խնդիր են լուծում, իրենց չի էլ հետաքրքրում, թե ինչ տեղի կունենա ազգի հետ, միայն թե իրենք լինեն, իրենց մասնաբաժնից չզրկվեն: Ամեն կուսակցություն, պարզվում է, մեն մի անձի մեջ է, մեն մի անձով պայմանավորված: Անձը ձգտում է անձին, իսկ կուսակցությունները, այսպես ասած, շիրմաներ են: Պատգամավորներ էլ կան, հոգիները ծախած երեսպաշտներ, հացկատակներ, բոլորը միասին՝ վառելիք: Ժամանակավոր վայելքով են տարված, ի՜նչ ազգ, ազգային ծրագիր, ի՜նչ ապագա, ի՜նչ հավիտենական երթ, հավիտենության խորհուրդ:
Կար ժամանակ, ի դեպ, դա նաև մեր ժամանակն էլ էր, կար Վազգեն Առաջին վեհափառը, Պարույր Սևակը կար, Արտաշես Շահինյանը, Շիրազը կար, Համո Սահյանը կար, կար Մուշեղ Գալշոյանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Հրանտ Մաթևոսյանը, կար Գոհար Գասպարյանը, Սոս Սարգսյանը, Հայաստանն ուրիշ Հայաստան էր: Պետական, քաղաքական գործիչներ Ալեքսան Մատվեյի Կիրակոսյանը, Վլադիմիր Միհրանի Մովսիսյանը, Ստեփան Պողոսյանը... ազգային, միանգամայն հոգևոր մթնոլորտ էին ստեղծում: Ինչ է ստացվում, ո՞րն է ելքը, Ձեր տեսած ելքը...
Ս. Ս. - Սպասում էի Ձեր այդ հարցադրմանը: Ինձ թվում է, որ Սերժ Սարգսյանը ողբերգական անհատ է, նա մենակ է, գործում է միայնակ և խճճվել է անցյալից ժառանգություն մնացած սխալների շտկման և բազում, բազմապիսի ներքին ու արտաքին լուծելի կամ անլուծելի կնճիռների հանգույցում։ Մարդը ակամա անջատվում է պատմության սուբյեկտից։ Իշխանական կոմֆորտի պրագմատիկ վայելքը մոռացության է տալիս փիլիսոփայականը, որ բռնության վրա հնարավոր չէ պատվաստել ազգային կամ հասարակական տանելի համակարգ և որ վաղ թե ուշ, վերին բանականության օրենքով, բռնապետությունը դատապարտված է կործանման։
Ինչ վերաբերում է հարցին, թե որն է ելքը, ասեմ, որ ելքը տեսնում եմ պետական կառույցի փոփոխության մեջ: Կամ թողնելու գնալու են, մի բան, որ պատրաստ չեն անելու, կամ էլ իրենց ներսի մարդը փոխվելու է, այսինքն, փոխվելու են մտածողությամբ ու աշխարհայացքով: Միայն այդ պարագայում կարող են հանրապետությունում հաստատել բարոյական նորմեր:
Ժամանակավորի ու հավիտենականի վերաբերյալ քո ակնարկին ի պատասխան ասեմ, որ հայ ժողովուրդը հավիտենական երթի մեջ մնալու է հոգևոր Հայաստան ստեղծելու ճանապարհով:
Հ.Հ. -ՈՒրեմն, տեղափոխվենք գրական դաշտ: Ի՞նչն է կամ էլ՝ ո՞րն է գրականության հիմնական նպատակը:
Ս. Ս. - Միայն կիրառական նշանակությամբ է հավանական հարցի պատասխանը։ Գրականությունը պատմամշակութային բարդ ու այնկողմնային երևույթ է։ Մտավոր գործունեության ոչ մի այլ բնագավառ այնպես չի համատեղում մարդու հասարակական ու անձնական կապերի ամբողջությունը, որքան գրականությունը։ Այն և պատմություն է, և փիլիսոփայություն, և կենցաղավարություն է, և սոցիոլոգիա, մի խոսքով` գրեթե տիեզերական կեցություն։ Գրողը իրականության նեգատիվը, ըստ իր իդեալի, փոխաձևում է գեղարվեստական իրականության։ Այստեղ է գրականության իմացական նշանակությունը։ Շիրվանզադեի «Քաոսը» պատկերում է արդյունաբերական Բաքվի ներքին կյանքը, այդ հերոսները և՛ կան, և՛ չկան, ներկայանում են գրողի պատկերացմամբ: ՈՒրեմն գրականությունն ըստ էության ոչ թե իրականության պատկերն է, այլ իրականության պատկերացումը։ ՈՒշագրավ է, որ «Հոգիները ծարավի» վեպում Լևոն Շանթը պատկերում է նույն իրականությունը, ինչ Շիրվանզադեն «Քաոս» վեպում։ Տառացիորեն նույն ժամանակը, նույն միջավայրը և նույն մարդիկ։ Մինչդեռ Շիրվանզադեի պատկերած իրականությունը քաոս է սոցիալական, ազգային, բարոյական, կենցաղային հակասություններով ու կրքերով, նույն իրականությունը Շանթի վեպում ներկայանում է որպես մի ներդաշնակ համակեցություն, ուր սոցիալական բոլոր խավերի մարդկանց միավորում է փոխադարձ գոյակերպի բարոյական սկզբունքը։ Այսպես իրականության և իդեալի արանքում գործում է մարդու անփոփոխ բնույթը, վաղանցիկ ֆրազաբանության հանգեցնելով գրականությամբ աշխարհը փրկելու բանաձևերը։ Մեկը նախընտրում է գեղեցիկը, մյուսը՝ սերը, երրորդը՝ Ավետարանը։ Բայց աշխարհը ոչ միայն չի փրկվում, այլև գնալով ավելի է վայրենանում։
Հ. Հ. - Կա մարդ և կա մարդկություն:
Ս. Ս. - Տարբեր կատեգորիաներ են: Էյնշտեյնն ասում է՝ մարդկայնության մասին ունեցած իմ կարծիքը որևէ առնչություն չունի կոնկրետ մարդու նկատմամբ ունեցած իմ վերաբերմունքի հետ: Սարոյանն ասում է, չարը անհատը չէ, մարդը բարի է, չարը ծագում է ընդհանրության մեջ, չարը ծնում է մարդկությունը:
Հ. Հ. - Շիրազը կասեր, բոլորի արյունն էլ կարմիր է, սակայն նրանք տարբերվում են լեզվով, մշակույթով, կենցաղավարությամբ, ավանդակեցությամբ, դավանանքով... Սրանցով պիտի ճանաչել ազգի ինքնությունը: Մենք մեզ այլևայլ բաներ չվերագրենք: Մարդկության պատմությունը պիտի լավ իմանանք, որ իմանանք մեր և այլոց միջև եղած թե՛ նմանությունը և թե՛ տարբերությունը: Դավանանքի առումով, ասենք, կան քրիստոնյաներ և կան մուսուլմաններ: Մուսուլմանները, օրինակ, որպես կրոնավորներ, որպես հավատացյալներ, շատ ավելի մոլի են: Ասացիք՝ գրականությունը մարդագիտություն է: Բայց մեր գրականությունը, մեր մշակույթը՝ կրելով քրիստոնեից բնություն, արդյոք մեզ չի՞ տանում աստվածճանաչության: Քրիստոնեությունը, որպես երկնային գիտություն, որպես աստվածային ուսմունք, ի՞նչ է ասում՝ ճանաչել մարդուն և ճանաչել Աստծուն, այսինքն` իմանալ, թե ով է մարդը և ով՝ Աստված:
Ասացեք՝ Դուք անձամբ ճանաչո՞ւմ եք Աստծուն։
Ս. Ս. - Իհարկե ճանաչում եմ, եթե ես չճանաչեմ Աստծուն, ինչպե՞ս պիտի իմանամ տիեզերական սկիզբը։ Մարդու էության մեջ կա մի բան, գուցե և հոգի ասեմ, որ վկայում է Աստծուն: Դա վերին բանականությունն է, բացարձակ ոգին, որ ղարաբաղյան ազատամարտում զորավիգ է եղել մեզ։ Լեգենդն ասում է. «Եթե չլիներ Ղազանչեցոց եկեղեցին, մենք հաղթանակ չէինք տանելու»:
Իսկ այն հարցին, թե ինչ է եկեղեցին, իմ համոզմամբ, եկեղեցին դպրոց է, Աստծո խոսքի գիտության դպրոց, որտեղ, ինչպես դու ես ասում, մարդը լսելով Աստծո խոսքը, մաքրվում է մեղքերից, եկեղեցին Աստծո հետ առանձնանալու, հաղորդակցության մեջ մտնելու սուրբ վայր է:
Հ. Հ. - ՈՒրեմն, միշտ չէ, որ խոսողը մարդն է: Երբ մարդն ինքն իրենից խոսում է, կարող է հիմարություններ դուրս տալ, իսկ երբ մարդու մեջ խոսողը Սուրբ Հոգին է, որ անձ է, խոսքը հավիտենության հետ աղերսներ ունենալու է: Բացի այդ, Բանը կարող է երևացող լինել և կարող է լինել աներևույթ, կարող է բացատրելի լինել և կարող է լինել անբացատրելի, անքննելի:
Ս. Ս. - Միշտ էլ մարդկային միտքը կանգնելու է անիմանալիի առաջ, անցա՞վ սահմանը, տեղի կունենա կործանումը: Ատոմն ի՞նչ է, հյուլե, հարյուրավոր գիտական հիմնարկներ, ինստիտուտներ կան, ուսումնասիրում են մասնիկը և չեն կարողանում սպառել նրա էությունը։ Ինչ էլ ասում են, հիպոթեզի կարգով են ասում, որովհետև ատոմը նույնն է, ինչ տիեզերքը:
Հ. Հ. - Չե՞ք կարծում, որ մեր գրականությունը ներկայացված է, մեղմ ասեմ, մասամբ ծուռ հայելու մեջ, մինչև այսօր եղած վերլուծությունների մեջ ոչ, ասենք, Թումանյանն է իրական ու ավարտուն պատկերով, ոչ Տերյանը, ոչ Ջիվանին, ոչ Սայաթ-Նովան, ոչ Նարեկացին, ոչ էլ Խորենացի պատմահայրը:
Ս. Ս. - Գրական երևույթները դժվար է մինչև վերջ ճանաչել: Մենք դատում ենք ըստ հեղինակի գրածի և ոչ ըստ նրա զգացածի ու մտածածի: Ահա թե ինչու գրականությունը նաև առեղծված է: Ոչ մի քննություն վերջակետ չունի: Ամեն մի սերունդ ուսումնասիրելու է ըստ իր ընկալման: Օրինակ, Պարույր Սևակը վերանայեց Սայաթ-Նովայի կյանքն ու գործը: Հիմա դու ասում ես, Սայաթ-Նովայի ստեղծագործությունն իր բնույթով, Աստծո խոսք է, այսինքն՝ աստվածաշնչյան սերում ունի: Քո հարցադրումը միանգամայն տեղին է, մեր դասականները նոր լույսի տակ քննելու, վերանայելու կարիքն ունեն: Հռոմի սրբազան պապը Նարեկացուն տիեզերական վարդապետ հռչակեց, բայց արի ու տես, ժամանակին ոմանք Նարեկացուն դիտել են որպես սովորական կրոնավոր։ Գիտական միտքը մշտապես ենթակա է զարգացման դիալեկտիկային։ Գրականագիտությունը վերաճում է փիլիսոփայական գիտության, այսինքն` իրերի աշխարհի ուսումնասիրությունից անցում է կատարում դեպի համակարգերի աշխարհը:
Կարծեմ գրական իզմերին վերաբերող հարց հնչեց: Կասկածներ կան, իբր իզմերը չեն գործել մեր գրականության մեջ: Սխալ պատկերացում է, երևույթի ոչ լիարժեք իմացություն։ Մենք մշտապես հետևել ենք քրիստոնյա Արևմուտքի մշակույթին, համընթաց եղել եվրոպական գրականությանը և ունեցել ենք մեր կլասիցիզմը, մեր ռոմանտիզմը, ռեալիզմը, սիմվոլիզմը և մյուս գրական բոլոր ուղղությունները:
Հ. Հ. - Գրական նոր սերունդ կա, գիտնականներ կան:
Ս. Ս. - Որոշակի պատասխան տալ չեմ կարող։ Նախ սերնդի այդ առանձնացումն է հակատրամաբանական։ Իհարկե գործածական է գրական նոր սերունդ հասկացությունը և այն գիտակցվել է գրական ժամանակի ընդհանրության մեջ, որպես բնական շարունակություն։ Այժմ հասկացությունն ընկալվում է որոշ հակադրական շեշտով, որը սակայն գեղագիտական սահմանագիծ չունի։ Համենայն դեպս այժմ գրական դաշտն զբաղեցնում են միջին և ավագ սերնդի գրողները:
Ապա գրական լայնատարած դաշտը զբաղեցնում է անդեմ անանունների, «Գրեթերթի» և «Գրանիշի» սերունդը, որի տարիքը 18-ից ձգվում է մինչև 80 և գուցե ավելի։ Գրում են չգիտես ինչի՞ համար և ինչո՞ւ։
Մի հարց էլ ես ունեմ քեզ ու Վահագնին, մի-մի բաժակ Ղարաբաղի օղի կամ էլ գինի խմելո՞ւ եք, ուտելիք էլ կճարվի։
Հ. Հ. - Ափսոս, խմելու իմ լիմիտը լրացել է, չեմ կարող, իսկ Վահագն էլ ահա պատճառաբանում է, մեքենա է վարելու: Փառք Աստծո, հանդիպեցինք, զրուցեցինք, հաղորդակից եղանք միմյանց: Այսօրվա մեր հացն ու գինին հոգևոր էր: Քաջալերվեք, քանի որ մենք գնում ենք քաջալերված: Իսկ այն դառը խոսքերը, որ հնչեցին պահի տակ, սիրուց էին, միմիայն սիրուց ու սիրող սրտի ցավից:

Զրույցը վարեց
Հարություն ՀՈՎՆԱԹԱՆԸ

Մեկնաբանություններ