«Մեկը որբերին էր հավաքում, մյուսը` պատմություններ որբերից»

«Վահան Տերյանի անհայտ նախաձեռնությունը. hայ որբերի հուշերը» գիրքը ընթերցողի սեղանին է: Գիրքը հեղինակել է բանաստեղծի ծոռը` գրականագետ ԳԵՎՈՐԳ ԷՄԻՆ-ՏԵՐՅԱՆԸ: Լույս է ընծայել «Անտարես» hրատարակչությունը:
1915 թվականի դեկտեմբերին Վահան Տերյանն այցելել է Երևան և Ցարսկայա փողոցում գտնվող որբանոցի սաներին հանձնարարել է նկարագրել Հայոց ցեղասպանությունը: Բացի նրանից, որ երեխաների ձեռագրերը բացառիկ փաստաթղթեր են, որոնք պատմագիտական շատ կարևոր նյութ են պարունակում, դրանք հսկայական ազդեցություն են թողել Վահան Տերյանի հետագա կյանքի և ստեղծագործության վրա:

Շարադրությունները պահվել են «ՈՒսանողական տետրակ» անունով: Գրքի հեղինակի կարծիքով, այսպիսի անվանում տալով փաստաթղթերին, մի բարի մարդ գուցե ցանկացել է փրկել դրանք: Գրքում ներկայացված 24 երեխայի գրած 34 տեքստերը տպագրվել են առանց խմբագրման, ինչպես եղել է` բառացի, տառասխալներով, ջնջումներով:

«Իրատեսի» հետ զրույցում Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի տնօրեն, գրականագետ ԿԱՐՈ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆՆ ասաց, որ այդ նյութը չէր կարող «ՈՒսանողական տետրակ» անվանումը կրել սխալմունքի, անփութության հետևանքով. «Խոսքը Վահան Տերյանի մասին է, մեր ամենասիրված, ամենից շատ մեծարված բանաստեղծի, չեմ կարծում, թե արխիվն ուսումնասիրողները, մշակողները կսխալվեին: ՈՒրիշ հարց է, որ ներքին հրահանգ կար` Տերյանին միակողմանի ներկայացնելու, բայց սխալմունք չէր կարող լինել: Խոսքը մեկ էջի, մեկ բացիկի մասին չէ, այլ մի ամբողջ տետրի»: ԳԱԹ-ի տնօրենը նշեց, որ տասնյակ նման օրինակներ ունեն, երբ, ապահովության նկատառումներով, գիտաշխատողները հանդգնել են որոշ նյութեր այլ խորագրի տակ պահել: Ավելին` Սարյանի «Դիմակով Չարենցը» հայտնի նկարը մի գիտաշխատող փրկել էր` հանդգնելով այն թաքցնել պահարանի հետևում:

Տերյանի արխիվում չուսումնասիրված, չհրատարակված ձեռագրեր գրեթե չկան: Կարո Վարդանյանն ասաց, որ Գևորգ Էմին-Տերյանը օրեր շարունակ աշխատել է, ուսումնասիրել, սակայն չբացառեց, որ Տերյանի ժամանակակիցների այլ ֆոնդերում ինչ-որ բաներ լինեն. «Այդպես հաճախ է պատահում, որևէ հեղինակի ֆոնդն ուսումնասիրելիս` պատահաբար ժամանակակիցներին, այլ հեղինակներին վերաբերող բացառիկ նյութեր են գտնվում: Ի վերջո, շատ մեծ են մեր ֆոնդերը»: Այսպիսով, Տերյանին առնչվող անհայտ, չուսումնասիրված նյութեր կարող են լինել, բայց այլ ֆոնդերում: Ինչ վերաբերում է Մակինցյանների մոտ պահվող արխիվին, Կարո Վարդանյանն ասաց, որ ընդամենը տեղեկություն ունի, որ այն, ինչ մնացել էր Տերյանից, Պողոս Մակինցյանը (որ այդ ժամանակ զբաղեցնում էր Տերյանի պաշտոնը` ազգությունների կոմիսարիատի կոմիսարի տեղակալ) վերցրել է Տերյանի այրուց՝ Անահիտ Տերյանից, և ենթադրելի է, որ դրանք Մակինցյանի ժառանգների մոտ են:

Անդրադառնալով մեր՝ «Ի՞նչ կարծիք ունեք որբերի թողած հուշագրության վավերագրական նշանակության մասին» հարցին` ասաց, որ Տերյանը որբերի պատմություններն էր հավաքում, ինչը շատ կարևոր էր. «Այդ երեխաները վերարտադրում էին իրենց վերապրածը, տեսածը, դա ամենաճշգրիտ պատմագրությունն է, ժամանակի ճշգրիտ արտացոլանքը: Նույնիսկ մի համեմատություն անցավ մտքովս. Տերյանը հավաքում էր որբերի պատմությունները, իր մեկ այլ մեծանուն ժամանակակից` Զորավար Անդրանիկը, հենց այդ որբերին էր հավաքագրում քրդերից` ամեն մեկի համար մի ոսկի վճարելով, որ վաղվա Հայաստանը ժողովուրդ ունենա: Մեկը որբերին էր հավաքում, մյուսը` պատմություններ որբերից: Անպայման պետք է թարգմանության մասին մտածել, հանրայնացնել բացառիկ այս նյութը, ճիշտ նպատակային աշխատանք տանելու պարագայում դրանք համաշխարհային նշանակություն կունենան»:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ