«Վստահ չեն` կենդանիները ականապատ տարածքներո՞ւմ են վնասվել, թե՞ թակարդներում»

1958-ին Գեղամա լեռնավահանի հարավ-արևմուտքում, Ազատ և Վեդի գետերի ավազաններում կազմավորվել է «Խոսրովի անտառ» արգելոցը` բուսական և կենդանական աշխարհի պահպանման, բարելավման ու նոր տեսակների ստացման նպատակով: Ըստ Մովսես Խորենացու՝ այս տարածքը որսի կենդանիներով ու թռչուններով է բնակեցվել Խոսրով Բ թագավորի գահակալության ժամանակ (330-338 թթ.), նրա պատվին էլ ստացել է «Խոսրովի անտառ» անվանումը:

Խոսրովի արգելոցը առաջին կարգի պահպանվող պետական տարածք է, այստեղ մարդու գործունեությունը խստիվ արգելված է, միջոցառումներ անել չի թույլատրվում, զբոսաշրջիկները նախարարության հատուկ թույլտվությամբ են այցելում և սահմանափակ թվով:
«Ընձառյուծի հետքերով». այսպես էր կոչվում Բնության համաշխարհային հիմնադրամի (WWF) «Ընձառյուծի պահպանությունը Հարավային Կովկասում» ծրագրի շրջանակում կազմակերպված տեղեկատվական արշավը դեպի «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց:
Արգելոցը հյուրերին ընդունեց գրկաբաց: Այցելուների կենտրոնը (որտեղ կա նաև գիշերակացի հնարավորություն) և, առհասարակ, անտառի տարածքը բարեկարգ են, խնամված ու հյուրընկալ: Էկոզբոսաշրջության վայրիվերումները սկսվեցին արգելոց տանող ճանապարհից: Ավելի ուշ արգելոցի աշխատակիցը անկեղծորեն նկատելու էր` եթե ճանապարհը բարեկարգվի, զբոսաշրջիկները շատ կլինեն: Հակադարձումն էլ հեռու չէր տրամաբանական լինելուց` էկոզբոսավայր տանող ճանապարհը չի կարող ասֆալտապատ լինել: Բայց մարդու ձեռք չկպած, դժվարանցանելի ճանապարհը շատ երկար էր ձգվում, հիշեցնելով, որ այդպիսին են գրեթե բոլոր գյուղական ճանապարհները: Այստեղ վերջակետ ենք դնում ու շարժվում ընձառյուծի հետքերով: Ցանկությունը մեծ էր առհասարակ կենդանական աշխարհի մեծ ու փոքր ներկայացուցիչներին հանդիպելու: «Ի՞նչ պետք է անենք, եթե արջի հանդիպենք» հարցի պատասխանը շատ պարզ էր. «Եթե նրան չանհանգստացնեք, կթողնի, կգնա»: Նույնը վերաբերում էր օձերին, մանավանդ որ տարվա այս եղանակին օձերի պակաս չկա: Կենդանական աշխարհը սպասվածից ավելի բարեսիրտ գտնվեց` թույլ տալով մեզ անարգել շրջել իրենց բնակավայրում: Լրագրողներից մի քանիսին բախտ վիճակվեց հեռվից նշմարել բեզոարյան այծին, ցուցանակին դրոշմված արջի ճանկերի հետքերը հուշում էին, որ այստեղով արջ է անցել, կարծես ցանկացել է տեղաշարժել ցուցանակը, բայց չի հաջողել: Նկատելի էին նաև գայլի ոտնահետքեր, արջի արտաթորանք: Վայրի բնություն-մարդ հանդիպումը, որպես այդպիսին, չկայացավ: Ֆոտոթակարդում էլ հայտնվեցին ոչ թե կենդանիները, այլ լրագրողները, մի տարբերությամբ` վայրի կենդանիները պատահականության սկզբունքով էին հայտնվում «թակարդում», լրագրողները նկարահանվում էին ինքնակամ: Արշավը ժամանակ առ ժամանակ ընդմիջում ու կուսական աշխարհի անդորրը խաթարում էին լրագրողական ձայնագրիչներն ու տեսախցիկները: Հարց ու պատասխանի առանցքում կովկասյան ընձառյուծն էր և` ոչ միայն: «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը ընձառյուծի ապրելավայրերից մեկն է: Այս մասին լրագրողներին տեղեկացրեց Բնության համաշխարհային հիմնադրամի «Ընձառյուծի պահպանությունը Հարավային Կովկասում» ծրագրի համակարգող ԱՐՍԵՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԸ, նշելով, որ 2002-ին մեկնարկած «Ընձառյուծի պահպանությունը Հարավային Կովկասում» ծրագրի շրջանակում, որը WWF-Հայաստան հիմնարար ծրագրերից է, իրականացնում են բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կարողությունների հզորացմանն ու տեղեկատվության մակարդակի բարելավմանն ուղղված միջոցառումներ: Այդ նպատակով աջակցում են նաև «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցին: Աշխատում են համայնքների հետ` բնապահպանության մեջ մեծապես կարևորելով համայնքների դերը: Վայոց ձորում և Սյունիքի մարզում ունեն ընձառյուծների խնամակալներ: Շուտով փորձագետի են հյուրընկալելու արտասահմանից: Նպատակ ունեն մեղմելու վայրի բնություն-մարդ կոնֆլիկտը: Աջակցում են նաև բնապահպանության պետական տեսչությանը` թրեյնինգների միջոցով, տեխնիկա տրամադրելով և այլն: Կարևորում են հատկապես տեղեկացվածության մակարդակի բարձրացումը, որ մարդիկ արժևորեն շրջակա բնությունը, հատկապես կենդանիների ու բույսերի դրոշակակիր տեսակները:

WWF-Հայաստանի առաջնահերթ խնդիրներից է վտանգված տեսակների պահպանությունը, որոնց շարքում են կովկասյան ընձառյուծը, հայկական մուֆլոնը, բեզոարյան այծը, գորշ արջը և այլն:
WWF-ի և ՀՀ բնապահպանության նախարարության սերտ համագործակցությամբ Հայաստանի հարավում ստեղծվել են հատուկ պահպանվող չորս նոր տարածքներ («Արևիկ» ազգային պարկ, «Զանգեզուր» և «Խուստուփ» պետական արգելավայրեր և «Գնիշիկ» պահպանվող լանդշաֆտ), որոնք ընդգրկում են ընձառյուծի հիմնական ապրելավայրերը: Դրանց ընդհանուր տարածքը 73229 հա է, ինչը կազմում է հանրապետության տարածքի 2,5 տոկոսը:
Ընձառյուծներն անընդհատ տեղաշարժվում են Հայաստան-Իրան, Հայաստան-Նախիջևան ճանապարհներով: Այս առումով կարևոր է նաև սահմանակից երկրների գործընկերների և շահագրգիռ այլ անձանց հետ համագործակցությունը: «Կենդանիները պետական սահմաններ չեն ճանաչում, ու տեղաշարժի ժամանակ ականապատ տարածքներում կարող են վնասվել: ՈՒնենք վնասված ընձառյուծներ, թեև վստահ չենք` դա ականապատ տարածքների՞ արդյունք է, թե՞ թակարդի,- ասաց Արսեն Գասպարյանը:- Այս ուղղությամբ աշխատանք պետք է արվի, բայց առաջնահերթ է ստեղծել այնպիսի պայմաններ, որ ընձառյուծը կարողանա ապահով ապրել մեր երկրում: Այդ նպատակով Խոսրովից մինչև Զանգեզուր ստեղծվելու է էկոլոգիական միջանցք, ինչը կապահովի կենդանու անվտանգ տեղաշարժը մեր երկրում»:

WWF-Հայաստանի ներկայացուցիչը ասաց նաև, որ մեկ ընձառյուծն անցնում է 30 հազար հեկտար տարածություն. «Խոսրովի անտառը մոտավորապես այդքան տարածք է զբաղեցնում, ուստի միայն Հայաստանը, որպես այդպիսին, շատ փոքր է նրանց համար: Մեր երկիրը փոքր է, բայց գրավիչ: Էկոհամակարգը, որ մենք հիմա այստեղ տեսնում ենք, ամբողջովին համապատասխանում է ընձառյուծի ապրելակերպին` ձյան սակավություն, ժայռային տարածքներ և, իհարկե, կերային բազայի առկայություն: Խոսրովի արգելոցը գրավիչ վայր է նաև թռչնադիտարկողների, վայրի բնության դիտարկողների և արշավականների համար»:

Բնության համաշխարհային հիմնադրամի (WWF) հայաստանյան մասնաճյուղի փորձագետ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱԼԽԱՍՅԱՆԸ գործարկեց ԳՏՀ ընդունիչը (գլոբալ տեղորոշման համակարգ, ինչի օգնությամբ կողմնորոշվում են տարածքում), ինչպես նաև ծանոթացրեց կենդանիներին նկարող սարքերի` ֆոտոթակարդների գործառույթին:
Նրա փոխանցմամբ` ֆոտոթակարդում հայտնվել են արջեր, վայրի խոզեր, գայլեր, իսկ ընձառյուծին ֆոտոթակարդը վերջին անգամ արձանագրել է 2013-ին, որից հետո Նախիջևանի գործընկերները նույն կենդանուն տեսել են Արաքս գետի մոտակայքում:
Ընձառյուծին բոլորովին վերջերս հանդիպել են նաև արգելոցի աշխատակիցները: Այս մասին իրազեկեց «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի պահպանության գծով փոխտնօրեն ՌԱՖԻԿ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԸ, վստահեցնելով, որ շատ շուտով կենդանուն կարձանագրեն նաև ֆոտոթակարդներով ու երբ լուսանկարներն ունենան, կտեղեկացնեն այդ մասին:
Ներկայումս, ըստ WWF-Հայաստանի ներկայացուցիչների մշտադիտարկման տվյալների, հարավային Հայաստանում, հիմնականում Զանգեզուրի լեռնաշղթայում, ընձառյուծի 7-9 առանձնյակ կա: Հայտնի է հատկապես Զանգեզուրում հայտնաբերված ընձառյուծը, որին Եվա անունով են կնքել, մայր ընձառյուծը երկու թե երեք ձագ ունի: Իսկ առհասարակ, ինչպես ասում է Արսեն Գասպարյանը, դժվար է տեսնել ընձառյուծին: Այն ճանապարհները, որոնցով նա անցնում է, չեն խանգարում մարդկանց: Եվ գիտակցումը, որ տարածքում ընձառյուծ կա, մոտակա համայնքների բնակիչների մեջ ոչ թե վախ, այլ հպարտություն է առաջացնում:
Հավելենք, որ ընձառյուծը գրանցված է ՀՀ, նաև Բնության պահպանության միջազգային միության «Կարմիր գրքում»:

Ընձառյուծ որսալու համար իբրև պատժամիջոց սահմանված է 3 մլն դրամ: Իսկ արգելոցի տարածքում ընձառյուծ կամ բեզոարյան այծ որսալու դեպքում տուգանքի չափը հնգապատկվում է` 15 մլն դրամ: Այս մասին տեղեկացրեց Ռաֆիկ Պետրոսյանը, միաժամանակ վստահեցնելով, որ 99,9 տոկոսով որսագողությունը բացառվում է: Արգելոցը 24 հազար հեկտար բաց տարածք ունի, բոլոր կողմերից կարող են մարդիկ մտնել: 24 ժամ հերթապահություն են իրականացնում և՛ հատուկ ջոկատի, և՛ տեղամասային տեսուչների միջոցով: Ի դեպ, արգելոցը բաժանված է 4 տեղամասի, և մեկ աշխատակցին մոտ 1000 հա տարածք է բաժին ընկնում: Կառավարումը, ըստ փոխտնօրենի, արդյունավետ է: Մեքենայի, վառելիքի, հագուստի խնդիր չունեն, զենքեր ունեն: Միակ խնդիրը անտառի պահապանների` «ռենջերների» աշխատավարձն է (պարգևավճարով 80 հազար դրամ է), իսկ նրանք աշխատում են գիշեր ու ցերեկ: Ահազանգի դեպքում գիշերը քնից հանում-տանում են: Որսագողության դեպք հայտնաբերելիս` տեղում արձանագրություն կազմելու իրավունք չունեն, գործը հանձնում են պետական տեսչություն կամ ոստիկանական բաժին:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Լուսանկարները` Գալուստ ՆԱՆՅԱՆԻ և Թագուհի ԱՍԼԱՆՅԱՆԻ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ