Նամակներ Նոր Ջուղայից-7

(սկիզբը` այստեղ)

Ազգային պետական կրթահամալիրի դահլիճը մարդաշատ էր: Ներկա էին հայր սուրբը` հոգևորականների հետ, Պատգամավորական և Թեմական ժողովների ղեկավարները, մարդիկ, որոնց ճանաչում էի և մարդիկ, որոնց առաջին անգամ էի տեսնում:
Միշտ խուսափել եմ հրապարակային բանավոր ելույթներից, որովհետև դա համարում եմ անհարկի ուշադրության գրավում, ինքնագոհացման բավարարում: Բայց համայնքային ղեկավարության որոշումը չհարգել չէի կարող, դա երախտագիտության ու վարձքի մատուցում էր:
Կար խոչընդոտ` ելույթիս հատկացված էր մեկ ժամ, և նախօրոք մտովի չարչարվել էի` առանձնացնելով կարևորը: Նորջուղայեցիներին պատմել իրենց քաղաքի մասին իմաստ չուներ, նրանք, թերևս, դա լավ գիտեին, բայց պատմել իրենց խիզախ նախնյաց մասին, որոնք աշխարհն էին չափչփել` հիմնելով առևտրատնտեսական համայնքներ, որոնք դարեր անց վերածվեցին փրկօղակների, սփյուռքյան գաղթօջախների` դա հետաքրքիր կլիներ:
Ելույթիս հիմա չեմ անդրադառնա, դա արդեն անցյալ է, բայց առիթից կօգտվեմ և կխոսեմ պատմականորեն հավաստի մի քանի փաստերի մասին, որոնք ուշագրավ կլինեն նաև նորջուղայեցիների համար (ենթադրում եմ, որ Նոր Ջուղայում կարդում են այս «Նամակները», եթե, իհարկե, կարողանան հաղթահարել համացանցի սահմանափակումը):

1586 թ. Արցախի Դիզակ գավառի երկու գյուղ` իրենց մելիքներով, օսմանցիների հալածանքներից փրկվելու համար գաղթեցին Սպահան: Շահ Աբասը նրանցից ստացավ անհրաժեշտ տեղեկություններ: Եվ երբ 1603 թ. Դավիթ և Մելքիսեդեկ կաթողիկոսներն էլ այցելեցին Սպահան` օգնություն ստանալու ակնկալիքով, շահը վերջնականապես հղացավ մեզ համար դիվային ու ողբալի, իր համար խիստ ձեռնտու և հաշվենկատ ծրագիրը` «մեծ սուգունը»: Վերևում արդեն ասել եմ, որ Արաքսն անցած գաղթականությունը «մաղվեց». «անարժեք» բազմությունը բնակեցվեց Էնզելի, Ռեշտ, Ղազվին, Համադան, Ղաշան, Ղում և այլ քաղաքներում ու դրանց մերձակա գյուղերում, իսկ պրոֆեսիոնալ վաճառականները, հմուտ արհեստավորները և նրանց ընտանիքները, որոնց կորիզը հինջուղայեցիներն էին, բռնաքշվեցին Սպահան:

1606 թ. հիմնված Նոր Ջուղայում կար 12 հազար տուն` բաժանված 10 թաղերի:
1851 թ. հոգևոր իշխանության կազմած ցուցակի համաձայն, հազարավոր տներից մնացել էր ընդամենը 371-ը` 2586 երկսեռ բնակչությամբ, իսկ 24 եկեղեցիներից` 10-ը: Ակնհայտ է, որ տեղի էր ունեցել արտահոսք. մի մասն առևտրային գործերով գնացել էր այլ երկրներ, հիմնականում` Հնդկաստան, ու չէր վերադարձել, մի մասը, ըստ երևույթին, վերադարձել էր հայրենիք: 371-ից 100 տուն կերակրվում էր արտերկրից իրենց հարազատների ու բարեկամների ուղարկած առատ դրամական օգնության շնորհիվ:
1901 թ. հոգևոր իշխանությունը նոր մարդահամար իրականացրեց, և պարզվեց, որ 10 թաղից մնացել էր 8-ը, բայց տեղի էր ունեցել աճ` 530 տուն 3450 բնակչով: Աճը եղել էր շրջակա գյուղերից քաղաքում վերաբնակվածների հաշվին:
Բոլոր տվյալները հանրագումարի բերելով, ստացվել էր հետևյալ պատկերը. քաղաքում կային 783 չքավոր, 497 աղքատ, միջակ եկամուտ ունեցող 1731 արհեստավոր և 349 հարուստ վաճառական:

Այս մարդահամարի տվյալներից ինձ հետաքրքրում էին աշխարհի տարբեր երկրներում, հատկապես` Հնդկաստանում, գտնվող նորջուղայեցիները, որոնք նշված էին «պանդուխտ» բառով. նրանց թիվը 236 էր: Ինչո՞ւ էր դա ինձ հետաքրքրում, որովհետև այդ «պանդուխտների» և տեղի հարուստների ազգասիրության շնորհիվ էր քաղաքը գոյատևում, նրանց առատաձեռն բարերարության շնորհիվ էին քաղաքում պահվում եկեղեցիները, դպրոցները, համայնքային կազմակերպություններն ու կառույցները:
…Կրկնեմ` այս ամենի մասին ես չեմ խոսել, բայց ելույթիս ընթացքում տեղի ունեցավ մի բան, որ մինչ օրս չեմ կարողանում բացատրել: Երբ պատմեցի Նիդերլանդական Հնդկաստանի` Ինդոնեզիայի Ճավա կղզու Սմարանգ քաղաքում ապրող Հովսեփ Ամիրխանյանի մասին, ում կյանքի նպատակը Արցախը փողով գնելն էր, հանկարծ «տեղափոխվեցի» Բալի կղզի և խոսեցի այդտեղ առաջին կինոթատրոնը հիմնած Մինաս Պողոսյանի մասին: Ազնիվ խոսք, նախօրոք չէի ծրագրել, դա եղավ ինքնաբերաբար:

Համառոտ շարադրեմ: XIX դարավերջին պատանի Մինասը Նոր Ջուղայից գաղթում է Կալկաթա, ուսանում Մարդասիրական ճեմարանում, բայց ավարտելուց հետո հարմար զբաղմունք չի գտնում (անգլիացիները հայ տարրին արդեն դուրս էին մղում Հնդկաստանից): Տեղական թերթերից մեկում կարդում է, թե Ավստրալիայում հողատարածք են ձրի տրամադրում, և եթե մարդ 30 տարի դրա վրա աշխատի, դա կմնա իրեն որպես սեփականություն: Որոշում է Կանաչ մայր ցամաքի ճամփան բռնել ու նավ է նստում: Բայց, նախ, կանգ է առնում Բաթավիայում (Ջակարտա), որպեսզի տեսակցի այդտեղ ապրող քեռու հետ: Վերջինս, իմանալով երիտասարդի մտադրության մասին, խորհուրդ չի տալիս. «Այ տղա ջան, ուր ես գնում-հասնում մեզ համար անծանոթ երկիր, ավելի լավ է գնաս մոտերքում գտնվող Բալի կղզի: Սիրուն տեղ է, մարդիկ` պարզ ու հասարակ, երբ ուզում` քնում են, երբ ուզում` զարթնում: Կանայք կիսամերկ են ման գալիս, ով ում ուզում` սիրում է: Ամբողջ գործը կանայք են անում: Առատ գաղթաբերք ունեն, կծախես` կապրես: Առաջ այդտեղ հայեր կային, բայց հիմա ոչ ոք չի մնացել»:

Մինասը որոշում է ականջալուր լինել քեռու խոսքերին: Բայց Բաթավիայում առաջին անգամ տեսնում է… կինո, և դա նրան ապշեցնում է, արթնացնում անանց մի սեր:
Հաստատվում է Բալիի կենտրոն Սինգառաջա քաղաքում, տուն կառուցում և շատ արագ վայելում տեղաբնիկների հարգանքը և դա փոխադարձում: Սկսում է զբաղվել գաղթաբերքի առևտրով, որ Լոմբոկի նեղուցը հատելով` տանում-վաճառում է Ճավայում: Ի՞նչ բան է գաղթաբերքը, գաղութային բերքը` սուրճ, շաքար, թելատու բույսեր, գունատու նյութեր, կաշի ու մորթի, համեմունքներ, անդրաշխարհիկ մրգեր և այլն, և այլն:
Բայց կինոյի հանդեպ սերը չի մոռանում և որոշում է տեղացիների համար կինոթատրոն կառուցել, ժապավենները բերել Բաթավիայից ու նրանց ցուցադրել: Նպատակը կատարում է, կառուցում է (երևակայություն է պետք պատկերացնելու համար, թե դա ինչպիսի կինոթատրոն էր), Բաթավիայում կապ է հաստատում մի չինացու հետ, որը նրան ֆիլմեր է տրամադրում:

Սակայն Մինասը հանդիպում է լուրջ խոչընդոտի. բանն այն է, որ տեղացիներն ապրում էին պարզ ապրանքափոխանակությամբ և գաղափար իսկ չունեին, որ կինոդիտման համար պետք է… վճարել: Այդ խնդիրը լուծելու, կղզեբնակներին դրամաիրային հարաբերությունների հետ ծանոթացնելու և առհասարակ քաղաքակրթության հետ շփում առաջացնելու համար հիմնում է «Minas Tourist Agency» ամպագոռգոռ անվամբ զբոսաշրջային գործակալություն և սկսում իր նավակով Բալիի ժողովրդին տանել Ճավա (հիմնականում` անվճար) ու հետ բերել:
Չերկարացնեմ: Մինաս Պողոսյանը Բալիում ապրեց 50 տարի: Այնպիսի հեղինակություն էր վայելում, որ տեղացիները նրան անվանում էին «ճերմակամորուք արքա»: «Արքան» նույնպիսի խանդաղատանքով ու գուրգուրանքով էր վերաբերվում բալիցիներին: Նրա խնդրանքով ու համառ հորդորներով անգլիացի գրող Փաուելը գրում է «Դրախտը երկրի վրա», իսկ հոլանդացի կինեմատոգրաֆիստները նկարահանում են Բալիի մասին առաջին փաստավավերագրական ֆիլմը:

…Երբ ելույթս ավարտեցի և արժանացա ձեռքսեղմումների, շնորհավորանքների, շնորհակալությունների, որոնք որքան հաճելի, նույնքան էլ ամաչեցնող էին, մոտեցավ Վրեժ Տեր-Մարտիրոսյանը և ասաց.
-Գիտե՞ք, Մինաս Պողոսյանի թոռը` նույնպես Մինաս Պողոսյան, մեզ մոտ է ապրում, կուզե՞ք հետը հանդիպել:
Ավելորդ է ասել, որ անչափ շատ էի ուզում:
Քանի որ հաջորդ օրը պիտի մեկնեի Հայաստան, առիթից օգտվելով մարդկանցով շրջապատված հայր սուրբին խնդրեցի ժամադրություն` հրաժեշտ առնելու համար: Չմերժեց, ժպտաց ու ժամ նշանակեց մյուս օրվա երկրորդ կեսին:
Նիկիտ Միրզայանցը բաժանվելուց առաջ կրկին մոտեցավ ու ժպտալով նույն հարցը տվեց.
-Կտակների պատճեններն ստացա՞ր:
Գրո՜ղը տանի…

«ՋԱՎԱ՜… ՍԻԼԻԲԻ՜Զ…» ԵՎ ՕՐՀՆԱՆՔԸ
Առավոտյան հյուրանոց է զանգահարում Վերգինե Միրզախանյանը և բարեհամբույր, բայց գործնական շեշտադրմամբ, հայտնում. «Հաջողվել է հանդիպման համաձայնություն ձեռք բերել պարոն Մինաս Պողոսյանի հետ: Հարկ է 11-ն անց քառորդ լինել նրա բնակարանում»:
Այդ «քառորդ» բառն ինձ ստիպում է արագորեն հայտնվել վանքի բակում, որտեղ Վերգինեն իմ վաղեմի ծանոթ, տաքսու վարորդ Վրեժ Թորոսյանին պլանշետի վրա բացատրում է ինչպես հասնել Մինաս Պողոսյանի տուն:

Պարոն Մինասն ապրում էր ինձ քաջ հայտնի Խաղանի փողոցի նրբանցքներից մեկում, և Վրեժի հետ որոշում ենք ոտքով գնալ:
Կարծեմ 7-հարկանի շենքի ճակատին պարսկերեն գրություն կար, որը թարգմանաբար նշանակում էր «Վարդաշեն»: Ճիշտ 11-ն անց քառորդ դռան զանգը տալիս ենք: Լուսավոր, հրաշալի բնակարանում մեզ դիմավորում են Մինաս Պողոսյանի դուստրը, որդին և մյուս որդու երիտասարդ տղան: Ինքը` պարոն Մինասը նստած է բազմոցի անկյունում, ես տեղ եմ զբաղեցնում նրա մոտ, աթոռին: 95 տարեկան է…
Առաջինն ինքն է ինձ հարցնում.
-Դու ո՞ւր կապրես:
-Հայաստանում, Երևանում:
Հետո ես եմ սկսում հարցերս, բայց նա ծանր է լսում, բացի այդ` լեզուս չի հասկանում, որովհետև հին նորջուղայեցի է և պահպանել է իր բարբառը: Դա տեսնելով, որդին` Խեչոն, առաջարկում է հարցերն իրեն ուղղել, որպեսզի «թարգմանի» և գրեթե գոռալով բարձրաձայնի: Հետագա ամբողջ խոսակցությունն ընթանում է այդ հունով:

Հարցնում եմ.
-Քանի՞ տարեկան էիք, երբ գնացիք Ինդոնեզիայի Ճավա կղզի:
(Խեչոն «Ինդոնեզիա» բառը «թարգմանում» է «Ընդոնեզիա», իսկ «Ճավան»` «Ջավա»):
-Յոթ,- հնչում է պատասխանը:
Ճի՛շտ է, օտարության մեջ գտնվող նորջուղայեցիք իրենց երեխաներին բերում էին 7 տարեկանից ոչ շուտ, ինչո՞ւ` չգիտեմ:
Հարցնում եմ.
-Բալի կղզու Մինաս Պողոսյանը Ձեր ի՞նչն է:
-Ոչ մի բանը,- պատասխանում է:
ՈՒրիշն իմ փոխարեն կշվարեր, բայց ես չեմ հանձնվում: Տնեցիներին բացատրում եմ, որ դա անհնար է, հնարավոր չէ, որ նույն վայրում գտնվող և նույն անուն-ազգանունն ունեցող մարդիկ ազգականներ չլինեն: Խեչոն ասում է, թե մայրը մյուս սենյակում է, գուցե իրե՞ն էլ հրավիրենք, կօգնի վերհիշել: Իհարկե՛:
Տիկինն 93 տարեկան է, գալիս և նստում է ամուսնու կողքին:
Մինչ տնեցիք տալիս-առնում են` ազգակցական կապեր փնտրելով Բալիի «ճերմակամորուք արքայի» հետ, երբեմն-երբեմն հարցուփորձ անելով նաև գերդաստանի նահապետին, այդ ընթացքում պարոն Մինասի ուշադրության թիրախը, կարծես, ես եմ դառնում: Հանկարծ ցածրաձայն ասում է.
-Ջավա՜…
Այդ բառը միայն ես եմ լսում ու տեսնում, թե ինչպես է մարդը փորձում վերհիշել, տեսնում եմ մարդկային հիշողության մեխանիզմի աշխատանքը: Ի՞նչ էր վերհիշում, օտար ափերում իր մանկությո՞ւնը, երիտասարդությո՞ւնը, դեգերումնե՞րը, տպավորություննե՞րը, մարդկա՞նց:
Քիչ անց ասում է.
-Սիլիբի՜զ…
Հասկանում եմ` ինչ է ասում, խոսքը ինդոնեզական Ցելեբես կամ Սուլավեսի խոշորագույն կղզու մասին է, որի Մակասար նավահանգիստը դարատև եղել էր հայ վաճառականների առևտրային կայաններից մեկը:
Խեչոյին խնդրում եմ հարցնել` ինքը եղե՞լ է Բալիում: Պատասխանը հնչում է միանգամից ու կտրուկ. «Չէ»: Բայց երբ ընտանիքի անդամները շարունակում են զբաղվել փնտրտուքներով, ցածրաձայն ասում է.
-Բալիի կնիկները կրծքերը բաց ման կուգային:
Ժպիտս հազիվ եմ թաքցնում և քիչ է մնում հարցնեմ` բա ասում էիք, թե Բալիում չեք եղել: Բայց դա չեմ անում, որովհետև հասկանում եմ` տիկինը կողքը նստած է, այդ պատճառով չէր խոստովանում, որ Բալիում էլ է եղել ու տեսել կրծքաբաց կանանց:
Ի վերջո պարզվում է, որ «ճերմակամորուք արքան» Մինաս Պողոսյանի պապի եղբայրն է: Բայց, ավա՜ղ, գրություններ, լուսանկարներ կամ հուշեր չեն պահպանվել, և ես Բալիի առաջին կինոթատրոնը հիմնածի մասին որոնումներս պիտի շարունակեմ:
Ճանապարհին տաքսու վարորդ Վրեժի հետ պայմանավորվում ենք մեկնումի շուրջ, իսկ ես մտածում եմ, որ եթե Աստված այդքան երկար կյանք է պարգևել Պողոսյան ամուսիններին, կնշանակի` նրանք արդար են ապրել:

Շտապում եմ առաջնորդարան, որտեղ պիտ հանդիպեի հայր սուրբի հետ:

Սիփան ծայրագույն վարդապետն առաջարկեց զրուցել առաջնորդարանի երկրորդ հարկի բաց պատշգամբում, որը նայում էր վանքի բակին: Այս անգամ մեր առանձնազրույցն ընթացավ բացառապես սիրիական պատերազմի և սիրիահայ գաղութի ողբալի ճակատագրի շուրջ: Մեր երկժամյա խոսակցությունը մերթընդմերթ ընդհատում էին բակի եվրոպացի զբոսաշրջիկները, որոնք նկատելով սքեմավոր հոգևորականի` ներքևից լուսանկարում էին:
Հրաժեշտից առաջ հոգևոր առաջնորդից… օրհնանք խնդրեցի: Հայր սուրբը ժպտաց, ձեռքը դրեց գլխիս և ասաց խոսքեր, որոնք վերջին 20 տարվա աշխատանքիս գնահատականներն էին: Ես ստացա վարձքս:
Երբեք չեմ մոռանա օրհնանքի խոսքերը…

(շարունակելի)
Երևան-Նոր Ջուղա-Երևան

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց - 180

Մեկնաբանություններ