«Հայաստանում չկա ավելի բարեկարգ, մաքուր, ենթակառույցներով հարուստ հնավայր, քան Տիգրանակերտն է»

Արցախի Տիգրանակերտ քաղաքում այս տարի ևս հնագիտական հետազոտությունները շարունակվելու են:
ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնի վարիչ, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի Արցախի Տիգրանակերտի հնագիտական արշավախմբի ղեկավար ՀԱՄԼԵՏ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԸ փաստում է, որ արդյունքները խոստումնալից են ոչ միայն Տիգրանակերտում. «Ընդհանրապես, Արցախում ամեն տարի երեք-չորս արշավախումբ է աշխատում, և նյութերը շատ առանձնահատուկ են: Պարզ է, որ մոտ ապագայում հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտն ընթանալու է նաև պատմական էքսկուրսների ներքո: Հայագիտությունը պետք է պատրաստ լինի դրան: Մենք փաստացի տվյալներ ունենք հնագույն ժամանակներից սկսած մինչև 19-րդ դարի կեսերը, միակ խնդիրն այդ աշխատանքների ծավալն ընդարձակելն է, ֆինանսական հնարավորությունները մեծացնելը: Երկրորդ կարևոր հարցը համագործակցությունն է, քանի որ պաշտոնապես ճանաչված չլինելը բարդություններ է առաջացնում»:

Հնագետն ընդգծում է, որ Արցախը պաշտոնապես ճանաչված չէ, բայց Արցախի ժողովուրդը մշակույթ ունենալու իրավունք ունի: Մինչդեռ միջազգային կազմակերպությունները, հատկապես ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն, որևէ կերպ իրենց գործունեության մեջ առաջնային չեն դարձնում մարդու մշակութային իրավունքը, առաջնորդվում են այն քաղաքականությամբ, որ եթե Արցախը ճանաչված չէ, ապա մշակութային ժառանգության հետազոտման կազմակերպումը նույնպես արգելված է: «Բնական է, որ սա տարածվում է պետական բոլոր կառույցների վրա, և մենք միջազգային մակարդակով ինստիտուցիոնալ համագործակցություն չենք կարողանում ստեղծել,- պարզաբանում է հնագետը, նշելով, որ Արցախում իրականացվող հետազոտությունները խոչընդոտների են հանդիպում և՛ ներսում, և՛ դրսում:- Մեր աշխատանքներին մեկ անգամ չէ, որ խանգարել են հայ կոլեգաները՝ ելնելով իրենց անձնական մոտեցումներից: ՀՀ-ում աշխատող միջազգային հեղինակավոր հնագիտական արշավախմբի ղեկավարները մեկ անգամ չէ, որ ինձ դիմել են՝ ասելով, թե լավ չեմ անում, որ Արցախում եմ աշխատում: Չիկագոյի համալսարանի պրոֆեսոր, Հայաստանում բրոնզեդարյան արշավախմբի ղեկավար Ադամ Սմիթը երկու նամակ է ինձ ուղարկել, հորդորելով չաշխատել Արցախում, որովհետև դա հակասում է Հաագայի 1954-ի կոնվենցիային: Ամերիկաբնակ հնագետ Գրիգոր Արեշյանը երկու անգամ Կալիֆոռնիայի համալսարանում հրապարակային ելույթ է ունեցել, նշելով, որ համալսարանը չի խրախուսում Տիգրանակերտի հետազոտության աշխատանքները: Մենք մեր մշակույթը հետազոտելու համար Կալիֆոռնիայից թույլտվությո՞ւն պետք է խնդրենք կամ հարգարժան Արեշյանի բարյացակամությո՞ւնը ակնկալենք: Ես դա համարում եմ հակահայկական քայլ, ինձ համար տարօրինակ է, որ հայկական համապատասխան մարմինները, ծանոթ լինելով այդ ամենին, նույնիսկ ընկերական մակարդակով չեն ասում` այս ինչո՞վ եք զբաղված»:

Հնագետի տեղեկացմամբ` գիտության պետական կոմիտեն նույնիսկ մերժել է ֆինանսավորել Տիգրանակերտի հետազոտությունները. «Նման իրավիճակում ինձ պատկերվում է 19-րդ դարը, երբ, չունենալով պետություն, հայ մտավորականներից ամեն մեկը մտածում էր, որ իր ուսերին է դրված ազգի խնդիրը: Ապրել 21-րդ դարում, ունենալ սեփական պետություն և հույսը դնել առանձին անհատների վրա` ես համարում եմ կործանարար միտում: Շատերն ասում են` աչքդ լույս, քաղաք ես գտել, ես քաղաք չեմ գտել, դա մեր բոլորինն է: Ե՞րբ ենք սկսելու մեր ունեցածի մասին մտածել, մեր սեփականը, մեր ազգայինը առաջ մղել»:

Անդրադառնալով հնագիտական աշխատանքներին` Համլետ Պետրոսյանն ասում է, որ փորձել են հետազոտել հատկապես ազատագրված տարածքները: Պեղումները սկսել են Հանդաբերդի վանքից՝ ցույց տալու Քարվաճառի հայկականությունը: Գտել են 70-ից ավելի հայերեն արձանագրություն, ավելի քան 120 խաչքար, հրատարակել են առանձին գիրք՝ «Հանդաբերդի վանքը և նրա պեղումները»: Շուշիի պեղումների արդյունքում էլ հնարավոր է եղել հնագիտորեն ցույց տալ, որ 12-13-րդ դարերում Հունոտի կիրճով առևտրական ճանապարհ է անցել: Ինչ վերաբերում է Տիգրանակերտին, ապա սկսել են դամբարանադաշտի պեղումները ու միայն անցած տարի պարթևական 4 արծաթյա դրահմաներ են գտել: Հնագետը կարծում է, որ եթե այսպես շարունակեն, շուտով Տիգրան Մեծի դրահմաներն ենք ունենալու, և եթե ֆինանսավորումը շատ լինի, կկարողանան բացել նրա կառուցած ամրոցի մուտքը, որտեղ ակնկալում են նաև արձանագրություններ գտնել:

Տիգրանակերտի պեղումները սկսվել են 2006-ից` Համլետ Պետրոսյանի նախաձեռնությամբ: Տիգրանակերտը 70 հեկտար է, 12 տարվա պեղումների արդյունքում բացվել է հուշարձանի ընդամենը 3-4 տոկոսը: Համլետ Պետրոսյանն ընդգծում է, որ Արցախի իշխանությունները, ի պատիվ նախագահ Բակո Սահակյանի, առանձնահատուկ ուշադրություն են դարձնում, բայց այդ միջոցները սուղ են: Արշավախումբը պատկանում է հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտին, հնագետը աջակցության համար շնորհակալություն է հայտնում ինստիտուտի տնօրենին:
Հարց է առաջանում` հնագիտական բացահայտումները Արցախում միջազգային մակարդակով ընդունվո՞ւմ են: Համլետ Պետրոսյանն ասում է, որ ամեն ինչ այդքան էլ վատ չէ. Տիգրանակերտի հետ կապված գիտական, հնագիտական, ինտերպրետացիոն մասնագիտական ոչ մի խնդիր չկա: Օրինակ 2016-ին Հողի միջազգային կոնգրեսում ներկայացրել են Տիգրանակերտի հողաշեն կառույցները: Արշավախմբին հատուկ հրավիրել են: Զեկուցումը լույս է տեսել, շուտով առանձին գիրք կլինի: Ֆլորենցիայի համալսարանում ներկայացրել է Արցախի Տիգրանակերտը, հուշարձանը և հասարակությունը:

Համագործակցում են Ֆլորենցիայի, Ժնևի, Սորբոնի, Հռոմի, Կիպրոսի համալսարանների մասնագետների հետ: «Նրանք Տիգրանակերտ են գալիս ոչ պաշտոնական այցով, իրենց արձակուրդների հաշվին,- պարզաբանում է հնագետը:- Նույնիսկ ասեմ` Կիպրոսի Նիկոզիայի համալսարանի հայտնի դասախոսներից մեկը մայրաքաղաք Տիգրանակերտի տեղայնության նոր վարկած է հայտնել, հատուկ եկել է Տիգրանակերտ, ես գնացել եմ Նիկոզիա: Փորձում ենք ապաքաղաքական մթնոլորտում աշխատել, բայց հնարավոր չէ ակնկալել աշխարհի զուտ ակադեմիական վերաբերմունքը: Հարցն այն է, թե ինչքանով ենք տրվելու ճնշումներին»:
Տիգրանակերտն այսօր ամենաշատ այցելուներ ունեցող, հանրությանն առավել քաջածանոթ հնագիտական հուշարձանն է Արցախում: «Մենք ամեն ինչ անում ենք, որ այն դարձնենք մատչելի հասարակության, զբոսաշրջային կազմակերպությունների համար, և կարծում եմ` սա նույնպես լավագույն ճանապարհներից մեկն է Արցախի հին մշակույթը քարոզելու»,- ասում է Համլետ Պետրոսյանը: Տիգրանակերտն ունի ենթակառույցներ, աղբյուրներ, զբոսայգի, նստարաններ, թանգարան` ուշ միջանադարյան ամրոցում, կան նաև ցուցատախտակներ, սլաքներ, վահանակներ` եռալեզու բացատրություններով, բոլոր տեղամասերը կարելի է գնալ, հստակ գտնել, տեսնել: Ավելին, հնագետի ձևակերպմամբ` Հայաստանում չկա ավելի բարեկարգ, մաքուր, ենթակառույցներով հարուստ հնավայր, քան Տիգրանակերտն է:

«Մարդկանց հոսքը չի՞ վտանգում հուշարձանը» հարցին անդրադառնալով` ասում է, որ վնասելու խնդիր ամեն տեղ կա, բայց Տիգարանակերտը քարի քաղաք է, քարի ամեն բլոկը մեկ տոննայից ավելի է կշռում, դրանք հազիվ թե հնարավոր է վնասել: Նշում է նաև, որ պեղումներ իրականացնելիս 7-10 օր հատկացնում են հուշարձանի մաքրմանը, քանի որ, եթե երկու տարի պեղած հատվածները չմաքրեն, հուշարձանն ուղղակի կանհետանա:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ