Իշխանության բաժանման մեթոդները

Վիկտոր Դ’Оնդտի մեթոդը. համամասնական ներկայացուցչության դեպքում մանդատների բաշխման մեթոդներից մեկն առաջարկել է բելգիացի մաթեմատիկոս Վիկտոր Դ’Оնդտը: XXI դարասկզբից այդ մեթոդն օգտագործվում է Ալբանիայում, Արգենտինայում, Հայաստանում, Ավստրիայում, Բելգիայում, Բրազիլիայում, Բուլղարիայում, Հունգարիայում, Վենեսուելայում, Արևելյան Թիմորում, Գերմանիայում, Դանիայում, Իսլանդիայում, Իսպանիայում, Իսրայելում, Կոլումբիայում, Մակեդոնիայում, Մոլդովայում, Նիդերլանդներում, Պարագվայում, Լեհաստանում, Պորտուգալիայում, Ռումինիայում, Հյուսիսային Իռլանդիայում, Սերբիայում, Սլովենիայում, Թուրքիայում, ՈՒելսում, Ֆինլանդիայում, Խորվաթիայում, Չեռնոգորիայում, Չեխիայում, Չիլիում, Շոտլանդիայում, Էկվադորում, Էստոնիայում, Ճապոնիայում: Դ’Օնդտի բանաձևի կիրառման դեպքում տեղերը բաշխվում են հետևողականորեն՝ մեկը մյուսի հետևից: Յուրաքանչյուր քայլով հերթական տեղը տրվում է այն կուսակցությանը, որն ունի ամենամեծ քվոտա, որը հաշվարկվում է բանաձևով, որտեղ նշված են՝ կուսակցությանը տրված ձայների ընդհանուր թիվը և տեղերի քանակը, որ կուսակցությունը ստացել է այդ քայլի պահին: Տեղը հատկացնելուց հետո կուսակցության քվոտան վերահաշվարկվում է՝ հաշվի առնելով ստացված տեղերի նոր քանակը:

Ենթադրենք՝ 10 պատգամավորով օրենսդիր մարմնի ընտրություններին մասնակցել են երեք կուսակցություններ, որ հավաքել են 50, 42 և 19 հազար ձայն: Դ’Օնդտի մեթոդով նրանք ստանում են 5, 4 և 1 տեղեր: Աղյուսակը ցույց է տալիս մեթոդի քայլ առ քայլ կիրառումը: Յուրաքանչուր տողում ցույց են տրված կուսակցությունների քվոտաները՝ առավել մեծերը ընդգծված են:

Դ’Օնդտի մեթոդով ձայների բաշխման դեպքում կուսակցությունների ներկայացվածությունը համամասնական է նրանց տրված ձայներին, սակայն կլորացումը կատարվում է հօգուտ մեծ կուսակցությունների: Նշված օրինակում՝ առաջին կուսակցությունը ձայների 45 %-ով ստացել է տեղերի 50 %-ը, մինչդեռ երրորդ կուսակցությունը ձայների 17 %-ով ստացել է տեղերի միայն 10 %-ը: Այդ առանձնահատկությունը վերացված է Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդում, որտեղ կլորացումը «կոալիցիոն չեզոք» է:

Դ’Оնդտի մեթոդը հաճախ օգտագործվում է տոկոսային արգելքի համադրումով: Օրինակ՝ Իսրայելում (3,25 %), Իսպանիայում (3 %), Սլովենիայում (4 %), Թուրքիայում (10 %), Ճապոնիայում (2 %), Լեհաստանում (5 %՝ կուսակցությունների, 8 % դաշինքների համար), Իսլանդիայում, Ռումինիայում և Սերբիայում, Բելգիայում, Խորվաթիայում (5 %):
Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդը
Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդը համամասնական ներկայացուցչության դեպքում մանդատների բաշխման մեթոդ է, որ անվանվել է ի պատիվ ֆրանսիացի մաթեմատիկոս Անրի Սենտ-Լագյուի: Օգտագործվում է Բոսնիայում, Հերցեգովինայում, Գերմանիայում, Կոսովոյում, Լատվիայում, Նեպալում, Նոր Զելանդիայում, Նորվեգիայում, Շվեդիայում: Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդի օգտագործման դեպքում տեղերը բաժանվում են մեկը մյուսի հետևից: Յուրաքանչյուր քայլում հերթական տեղը հատկացվում է այն կուսակցությանը, որ ունի առավել մեծ քվոտա, որը հաշվարկվում է բանաձևով, որտեղ կան այդ կուսակցությանը տրված ձայների ընդհանուր քանակը այդ քայլում՝ կուսակցության ստացած տեղերի ընդհանուր քանակը: Տեղի հատկացումից հետո կուսակցության քվոտան վերահաշվարկվում է՝ հաշվի առնելով ստացված տեղերի նոր քանակը:
Ենթադրենք, որ 10 պատ

գամավոր ունեցող օրենսդրական մարմնի ընտրություններին մասնակցում են երեք կուսակցություններ, որ հավաքել են 50, 42 և 19 հազար ձայն: Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդով նրանք ստանում են 4, 4 և 2 տեղ: Աղյուսակում ցույց է տրված մեթոդի քայլ առ քայլ կիրառումը: Յուրաքանչուր տողում ցույց են տրված կուսակցությունների քվոտաները՝ առավել մեծերը ընդգծված են:

Ի տարբերություն Դ’Оնդտի մեթոդի՝ Սենտ-Լագյուի մեթոդը առավել մեծ կուսակցություններին առավելություն չի տալիս: Այս օրինակով բոլոր կուսակցությունները համամասնորեն են ստանում տեղերը՝՝ ըստ իրենց ստացած ձայների (45 %, 38 %, 17 %)՝ կլորացնելով մինչև տասնյակ տոկոս:

Որոշ երկրներում՝ Նեպալում, Նորվեգիայում, Շվեդիայում, կիրառվում է Սենտ- Լագյուի նորացված մեթոդը: Նորացման էությունը այն է, որ առաջին տեղ ստացած կուսակցության քվոտայի ստացման ժամանակ նրա քվոտան բաժանվում է ոչ թե 3-ի, այլ՝ 1,4: Այս գործակիցը մեծացնում է մեծ կուսակցությունների ձայները և կարող է մանդատից զրկել չափազանց քիչ ձայներ ստացած կուսակցություններին՝ այդպիսով կիրառվում է տոկոսային պատնեշի հետ նույնացվող մեխանիզմը:

Թոմաս Հեյրի մեթոդը
Հեյր-Նիմեյերի մեթոդը (հայտնի է նաև իբրև Համիլտոնի մեթոդ) կիրառվում է որոշելու համար մանդատների թիվը, որ ստացել են կուսակցական ընտրացուցակիները համամասնական ընտրակարգով: Մեթոդը կրում է բրիտանացի Թոմաս Հեյրի և մեթոդը կատարելագործած գերմանացի մաթեմատիկոս Հորստ Ֆրիդրիխ Նիմեյերի անունը: Մեթոդի հիմքում Հեյրի քվոտան է և առավել մեծ մնացորդի կանոնը: Հեյրի քվոտան կոչվում է նաև «բնական քվոտա», դա կուսակցությունների ստացած ձայների հանրագումարի բաժանման քանորդն է, որոնց միջև բաշխվում են մանդատները՝ բաժանվելով բաշխվող մանդատների թվի վրա (մեկ մանդատի միջին «գինը»՝ արտահայտված ընտրողների ձայների քանակով): Կուսակցությանը տրված ձայների թվի բաժանման արդյունքում Հեյրի քվոտան երբեմն անվանում են «իդեալական քանորդ»:
Յուրաքանչյուր կուսակցական ընտրացուցակ սկզբում ստանում է անքան մանդատներ (տեղեր), որքան ամբողջական թվեր կան «իդեալական քանորդի» արդյունքում: Մնացած ազատ տեղերը բաշխվում են ըստ կոտորակային թվերի առավել մեծ մասերի (ստորակետից հետո), որը այդ հաշվարկի դեպքում այս կամ այն ցուցակն է ստանում: Այսինքն՝ սկզբում լրացուցիչ մանդատ ստանում է առավել մեծ մնացորդ ունեցող կուսակցությունը, հետո մնացորդի մեծությամբ նրան հաջորդողները: Այդպիսով բոլոր տեղերը բաշխվում են և սահմանվում է, թե յուրաքանչյուր կուսակցությունը քանի տեղ կարող է ստանալ: Այս մեթոդի ակնհայտ առավելությունն է, որ ցանկացած կուսակցության ստացած մանդատների թիվը փոքր չի լինի «իդեալական քանորդից»՝ կլորացված մինչև նվազագույն ամբողջական և ավելի չի լինի, քան «իդեալական քանորդը»՝ կլորացված մինչև ամենամեծ ամբողջական:
Հեյր-Նիմեյերի մեթոդը կիրառվում է Գերմանիայում Բունդեսթագի ու երկրամասային լանտագների ընտրություններում: Ռուսաստանում օգտագործվում է Պետդումայի ընտրություններում 1993-ից, կիրառվում էր նաև ռեգիոնալ խորհրդարանների ընտրության ժամանակ մինչև 2006-ը: Հեյրի քվոտան ռուսական օրենքներում կոչվում է առաջին ընտրական քանորդ:

Քվեարկության արդյունքում թեկնածուների ընդհանուր դաշնային Ա ցուցակը ստացել է 85 հազար իրական ձայներ, Բ ցուցակը՝ 190 հազար, Գ ցուցակը՝ 310 հազար, Դ ցուցակը՝ 105 հազար, Ե ցուցակը՝ 215 հազար Զ ցուցակը՝ 65 հազար, Է ցուցակը՝ 45 հազար: Նրանց միջև պետք է բաշխել 15 մանդատ: Որոշվում է ընտրական քանորդը, որը կազմում է (զրոները հարմարության համար չեն նշվում) (85+190+310+105+215+65+45): 15 = 67,6: Յուրաքանչյուր ցուցակի ստացած ձայների թիվը բաժանվում է ընտրական քանորդի վրա.
Ա — 85 : 67,6 = 1,26
Բ — 190 : 67,6 = 2,81
Գ — 310 : 67,6 = 4,58
Դ— 105 : 67,6 = 1,55
Ե — 215 : 67,6 = 3,18
Զ — 65 : 67,6 = 0,96
Է — 45 : 67,6 = 0,66
Արդյունքում Ա ցուցակը ստանում է 1 մանդատ, Բ ցուցակը՝ 2, Գ ցուցակը՝ 4, Դ ցուցակը՝ 1, Ե ցուցակը՝ 3, Ե և Զ ցուցակները՝ ոչ մի: Բաժանված են 11 մանդատներ 15-ից, մնացած 4-ը բաշխելու համար, «բ» կետի համաձայն՝ կոտորակային մասերը բաժանում ենք այս արդյունքների ամբողջականի վրա.
Ա — 26 : 1,26 = 20,63
Բ — 81 : 2,81 = 28,82
Գ — 58 : 4,58 = 12,66
Դ — 55 : 1,55 = 35,48
Ե — 18 : 3,18 = 5,66
Զ — 96 : 0,96 = 100,0
Է — 66 : 0,66 = 100,0
Առավել մեծ թվեր ունեն Զ, Է, Դ, Բ ցուցակները, որոնց էլ տրվում են մնացած 4 մանդատները: Ընդհանուր արդյունքը Ա -1 մանդատ, Բ-3 մանդատ, Գ-4 մանդատ, Դ-2 մանդատ, Ե-3 մանդատ, Զ-1 մանդատ, Է-1 մանդատ:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ.Գ.
Բացի երեք՝ Վիկտոր Դ’Оնդտի, Անրի Սենտ-Լագյուի, Թոմաս Հեյրի մեթոդներից, կան նաև այլ՝ սակավ հայտնի մեթոդներ: Իհարկե, առավել տարածվածը Վիկտոր Դ’Оնդտի մեթոդն է, որ կիրառվում է 37 երկրներում, Անրի Սենտ-Լագյուինը՝ 10, Թոմաս Հեյրինը՝ 2, բայց եթե նկատեցիք` Վիկտոր Դ’Оնդտի և Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդները նաև խառը կիրառում ունեն, օրինակ, Գերմանիայում: Եվ թվարկված երկրներում ընտրությունների արդյունքները չեն վիճարկվում, այս մեթոդներով ընտրակեղծիքներ չեն արվում: Մեթոդը մաթեմատիկա է, չոր թվեր, մեթոդը ընտրում ու կիրառում են քաղաքական որոշումով: Օրինակ, ինչո՞ւ Հայաստանում ընտրվել է հենց Վիկտոր Դ’Оնդտի մեթոդը, որտեղ կլորացումը կատարվում է հօգուտ մեծ կուսակցությունների: Ինչո՞ւ ոչ Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդը, որտեղ առավել մեծ կուսակցություններին առավելություն չի տրվում: Որովհետև «մեծ կուսակցություն» ասելիս ընկալվում է ՀՀԿ-ն, հետն էլ ԲՀԿ-ն: Այո՞: Իսկ ինչո՞ւ հանուն կուսակցական համակարգի կայացման չընտրել Անրի Սենտ-Լագյուի մեթոդը՝ հնարավորություն տալով «փոքր կուսակցություններին» խորհրդարանում ներկայացվածությամբ հասնել մեծերին: Չէ որ նրանք ստացել են ժողովրդի ձայները, իսկ ժողովուրը քանորդ, նույնիսկ իդեալական, ամբողջական կամ կոտորակային ձայն չի ունենում: Առավել ևս՝ Թոմաս Հեյրի մեթոդը, որ առավել հավասարություն է տալիս: Գուցե ընտրական օրենսգրքի հերթական քննարկումներում գործող խորհրդարանը անդրադառնա նաև այս հարցին:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ