Նավաբեկյալ եպիսկոպոսի չարչարանքները-1

Այս պատմությունն այնքան հետաքրքիր է, երի՛ցս հետաքրքրական, որ չանդրադառնալը հավասարազոր կլիներ հանցանքի:
Խոսքը գրաբար մի ձեռագրի, պատմական արժեք ներկայացնող մի փաստաթղթի մասին է, որը մի քանի դար գտնվում էր Սբ Ղազար կղզու Մխիթարյանների մատենադարանում: Մենք խորամուխ եղանք այդ վավերագրի յուրաքանչյուր նախադասության, բառի մեջ և որոշեցինք անհրաժեշտ բացատրություններով այն ներկայացնել ընթերցողի ուշադրությանը:

Հեղինակը ծնունդով տրապիզոնցի, Սբ Էջմիածնի միաբան Հովհաննես եպիսկոպոս Տեր-Մանուկյանն է, որը գրվածքն ավարտել է հետևյալ կերպ. «Գրեցաւ ձեռամբ իմով ի յերկիրս Հնդկաց ի Բանկալայ գաւառին ի Սեյտապատ կոչեցեալ քաղաքն ի թուականիս մերոյ ՌՄԺԲ (1763) և ի յունվար ամսեանն 15` յորն սուրբ Սարգսի պասի չորեքշաբթին»: Վավերթուղթն ունի ընդգծված տեղեկատվական բնույթ և ուղղված է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Հակոբ Ե Շամախեցուն, իսկ հայտնվել է ոչ թե Սբ Էջմիածնում, այլ Մխիթարյանների մոտ, ըստ իս, այն պատճառով, որ 1763 թ. մարտի 21-ին կաթողիկոսը` քառամյա աթոռակալությունից հետո, վախճանվեց:

Մեր եպիսկոպոսի` Սեյիդաբադում գտնվելու և գրությունն այնտեղ ավարտելու փաստը նույնպես բացատրություն ունի: Բանն այն է, որ 1665 թ. Մեծ մողոլների կայսրության փադիշահ Ավրանգզեբը արքայական հրովարտակով հայ վաճառականներին հրավիրել էր բնակվելու Բենգալիայի Մուրշիդաբադ մայրաքաղաքի Սեյիդաբադ արվարձանում` Նոր Ջուղային նմանողությամբ զուտ առևտրային կենտրոն հիմնելու համար: Հայերը եկան, սկսեցին հում մետաքսի ու լեղակի առևտրով զբաղվել և այնպիսի հաջողությունների հասան, որ նույնիսկ ունեին Armenian Bazar անվամբ փողոց: Երբ 1757 թ. հնդիկ իշխան, նավաբ Սիրաջ-ուդ-դոուլը գրավեց Կալկաթան, իսկ անգլիացիները փախուստի դիմեցին, իշխանը գերեվարեց անգլիական վարչակազմի ծառայողների կանանց, այդ թվում և վարչակազմի ղեկավար Հոլուելի կնոջը՝ Բեբի Ջոնսոնին։ Սակայն կարճ ժամանակ անց բոլոր կանանց ազատ արձակեց՝ առանց որևէ վիրավորանք հասցնելու։ Դրա պատճառը նորջուղայեցի վաճառական, խոջա Պետրոս Հարությունյանի` նշանավոր զորահրամանատար Գորգին խանի եղբոր միջամտությունն էր, որն ազդեցիկ դիրք էր գրավում բենգալական արքունիքում։ Ո՜վ գիտե, միգուցե խոջա Պետրոսն ի վարձատրություն իրավունք ստացավ և 1758 թ. կառուցեց Սեյիդաբադի Սբ Աստվածածին եկեղեցին: Սրանով է բացատրվում մեր եպիսկոպոսի` Սեյիդաբադում գտնվելու իրողությունը:

Իսկ ինչո՞ւ էր Հովհաննես սրբազանը մեկնել Հնդկաստան: Հարկ եմ համարում անհապաղ նշել, որ եպիսկոպոսի թղթում պատասխաններ չլինելու պատճառով ստիպված եմ տրամաբանական ենթադրություններ անել, իսկ սրբազանը բավարարվել է ընդամենը նշելով. «Որ և բազմաւ խոնարհութեամբ այժմ զնորալուր բանս` սկիզբն արարեալ համառօտաբար պատմեսցուք զամենայն անցսն մեր, թէ որպիսի՛ բազմադիմի վիշտք և նեղութիւնք և կամ որպիսի մահառիթ վտանգք և սարսռելի պատուհասք և փորձութիւնք, որք եկեալ պաշարեցին զմեզ յամենայն կողմանց և կուտեցան ի գլուխս մեր յաղագս ծովացեալ յանցանացս մերոց և կամ վերջապէս որպէս ազատեալ եղաք նորահրաշ սքանչելեօք և ամենախնամ գթութեամբն Աստուծոյ բարերարին»:

Հայտնի է, որ Հակոբ Ե կաթողիկոսը հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ էր։ Պարսկական խաների ու կովկասյան լեռնականների ասպատակություններին վերջ տալու և Արևելյան Հայաստանը պարսկական տիրապետությունից ազատագրելու նպատակով կապեր է պահպանել ժամանակի նշանավոր գործիչների՝ Հովսեփ Էմինի, Վրաստանի Թեյմուրազ II, Իրակլի II թագավորների և ուրիշների հետ, իսկ 1760-ին կոնդակ է հղել Ելիզավետա Պետրովնա ռուսաց կայսրուհուն՝ խնդրելով ընդառաջել Պետերբուրգ մեկնած Թեյմուրազ II-ին՝ հայ և վրացի ժողովուրդներին պարսկական լծից ազատագրելու խնդրում։ Շատ հնարավոր է, որ Հովհաննես եպիսկոպոսի ուղևորությունն ինչ-ինչ քաղաքական ենթատեքստ է պարունակել: Բացի այդ, հնդկահայոց գաղթավայրերը սուր կարիք էին զգում նվիրապետական այցելությունների, որոնք, որպես կանոն, ուղեկցվում էին նաև դրամական հանգանակություններով: Սրբազանին ուղեկցում էր տեր Հովսեփ քահանան, իսկ ուղեբեռը մի մեծ սնդուկ էր, որի մեջ, բացի անձնական իրերից, կային մեռոն և ավելի քան 100 կտոր գիրք:
Հովհաննես եպիսկոպոսը գրում է. «Ի թուականիս հայոց ՌՄԺԱ (1762) և յունվ. Ամսեան 20 ամենայն պատրաստութեամբ ի Պասրա մտաք ի նաւն Սալէհ չալապի կոչեցեալ թուրքին և յաջողմամբն Աստուծոյ գնացեալ 40 օրն հասաք ի Պանտար Սուրաթ առաջին քաղաքն հնդկաց ի նոյն թուին և մարտի 12 և անդ արարաք զմեծահանդէս տօնն սրբոյ զատկին, նաև աւարտեալ կատարեցաք անդ ամենայն գործ նուիրակութեան մերում»:

Նա հաճախ է գործածում «թուրք», «մահմեդական» բառերը, սակայն իրականում դրանք վերաբերում են մողոլներին: Վերջիններս հյուսիսային Հնդկաստանի և Կենտրոնական Ասիայի մահմեդականներն էին, սերում էին Լենկ Թեմուրի տոհմից, համարվում էին մոնղոլ նվաճողների շառավիղներ, իսկ 1526-1858 թթ. ունեին մի ամբողջ կայսրություն: Սալեհ չելեբին էլ էր մողոլ, իսկ սուրաթցի չելեբիների այդ վաճառականական նշանավոր գերդաստանը տիրում էր բազմաթիվ նավերից բաղկացած տորմիղի:

Ինչո՞ւ էր Հովհաննես եպիսկոպոսը առաջին կանգառ ընտրել Սուրաթը: Այս քաղաքը գտնվում է Հնդկաստանի արևմուտքում, Թափտի գետի ձախ ափին, գետաբերանից 22 կմ հեռավորության վրա, իսկ գետը թափվում է Արաբական ծովի Կամբերի ծովածոց: 1512 թվականից քաղաքը գտնվել է պորտուգալացիների տիրապետության ներքո, սակայն 1615 թ. անգլիացի նավապետ Բեսթը, հաղթելով պորտուգալացիներին, Սուրաթը վերածեց խոշոր առևտրային կայանի և հռչակեց բրիտանական «Արևելահնդկական ընկերության» մայրաքաղաք: Հենց այդ ժամանակվանից էլ Սուրաթում հիմնվեց հայկական համայնք, որը բաղկացած էր գլխավորապես նորջուղայեցի վաճառականներից: XX դ. կեսերին այստեղի հայոց գերեզմանատանը դեռևս պահպանվել էին գրաբարյան արձանագրություններով ավելի քան 120 տապանաքարեր, որոնցից հնագույնները վերաբերում էին 1616 թվականին:
Ահա թե ինչու Հովհաննես եպիսկոպոսը կանգ առավ Սուրաթում և հանդիսավորությամբ կատարեց Սուրբ Զատկի տոնը:
Հետևենք սրբազանի ընթացքին:

Ապրիլի 24-ին նստում է «ի նաւն ուրումն կրակապաշտի, պիղծ անուն նորին Մղրճի կոչիւր», այսինքն` ոմն հնդիկի նավ, որ գնա Կալկաթա` հնդկահայոց «մայրաքաղաք»: Ըստ երևույթին, առագաստանավը եղել է բավականին խոշոր, որովհետև ունեցել է ավելի քան 200 ուղևոր:
Եթե նայենք քարտեզին, ապա կտեսնենք, որ Հինդուստան թերակղզին եռանկյունաձև սեպի նման խրված է օվկիանոսի մեջ, և արևելք` Կալկաթա գնալու համար անհրաժեշտ էր շրջանցել սեպի ծայրը: Սակայն եթե Բասրայից Սուրաթ հասնելու համար պահանջվել էր 40 օր, ապա Կալկաթա տանող ծովային ուղին տևեց 60 օր:
Եվ… տեղի ունեցավ դժբախտությունը: Նախ, «ի սաստիկ ալեկոծութեանց և ի մրրկաց, նաև ի հեղմանէ անձրևաց և ի յուժգին բախմանէ ամպոց և կայծականց մոլորեալ տգէտ և յիմար ղեկավարքն որք էին մահմետականք, թիւրեալ հեստեցան և ոչ կարային գտանել զուղիղ ճանապարհն Կալկաթայ քաղաքին, այլ թիւրեցեալ զնաւն` անցեալ գնացին 300 մղոնի չափ աւելի և ոչ բնաւ երբէք գիտէին ո՛ւր տեղ լինիլն»: Այսինքն, աներևակայելի ալեկոծության, մրրկի, ուժգին անձրևի, ամպրոպների ու կայծակների հարվածներից նավի անձնակազմը կորցնում է կառավարումը ու «մոլորեալ տգէտ և յիմար ղեկավարքն որք էին մահմետականք» Կալկաթայից ավելի են անցնում 300 մղոն: Իսկ դա նշանակում էր, որ նավը հասել էր այն ժամանակ գոյություն չունեցող, ներկայիս Բանգլադեշ, ավելի ստույգ` Բենգալյան ծովածոց թափվող Գանգեսի գետաբերան: «Իսկ ի հնչմանէ յուժգին հողմոց և ի սաստկութենէ մրրկածուփ ալէկոծութեանց, յանկարծակի նաւն զարկաւ ի գետին ի ներքուստ, և իսկոյն ղեկն խորտակեցաւ, և նաւն ընկողմանեալ նստաւ ի վերայ աւազոց և համայն շինուածք նաւին խախտեալ թուլացան և տախտակք ոմանք անկան ի տեղւոջէ իւրեանց և ջուր ծովուն լցեալ եղև ի մէջ նաւին, և հաւասար եղև նաւն ընդ ծովուն»: Իմա՝ նավը զարնվում է խութերի, ծանծաղուտի և սկսում է աստիճանաբար սուզվել: Ընդ որում, ընկղմվող նավից երևում է ցամաքը, որը, ինչպես բնութագրում է Հովհաննես եպիսկոպոսը. «նաւն այնչափ հեռի կայր ի ցամաքէն, որքան է ի սրբոյ Աթոռոյն մինչև ի յԵրևան քաղաքն»: Այսինքն, փրկվելու համար հարկ էր Վաղարշապատից մինչև Երևան ջրային տարածք հատել, ինչն առանց լողամիջոցների անհնար էր անգամ ոչ միայն անամպ երկնքի, արևոտ եղանակի, խաղաղ ծովի պայմաններում, այլև առավել ևս` սաստիկ ալեկոծության ու փոթորկի ժամանակ:
Սակայն Հովհաննես եպիսկոպոսին մի պահ թողնենք կյանքի ու մահվան ճամփաբաժանում և խոսենք Դաքայի մասին, որովհետև մեր ենթադրությունը, թե նավաբեկությունը տեղի է ունեցել ներկայիս Բանգլադեշի մայրաքաղաքից ոչ հեռու, ինչպես հետո կհամոզվենք, ճիշտ է:
Դաքան գտնվում է այսօր աշխարհի ամենաաղտոտված, կենսաբանորեն մեռած Բուրիգանգի գետի ձախ ափին: Ինչպես այդ, այնպես էլ հարյուրավոր մեծ ու փոքր գետեր թափվում են ծովածոց: Կլիման արևադարձային է, իսկ մայիս-սեպտեմբեր ամիսներին մուսոնային հորդառատ անձրևների շրջանն է:

Դաքայում հայերը` մի խումբ նորջուղայեցի վաճառականներ, հաստատվել են XVIII դ. առաջին քառորդում, իսկ հնագույն տապանաքարը 1741 թվակիր է: 1781 թ. վերոնշյալ Խոջա Պետրոս Հարությունյանը, Միքայել Սարգիսը, Աստվածատուր Գևորգը և Մարգար Պողոսը Armenian street (Armenitola) փողոցի վրա կառուցեցին հնդկահայոց գեղեցկագույն, նավի նմանվող եկեղեցիներից մեկը` Սբ Հարությունը:
Քանի որ մեր խնդիրը չէ Դաքայի հայ համայնքին մանրամասնորեն անդրադառնալը, բավարարվենք այսքանով ու դառնանք մեր դժբախտ եպիսկոպոսին:
Ինչպես վերևում նշել ենք, «պիղծ անուն Մղրճի» հնդիկի նավում կար ավելի քան 200 ուղևոր, որից 13-ը` երկսեռ հայ, մնացյալը` մահմեդականներ, հնդիկներ ու պորտուգալացիներ: Երբ նավն սկսում է ամեն ալեբախման հետ մասնատվել, ու պարենը, խմելու ջուրը, բեռները, այդ թվում և սրբազանի սնդուկը, կուլ են գնում մրրկածուփ ծովին, սկսվում են խուճապ, ճիչ, աղաղակ, և իրարանցման պատճառով երկու հայ կին ու մի քանի այլ ուղևորներ Հովհաննես եպիսկոպոսի աչքի առաջ խեղդվում են:

40 մահմեդականներ նավի գերանները պարաններով կապելով լաստանավ են սարքում և լողում դեպի ափ: Ամեն օր մարդկանց փոքր խմբեր` երեքական, չորսական, հնգական, վեցական: Ճարահատյալ լողում են դեպի ցամաք` «Էջմիածնից` Երևան» ու թե քանիսն են ափ հասնում և կամ առհասարակ ափ հասնում են, թե ոչ, Աստված գիտի: Իսկ «ողորմելի անճարքս»` 5 հայ, 6 մահմեդական և 4 պորտուգալացի, 17 օր քաղցած-ծարավ մնում են կիսաընկղմված նավի վրա: 17 օր անց` «յաւուր վարդավառի բարեկենդանի կիրակին», է՛լ ավելի ահարկու ալեկոծություն է սկսվում, փոթորիկ, կայծակ, ամպրոպ, անձրև, և նավը վերջնականապես քայքայվում ու մասնատվում է: «Ողորմելի անճարքը» կանգնած են լինում մի տախտակե հարթակի վրա. «Յայնժամ աղաղակեալ յիշեցաք զմայրն ողորմութեան ամէնօրհնեալ սուրբ Աստուածածին, նաև ջերմ հաւատով յուսացուք առ տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս և ապաւինեցաք առ ամենագութ ողորմութիւնն իւր, և ի նոյն ժամաւ իսկոյն այն մեծ դապուսու կտուրն, որոյ վերայ մինչ մեք կանգնեալ էաք, խնամօք տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ամբողջապէս որոշեալ ի տեղւոջէ իւրմէ, և առեալ տարաւ զմեզ և եհան ի ցամաք ի մէջ գիշերին, և մինչ ազատեցաք ի ծովէն և ելաք ի ցամաք, յայնժամ անկեալ ի վերայ երեսաց մերոց` երկրպագութիւնս և փառս մատուցաք ամենասուրբ երրորդութեան Հօր և Որդւոյ սրբոյ բազմագոհութեամբ հանդերձ»:

(շարունակելի)

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ