«Հայ ժամանակակից գրականությանն օժանդակելու ուղիղ մեթոդն այս տարի փոխարինվել է այլ ձևերով»

«Իրատեսի» զրուցակիցը մշակույթի փոխնախարար ՆԵՐՍԵՍ ՏԵՐ-ՎԱՐԴԱՆՅԱՆՆ է: Զրույցի թեման հայաստանյան գրաշուկայում սպասվող և արդեն իսկ առկա փոփոխություններն են:

«ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՈՒՄՆ ԱՅՍՏԵՂ ԿԼԻՆԻ ՇԱՏ ՆՈՒՐԲ, ՉԽԱՆԳԱՐՈՂ»

-Պետական աջակցության և այլ ծրագրերով զգալի թվով թարգմանական գրքեր են լույս տեսնում: Տևական ժամանակ այս դաշտը բաց է եղել: Գրքերի ընտրությունը, թարգմանությունների որակը գոհացնո՞ւմ են ընթերցողին և մասնագիտական շրջանակներին:
-Վերջին տարիներին ունենք այս ուղղությամբ առաջխաղացում, և պետական աջակցությունն այստեղ մեծ դերակատարում ունի: Թարգմանական գրականության պետական օժանդակությունը ակտիվացավ հատկապես Երևանը գրքի մայրաքաղաք հռչակվելուն նախորդող տարում: Տարեկան տասնյակ գրքեր են հրատարակվում: Մենք արդեն հասել ենք նրան, որ որոշ դեպքերում գրքի բնօրինակի լույս տեսնելուց հետո առաջին թարգմանություններից մեկը հայերենն է:
Հայերեն թարգմանությունը որոշակի առանձնահատկություն ունի: Շատերը նախընտրում են կարդալ ռուսերեն (խորհրդային շրջանում նման խնդիր չէր դիտարկվում): Պարզապես մի շրջան թարգմանությունների քանակը պակասեց, մարդիկ ռուսերեն ավելի շատ կարդացին, քան հայերեն, և ռուսերեն ընթերցանությունն ավելի սովորական դարձավ: Գրական և խոսակցական լեզուների տարբերությունը ևս առանձնահատկություն է ընթերցողի համար, որովհետև տեքստի մեջ հայերենը մի ընթացք ունի, բանավոր խոսքում` այլ, իսկ ռուսերենում դրանք գրեթե նման են: Նաև սա է պատճառը, որ ռուսերենը երբեմն ավելի հարթ է ընթերցվում, քան հայերենը: Կարծում եմ` ժամանակի ընթացքում, թարգմանությունների ծավալի մեծացման հետ, կհարթվի այս խնդիրը:
Հայերեն ընթերցման սովորության վերականգնմանը զուգահեռ` թարգմանություններն ավելի պիտի հարթվեն: Մենք ունենք շատ փորձառու թարգմանիչներ, որոնց շնորհիվ նաև թարգմանական գրականության մեջ հայերենը որոշակի փուլեր ունի անցնելու, որոշ դեպքերում` մոտենալով կենդանի լեզվին, որոշ դեպքերում` ուղղակի շատ չկառչելով բնագրին, միաժամանակ, բնագրից շատ չշեղվելով: Սա շատ նուրբ սահմանագիծ է գեղարվեստական գրականության թարգմանության մեջ, որովհետև ցանկացած գեղարվեստական թարգմանիչ որոշ չափով գրող է, չի կարող մեխանիկական թարգմանող լինել: Երբեմն պրագմատիզմի հասնող բառացի թարգմանություններ ենք տեսնում, որոնք բնագրին ուղղակիորեն համապատասխան են, բայց գեղարվեստական մասը բացակայում է: Գեղարվեստականության և բնագրին համապատասխանության համաչափեցման խնդիր ունենք: Հուրախություն մեզ, պետք է փաստենք, որ, մեծ հաշվով, բնագրից թարգմանություն անելու խնդիրը լուծված է: Այսօր հազվադեպ գրքեր կգտնեք, որոնք բնագրից չեն թարգմանված: Եթե ժամանակին ինդուստրիալ մեթոդով ռուսերենից թարգմանվում էին գրքեր, պարզապես բացը լրացնելու համար, հիմա շատ դեպքերում այդ գրքերը վերստին թարգմանվում են, և անգամ պարբերություններ են հայտնվում այնտեղ, հատվածներ են մեջտեղ գալիս, որոնք այն ժամանակ չեն թարգմանվել:
-Մշակութային ի՞նչ քաղաքականություն են վարում հայաստանյան հրատարակիչները, ի՞նչ բացեր ունենք այս ոլորտում:
-Կան հրատարակիչներ, որոնք շուկայի կանոններով են առաջնորդվում, ու կան այնպիսիք, որոնք դեռևս խորհրդային շրջանի ազդեցությունն են կրում և ակնկալում են պետական հանձնարարություն որևէ գիրք հրատարակելիս: Այստեղ հակասություն կա, և կարծում եմ, որ շուկայի կայացման խնդիր ունենք դեռևս: Այսօր կան մի քանի հրատարակիչներ, որ առաջնորդվում են աշխարհում գոյություն ունեցող գրաշուկայի կանոններով, ինչը նշանակում է, որ պետք է գտնել պոտենցիալ վաճառվող գիրք, հրատարակել այն, զբաղվել ներկայացմամբ` որպես մշակութային արտադրանք և, ի վերջո, շահույթ ունենալ դրանից: Սա հրատարակչի աշխատանքային կարգը պետք է լինի: Պետական միջամտություն, անշուշտ, գրահրատարակչության ոլորտում պետք է, սակայն բացառապես այն դեպքերում, երբ գրաշուկան ինչ-ինչ պատճառներով ինքնուրույն չի կարող այդ գիրքը հրատարակել:
-Մասնավորապես ո՞ր դեպքում:
-Այն դեպքում, երբ գրքի ինքնարժեքը շատ ավելի բարձր է, քան կարող է լինել վաճառքի գինը, բայց պետական քաղաքականության տեսանկյունից այս գրքի գոյությունն անհրաժեշտ է: Դա կարող է լինել երկիրը, երկրի մշակութային ժառանգությունը ներկայացնող գրականություն, թարգմանություն, որովհետև նմանօրինակ գրքերը ինքնարժեքի իմաստով բարձր են: Իհարկե, միշտ պետք է նկատի ունենալ, որ մեր գրահրատարակչական շուկան ծավալով շատ ավելի փոքր է, քան աշխարհի այլ երկրներինը: Սա ևս ազդում է գրքի ինքնարժեքի վրա: Իսկ հրատարակիչների զարգացման մյուս բաղադրիչը, որ պետք է ունենան, ժամանակակից հայ գրողների հետ շատ ակտիվ համագործակցությունն է: Երկուստեք լսում ենք տարբեր կարծիքներ, գրողներն ասում են` հրատարակիչներն իրենցով չեն հետաքրքրվում, հրատարակիչներն ասում են, որ գրողներից շատերը հետաքրքիր չեն: Բայց այս համագործակցությունը ևս պետք է ընդհանուր ճանապարհ անցնելով ձևավորվի: Հրատարակիչը պետք է գրողի հետ աշխատի, որպեսզի գրողը պատկերացնի, թե հանրությանը ինչ տեսակի գիրք է անհրաժեշտ: Այսօր գրեթե բացակայում է հայ ժամանակակից ֆանտաստ գրականությունը: Հսկա անելիք ունենք մանկական գրականության մեջ և՛ ներկայացման, և՛ հրատարակման ձևի ու որակի իմաստով: Եվ, ընդհանրապես, կա գրականության տեսակ, որ հրատարակիչը կարող է հուշել, գտնել գրողի մեջ այս գրականությունը ստեղծելու պոտենցիալը, արդյունքում` գրողի հայտնիությունն ապահովել և ունենալ գրքի վաճառքից եկամուտ: Պետության դերակատարումն այստեղ կլինի շատ նուրբ, չխանգարող: Որոշ դեպքերում, գրողի հանրաճանաչ դառնալուն նպաստելու համար, պետությունը մեխանիզմներ է մտածում: Դա կարող է լինել գրական մամուլին աջակցելու տեսքով, գրողի գրքի շնորհանդեսին օժանդակելու միջոցով, բայց ոչ ուղիղ գրողի գրքի հրատարակմանն օժանդակելով:
-Պետական աջակցության ծրագրերում սպասվող փոփոխությունները որոշ ժամանակ քննարկումների կիզակետում էին: Ի՞նչ կոնկրետ քայլեր են արվել:
-Փոփոխություններ արդեն եղել են, այս տարի պետական աջակցությամբ հրատարակվող ժամանակակից գրականություն չունենք: Որպես բացառություն` օժանդակել ենք երիտասարդ գրողների անդրանիկ գրքերին և սփյուռքահայ, նաև մեր երկրում ապրող ազգային փոքրամասնությունների լեզուներով գրականությանը: Մնացած բոլոր դեպքերում հայ ժամանակակից գրականությանն օժանդակելու ուղիղ մեթոդն այս տարի փոխարինվել է այլ ձևերով, որոնցից մեկը, օրինակ, արդեն ստեղծված ստեղծագործությունները արտասահմանում հրատարակելուն օժանդակելն է:
-Ինչպե՞ս են վերահսկվելու թարգմանական գործընթացը, գրքի տարածումն արդեն դրսի շուկայում:
-Դրա համար շատ պարզ մեխանիզմ կա` մենք ունենք հայտաձև, որտեղ նշվող հանգամանքներից մեկը նախ` տպաքանակն է, երկրորդ` թե որքանով է կայացած հրատարակչությունը, ինչ բացեր ունի, և երրորդ` ինչպես է տարածելու այդ գրականությունը: Քանի որ մեր օժանդակությունը վերաբերում է միայն թարգմանությանը, մնացած հատվածն իրենք են հոգում, բնականաբար, բիզնես ռիսկը ևս իրենցն է, մենք այս մեխանիզմով պարզապես որոշակի հանգամանքներ ենք հաշվի առնում հայտերի ընտրությունը կատարելիս: Բնականաբար, հայտին կից ներկայացնում են նաև թարգմանչի վերաբերյալ տեղեկություն, նրա` մինչև այդ արած թարգմանությունների ցանկը ևս: Մենք պատրաստ ենք օգնելու հայտատուին թարգմանչի ընտրության հարցում, եթե գրողը չունի գրական գործակալ, որ արդեն խորհուրդներ է տվել։ Այդպես պատահում է հատկապես հայ դասական գրականություն թարգմանելու պատրաստակամություն և նախաձեռնություն ունենալիս։
-Կա՞ն անուններ, որ հետաքրքրության են արժանացել արտասահմանյան հրատարակիչների շրջանում:
-Արդեն ունենք Արամ Պաչյան` անգլերեն հրատարակված, այլ լեզվի հայտերի ենք սպասում: Նարեկ Մալյանի «Զրոյական կետը» գրքի համար հայտ ենք ստացել արաբերեն հրատարակության համար: Այս ծրագրով լատիշերեն և լեհերեն է թարգմանվել Քրիս Բոհջալյանի «Ավազե ամրոցի աղջիկները»:
-Օտարագիրները նո՞ւյնպես ներառվում են ծրագրում:
-Մեր ծրագրի առանձնահատկությունը մյուս երկրների նմանատիպ ծրագրերից այն է, որ մենք, հայ գրականություն ասելով, ավելի լայն ենք պատկերացնում շրջանակը` ոչ միայն Հայաստանի հայերին ենթադրելով, այլև Հայաստանից դուրս ապրողներին թե՛ հայագիր, թե՛ օտարագիր, այսինքն՝ ծագումով հայ:

«ԳՐԱԽԱՆՈՒԹՆԵՐԻՑ ԿԱԽՎԱԾ Է ԱՄԵՆԱԱՌԱՆՑՔԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐԸ` ԳՐՔԻ ՃԻՇՏ ՎԱՃԱՌՔԸ»

-Դուք խոսեցիք ժամանակակից հայ գրականությունը պետաջակցության ծրագրերից հանելու դրական միտումների մասին, իսկ կարո՞ղ ենք բացառել գրական շուկայի վրա բացասական ազդեցությունը:
-Անմիջական հետևանք կարող է լինել հրատարակվող գրականության քանակի նվազումը, բայց սա որոշ ժամանակ կտևի: Մենք չենք կարող աշխարհում ապրել և աշխարհի կանոններից դուրս լինել: Եթե ամբողջ աշխարհում գիրքը, մշակութային արտադրանքը համարվում են եկամտի աղբյուր, Հայաստանում նույնպես պետք է նույն կանոնները գործեն: Ի վերջո, մեր երկրում այնքան շատ է գրական մամուլը, որ հայ ժամանակակից գրողը հրատարակման դժվարություններ չունի, իսկ գրքով ներկայանալու համար նախ պետք է որոշակի ճանապարհ անցնել։ Երբեմն հրատարակման առաջարկներ էինք ստանում այնպիսի գրողներից, որոնց անգամ գրական մամուլի խմբագիրները չէին ճանաչում։
-Այսինքն` հրատարակիչը պետք է գտնի իր գրողին, գրողը՝ իր հրատարակչի՞ն:
-Անշուշտ: Գոյություն ունեցող մոդելում կան գրող, գրական գործակալ և հրատարակիչ: Գրական գործակալների ինստիտուտը ևս մեզանում ամբողջովին չի կայացել նույն պատճառով, որովհետև գրող-հրատարակիչ համագործակցությունը շատ թույլ է: Տարիներ շարունակ գրողներն օգտվել են պետական աջակցությունից, բայց այսօր կան 10-15 գիրք հրատարակած գրողներ, որոնց հասարակությունը գրեթե չի ճանաչում: Մեղավոր փնտրելու խնդիր չկա այստեղ, պարզապես մենք մի մոդելից անցնում ենք մյուսին, և այս անցումն անելով, փորձում ենք ժամանակակից գրականության հրատարակումը մի փոքր մոտեցնել գրաշուկայի կանոններին:
-Ի՞նչ դեր ունեն գրախանութներն այս համատեքստում: Գրողները հաճախ դժգոհում են, որ իրենց գրքերը աչքից հեռու անկյուններում են ծվարում:
-Գրախանութներից կախված է ամենաառանցքային խնդիրը` գրքի ճիշտ վաճառքը: Գրավաճառի հղկվածության խնդիր ունենք ոչ միայն գրականությանը ծանոթ լինելու, այլև գնորդին ճիշտ կողմնորոշելու առումով: Գրավաճառը պետք է լինի նաև գրական խորհրդատու: Մյուս դեպքը ևս կա, ես ինքս գրախանութներից մեկում ականատես եմ եղել, որ գրավաճառը խորհուրդ է տվել այս գիրքը չգնել: Գրավաճառը ոչ թե գիրք չգնելու մասին պետք է խոսի, այլ պետք է հասկանա ընթերցողի պահանջը և ճիշտ ներկայացնի նրան անհրաժեշտ գիրքը: Այս կետին է կապված, արդեն հաջորդ փուլում, գրքի տպաքանակը ևս, որն այս ամենի արդյունքում կաճի:
-Ըստ այդմ` գրքի գինը կնվազի՞:
-Ոչ միայն գինը կնվազի, այլև գրողը եկամուտ՝ հոնորար կունենա, կապահովվի ամբողջ շղթայի կայացածությունը: Քանի որ գրավաճառ ցանցին անդրադարձանք, մեր անելիքի մասին ասեմ: Առաջիկայում մտադիր ենք թատերահամերգային կազմակերպություններում տարածքներ տրամադրել գրախանութների ստեղծման համար: Առաջինը լինելու է Ստանիսլավսկու թատրոնի առաջին և երկրորդ հարկերում: ՈՒնենալու ենք ավելի քան 200 քմ տարածքով գրախանութ` միջոցառումների հատվածով, մանկական սրահով, մասնագիտական ու գեղարվեստական գրականությամբ: Քաղաքում բացվելու են գրքաձև գրատնակներ, ամեն փողոցի վրա` այդ փողոցի անունը կրող գրողի խորհրդանշանով: Առաջինը շուտով կբացվի Իսահակյան-Տերյան փողոցների խաչմերուկին հարող հատվածում։ Այն արդեն տեղադրվել է։ Նմանատիպ տասը փողոցների մասին է խոսքը: Բացի այդ, մեկնարկելու է շարժական գրախանութների՝ գրաբուսների ծրագիրը, Ազգային գրադարանի գրաբուսով արդեն մի շարք միջոցառումներ են իրականացվել: Ծրագրել ենք առաջիկայում ևս ձեռք բերել` մասնավորի հովանավորությամբ: Հուսանք, որ գրավաճառ ցանցը մի փոքր ավելի կկայանա Հայաստանում:
-Վերջին շրջանում հրատարակված ո՞ր գրքերը կառանձնացնեիք:
-Շատ են. Կոստան Զարյանի «Նավը լեռան վրա», Մարկ Մուստյանի «Ժանդարմը», Հրաչյա Սարիբեկյան, Արամ Պաչյան, Գուրգեն Խանջյան, Լևոն Խեչոյան, Գևորգ Թումանյան, Ավագ Եփրեմյան, Հարփըր Լիի «Ծաղրասարյակ սպանելը», Բորխեսի թարգմանությունները և այլն:
-Առաջիկայում ի՞նչ գրքեր են դրվելու ընթերցողի սեղանին:
-Վազգեն Սարգսյանի ընտրանին, Հրանտ Մաթևոսյանի, Զորայր Խալափյանի անտիպները, Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզի» վերահրատարակումը, որի նախորդ հրատարակությունը շատ անորակ էր, Լեոնիդ Ենգիբարյանի նովելները, հայկական կրկեսի պատմությունը ներկայացնող գիրքը, Այվազովսկու, Մինաս Ավետիսյանի, Արա Սարգսյանի գիրք-ալբոմները և այլն:
-Եվ` վերջին հարցը: ՈՒղիղ կապ տեսնո՞ւմ եք երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի և ընթերցանության աճի կամ պակասի հետ (տեղին է մեջբերել հրատարակիչների դիտարկումը, որ գրքի գինը էական չէ, կան թանկ գրքեր, որ վաճառվում են, և հազար դրամ արժեցող գրքեր, որ մնում են դարակներում):
-Սոցիալ-տնտեսական վիճակը ոչ առաջնային սպառման ապրանքի գնման վրա ամենաուղիղ ազդեցությունն ունի: Բայց ես կարծում եմ` որքան կենցաղում ընթերցանությունն ավելի շատ լինի, այնքան սոցիալ-տնտեսական վիճակն ավելի պակաս դեր կունենա: Ինչ վերաբերում է գրքի գնին, չեմ կարծում, որ գրքերը Հայաստանում թանկ են, եթե նկատի ունենանք՝ մարդիկ կենցաղում ժամանցի այլ եղանակների վրա որքան գումար են ծախսում: Պարզապես, որպես ժամանցի տեսակ, ընթերցանությունն այնքան էլ ընդունված չէ գուցե, որքան ցանկալի է, թեև սա էլ վիճելի թեմա է:

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ