Կտրականապես համաձայն չեմ Ռուբեն Վարդանյանի հետ

Մայիսի 23-24-ին Երևանում տեղի է ունեցել «Անցումային շրջանի ավարտը. Հայաստանը 25 տարի անց. հիմա՞ ինչ» խորագրով գիտաժողով (լավ է, որ հարցական նշանը դրված է «հիմա»-ի և ոչ «ինչ»-ի վրա), որտեղ ելույթ է ունեցել հաջողակ բիզնեսմեն, ֆինանսիստ Ռուբեն Վարդանյանը: Նախ, ասեմ, որ ես ներկա չեմ եղել այդ միջոցառմանը և հղում եմ անելու «Սիվիլնեթ» կայքում մայիսի 24-ին զետեղված լրագրողական նյութին, որի վերնագիրն է «Բարեգործությունն ու դրամական փոխանցումները սպանում են Հայաստանի ապագան. Ռուբեն Վարդանյան»:

Ինչո՞ւ եմ հիմա` շուրջ մեկ ամիս անց անդրադառնում այդ ելույթին: Որովհետև նրա խոսքը լսելի է շատերին ու հատկապես` պետական-քաղաքական վերնախավին, և հակադարձելու համար հարկ էր լրջորեն նախապատրաստվել:
Ռ. Վարդանյանն ասել է. «Մեր այսօրվա տեսլականն է՝ հայ ազգը, որն ապրում է Հայաստանում առողջ, լավ կրթված, ստեղծագործում է, զբաղվում գիտությամբ և նորարարությամբ շատ արդի և պրոֆեսիոնալ էկոհամակարգում, որը ներառում է ենթակառուցվածքներ, օրենսդրություն և շրջակա միջավայր՝ Հայաստանը դարձնելով ազգամիջյան կապերի և շփումների հանգույց՝ պահպանելով ազգային ինքնությունը»։ Հրաշալի է, ապրել երազային երկրում` «պահպանելով ազգային ինքնությունը»:
Իսկ ի՞նչն է խոչընդոտում այդ տեսլականն իրագործելուն: Ռ. Վարդանյանը թվարկում է. «Դրամական փոխանցումները սպանում են Հայաստանի ապագան, բարեգործությունը սպանում է Հայաստանի ապագան այն ձևով, որով արվում է, քանի որ փոփոխության չի մղում։ Ես միանգամայն համոզված եմ՝ բարեգործությունը, դրամական փոխանցումները, միջազգային օգնությունը, դրամաշնորհները սպանում են Հայաստանի ապագան։ Դրանք նպաստում են «յոլա գնալուն», սակայն չեն ստեղծում լավագույնը դառնալու հնարավորություն»։

Սա տարօրինակ, զարմանալի պատասխան է, որը ծնում է նոր հարցեր:
Միջազգային օգնությունից ու դրամաշնորհներից ես բան չեմ հասկանում, դրանք պաշտոնյաների նեղ շրջանակին հասու փակ թեմաներ են, և, կարծում եմ, առնչվում են կաշառության (կոռուպցիա), շորթման, յուրացման ոլորտներին:
Դրամական փոխանցումներից հասկանում եմ մի քիչ, այն էլ` կենցաղային մակարդակով: Եթե պետությունն իր տարեց քաղաքացուն այնքան կենսաթոշակ է մեծահոգաբար նվիրաբերում, որով ոչ ոք ի վիճակի չէ ոչ միայն ապրելու, այլև յոլա գնալու, և այդ մարդու ընտանիքի անդամն ստիպված արտագաղթում է, արտասահմանից դրամական փոխանցում կատարում, որ ծնողը սովամահ չլինի ու «յոլա գնա» մինչ գերեզման, ապա փոխանցումը սպանված ներկայի ու մահափորձի ենթարկվող ապագայի ոչ թե պատճառն է, այլ հետևանքը:
Այլ բան է բարեգործությունը` մեր տնտեսական մշակույթի բաղադրյալը, ինչից հասկանում եմ, ինչ ուսումնասիրել ու շարունակում եմ հետազոտել:

Ես մտադիր չեմ Ներսես Մեծ կաթողիկոսից սկիզբ առած, 1700-ամյա հայոց բարեգործության պատմությանն այստեղ անդրադառնալու, դա արել եմ բազմիցս և տարիներ շարունակ, ու հիմա ստիպված եմ բավարարվել լրագրային տարածքով: Մեր բարեգործության վերաբերյալ հրապարակվել են բազում գրքեր ու հոդվածներ, և Ռ. Վարդանյանի «սպանիչ» դիրքորոշումը հերքելու համար ընտրեցի մեկը` 1916 թ. «Համբաւաբեր» շաբաթաթերթում Վ. Խորենու «Բարեգործութեան սոցիալ-կուլտուրական նշանակութիւնը» հոդվածից մի հատված: Հոդվածը գրվել է այն ժամանակ, երբ «Բաքվի հայոց մարդասիրական ընկերությունը» (ԲՀՄԸ, 1864-1921 թթ.), Թիֆլիսի «Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերությունը» (ԿՀԲԸ, 1881-1921 թթ.) և «Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը» (ՀԲԸՄ) բառի բուն իմաստով կյանք պարգևեցին Ցեղասպանությունից փրկված մեկ միլիոն փախստականների և ապահովեցին մեր ժողովրդի գոյության շարունակականությունը: Վ. Խորենին` Թիֆլիսի հայոց Հրատարակչական ընկերության անդամը, Ֆ. Նիցշեի «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» թարգմանության հեղինակը, գրում է. «Բարեգործութիւնը մի քաղաքատնտեսական ու սոցիալ-կուլտուրական երևոյթ է, որ երևան է գալիս ու զարգանում որոշ կուլտուրական միջավայրում: Բոլորովին անկուլտուր կամ կիսակիրթ հասարակութիւնների մէջ բարեգործութիւնը զարգացման սոցիալ-տնտեսական հիմքեր չունի: Հասարակութիւնը պէտք է զարգացման որոշ աստիճանի հասնի, աշխատանքի բաժանումն ու դասակարգային հարաբերութիւնները պէտք է բաւականին զանազանաւորւած լինին, և չքաւորութիւնը (պաուպերիզմը) պէտք է որոշ չափով ընդհանուր չարիք դառնայ, որպէսզի մի հասարակութեան մէջ բարեգործութիւնը իբրև հասարակական խնամք և փոխադարձ օգնութեան մի տեսակը զարգանայ:

Բարեգործութիւնը առաջ է եկել ողորմածութիւնից: Բոլոր կրոններն էլ, մասնաւորապէս բուդդայականութիւնն ու քրիստոնէութիւնը, պատւիրում են առատաձեռն ու ողորմած լինել: (Մահմեդականության մեջ բարեգործությունը դավանաբանական դոգմա է, իսկ Արաբական խալիֆայության կառավարման համակարգում կար Բարեգործության նախարարություն- Խ.Դ.): Ողորմածութիւնը աւելի մեծ չափով զարգանում է քրիստոնէութեան սկզբնական շրջանում և միջին դարում: Միջնադարեան վանքերը Եւրոպայում, ինչպէս և մեզնում միաբանութիւնները, իւրատեսակ բարեգործական հաստատութիւններ էին:

Յետագայում, երբ հասարակական կեանքը զարգանալով դուրս է գալիս եկեղեցու ու հոգևորականութեան խնամակալութիւնից, կրոնաբարոյական անհատական «ողորմութիւնը» դառնում է աշխարհիկ ու սոցիալական ձեռնարկութիւն` «բարեգործութիւն»: Այս կամ այն բարեգործի միջոցներով կամ հասարակութեան նուիրատւութիւններով հիմնւում են որբանոցներ, անկելանոցներ, դպրոցներ հասարակութեան չունևոր ու աղքատ անդամների համար:
Սկզբում բարեգործութիւնը էապէս «տնտեսական» բնոյթ ունէր: Նա հոգում էր չքաւորների նիւթական կարիքները, «խնամում» էր նրանց: Յետագայում դա նաև կուլտուրական դեր է ստանձնում և հոգում հասարակութեան անկարող անդամների նաև հոգեկան և մտաւոր կարիքները: Իսկ զարգացման աւելի բարձր աստիճանի վրայ դա աւելի ընդարձակ, համաժողովրդական նշանակութիւն ունեցող ձեռնարկութիւններ է սկսում:
Եւրոպայում շատ նշանաւոր հաստատութիւններ բարեգործական ծագումն ունեն, իսկ այժմ աւելի մեծ չափերով բարեգործութիւնը սոցիալ-կուլտուրական երևոյթ է դառնում Ամերիկայում` մի տնտեսապէս ու կուլտուրապէս աւելի զարգացած երկրում: Սակայն դա ընդհանուր կուլտուր-հասարակական նշանակութիւն է ստանում տնտեսապէս ու քաղաքականապէս աննպաստ պայմաններում գտնուող երկրներում, այնտեղ, ուր համայնքը ինքը չի կարողանում իր սեփական միջոցներով իր գլխաւոր կարիքներին բաւարարութիւն տալ: Նման հասարակութիւնների մէջ «բարեգործութիւնը» լայն մտքով կուլտուրական հաստատութիւնների երևան գալն ու պահուելը հարուստ մարդկանց միջոցներով դառնում է ոչ միայն մի սովորական հասարակական երևոյթ, այլև մի տեսակ սոցիալ-կուլտուրական անհրաժեշտութիւն:

Առանց բարեգործութեան կուլտուրապէս զարգանալ և առաջադիմել չեն կարող այն ժողովուրդները, որոնք իրենցից անկախ պատճառներով համայնական ուժերով և սիստեմատիկ կերպով հանրօգուտ հաստատութիւններ կեանքի կոչել և պահել չեն կարողանում: Մասնաւորապէս մեր հայ ժողովրդի կուլտուրական ու մտաւոր կեանքը հիմնուած է բարեգործութեան վրայ: Առանց բարեգործութեան առ այժմ մենք կուլտուրապէս ապրել չենք կարող: Մեր բոլոր կուլտուրական հաստատութիւնները բարեգործութեան արդիւնք են կամ պահւում են բարեգործութեամբ, պատահական նուիրատւութիւններով:
…Այսպէս կամ այնպէս մի սոցիալ-տնտեսական փաստ է, որ թէ Եւրոպայում ու Ամերիկայում և թէ մանաւանդ մեզնում բարեգործութիւնը հասարակական-կուլտուրական կեանքի գործոններից մէկն է: Այնպէս որ` որոշ հասարակութիւնների համար հրաժարուել բարեգործութիւնից նշանակում է հրաժարուել կուլտուրական շինարար աշխատանքից ու կեանքից: Եւ բարեգործութիւնից օգտուելը կամ դրան դիմելը մի «վատ» կամ «ձրիակերութեան» սովորութիւն չէ: Նման հնամաշ մտքերը ոչինչ չեն ապացուցում, այլ որոշ քաղաքական-ազգային ու սոցիալ-տնտեսական դրութեամբ պայմանաւորուած բնական մի երևոյթ, կուլտուրական մի անհրաժեշտութիւն:
Ներկայիս բարեգործութիւնը մանաւանդ հայ հասարակութեան մէջ բնական ու անհրաժեշտ մի ժողովրդատնտեսական ու սոցիալական երևոյթ է, որ իր կուլտուրական դերն ունի կատարելու մեր կեանքում»:
Ծավալուն այս մեջբերումից կուզենայի առանձնացնել այժմեականությունը պահպանած մի քանի դրույթներ: Այն, որ չքավորությունը` պաուպերիզմը, անկախությունից ի վեր Հայաստանում դարձել է «ընդհանուր չարիք», անվիճելի է, և բարեգործությունն այդ չարիքի սպեղանին է, որը ցավը մեղմում է, բայց վերք բուժել ի վիճակի չէ:
Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում, ուր պաուպերիզմը ցածր մակարդակի վրա է, բարերարությունը ձեռք է բերում գլոբալ բնույթ. վկա` Բաֆեթի, Գեյթսի և այլոց գործունեությունը:
Իսկ որ «բարեգործութիւնից օգտուելը կամ դրան դիմելը մի «վատ» կամ «ձրիակերութեան» սովորութիւն չէ», և նման միտքը հնամաշ էր համարվում դեռևս 101 տարի առաջ, չարժե անգամ մեկնաբանել:

Բայց հարցահարույց է Ռ. Վարդանյանի հետևյալ միտքը` «բարեգործությունը սպանում է Հայաստանի ապագան այն ձևով, որով արվում է, քանի որ փոփոխության չի մղում»:
Ո՞ր ձևով, ո՞ւմ կամ ի՞նչ նկատի ունի. այս հարցերի պատասխանները չկան, հետևաբար ստիպված եմ ենթադրություններ անել:
Հայաստանում բարերարության ներկա վիճակը առաջին հերթին ինձ չի գոհացնում: Տարիներ շարունակ հանդես եկա բազմաթիվ առաջարկություններով և ստացա… զրոյական արդյունք: Ի մասնավորի, երկրում հարաճուն դժգոհության և անհանդուրժողականության մթնոլորտը մեղմելու, հանրության լայն զանգվածներին Աստվածատուր առաքինություններից բարերարությանը մասնակից դարձնելու, համերաշխության ու միասնականության իրավիճակ արթնացնելու համար առաջարկեցի բարեսիրական շարժում սկսել և, որպես նախաքայլ, Ա. Մանթաշյանցի ծննդյան օրը հռչակել Բարեգործության կամ Բարերարաց հիշատակի օր. արդյունքը` «Գործարարի օր» խայտառակություն: Դիմեցի գլխավոր հասցեատեր-իրավահաջորդին, թե` հետապնդեք բարերարների կտակների խնդիրը. պատասխանը` «բարդ է», և` վերջ: Քննադատեցի «Բարերարների ճեմուղի» անհեթեթությունը, քանզի հազարավոր մարդկանցից մի քանիսին առանձնացնելն անթույլատրելի է, արդյունքը` լռություն: Առաջարկեցի վերանայել Հայաստանի բարեգործական «տնտեսությունը»` փողի «լվացքատները» վերացնել, իսկականներին աջակցել. լռություն: Հեռուստաընկերություններին խնդրեցի բարերարության մասին հաղորդաշար ցուցադրել, պատասխանեցին` «ֆորմատ չէ» (ըստ իս, հայկական հեռուստատեսությունն ինքնին, որպես հանրային երևույթ, «ֆորմատ չէ»): Առաջարկեցի վերանորոգելուց հետո Մ. Արամյանցի առանձնատունը դարձնել Բարերարության թանգարան. լռություն: Էլի հազարումի բան, որոնք վերհիշել անգամ չեմ ուզում:
Ես գիտեմ նման վերաբերմունքի պատճառը, դա իրավասուների նոսր մտավոր ունակությունն է և անձնական շահի մշուշոտ հեռանկարը: Բայց իմ մտքով իսկ չի կարող անցնել, որ փնովեմ բարերարություն-երևույթը:

Իսկական բարեգործությունը ազգային արժեք է, վեմ: 17 դարերի ընթացքում մենք ձևավորել ենք բարերարության մշակույթ, անզուգական ավանդույթներ` գրված ու չգրված կանոններով, տասնյակ հազարավոր մարդիկ խղճի մտոք ու սրտի թելադրանքով իրենց դրամն ի սպաս են դրել ազգի կրթությանը, առողջապահությանը, գիտությանը, արվեստին, գրականությանն ու մամուլին, միով բանիվ` ինքնության պահպանությանը, չարժանանալով անգամ պարզ երախտագիտության:
Մենք ունեցել ենք լայնազանգված, խոշորագույն երկու կազմակերպություն` ԲՀՄԸ ու ԿՀԲԸ, և այժմ ունենք ՀԲԸՄ ու «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամ, որոնք շարունակում են նախնյաց գործը: (Չեմ խոսում հարյուրավոր մանր ու միջին բարեգործականների մասին): Մենք ունենք մի բազմադարյա մշակույթ, որը մրցակցային է աշխարհով մեկ:
Բայց, ըստ ֆինանսիստ Ռ. Վարդանյանի, պարզվում է, որ «բարեգործությունը սպանում է Հայաստանի ապագան այն ձևով, որով արվում է, քանի որ փոփոխության չի մղում»: ՈՒզում եմ հավատալ, որ սա ժողովրդի ճակատագրով, երկրի ապագայով մտահոգ մարդու խոսք է: Լավ, այդ դեպքում ծլում է հայտնի ասացվածքը` «Եթե ուզում ես մի բան լավ արվի, ի՛նքդ արա»: Միգուցե պրն Ռ. Վարդանյանը ի՞նքը հիմնի նոր բարեգործական ընկերություն և ցույց տա իսկական ձևը, որը կհանգեցնի փոփոխությունների:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ