«Բանաստեղծն անպայման պետք է նոր լինի»

«Իրատեսի» հյուրը ՀԱԿՈԲ ՄՈՎՍԵՍՆ է: Մեր զրույցը անդրադարձ է նրա նոր՝ «Շարական» ժողովածուին:

«ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ ԳՐԵԼԸ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻ ՀԱՄԱՐ ԲՆԱԿԱՆ ՄՂՈՒՄ Է»

-Պարոն Մովսես, Դուք այն կարծիքին եք, թե այսօր ունեք մի 50 ընթերցող, և գուցե կա ևս մի 50 հոգի, որոնց անձամբ չեք ճանաչում: ՈՒրեմն` ի՞նչն է Ձեզ մղում ստեղծագործելու:
-Նախ ասեմ, որ ոչ մի դարում բանաստեղծությունը զանգվածային արվեստ չի եղել, իսկ այն, ինչը զանգվածային է, արդեն բանաստեղծություն չէ, բիժու է: Կա գերմաներեն ծագման մի բառ` կիտչ. զանգվածայնությունը միշտ դիմում է այդ կիտչին, այն անգամ մեծ բանաստեղծներին վերածում է կիտչի: Գումարած, որ մեր հայ իրականության մեջ գրականությունն այժմ ստիպված է աշխատելու հումանիտար և բանասիրական կրթության ու մտքի գրեթե կատարյալ բացակայության պայմաններում, իսկ բուն բանաստեղծությունը, հակառակ աշուղայինի և բանահյուսականի, պատրաստվածություն է պահանջում: Մեզանում այսօր իշխում է հենց այդ աշուղայինի, բանահյուսականի ընթերցողը: Ի դեպ, ինչպես նաև զանգվածային երաժշտության մեջ: Ինչ վերաբերում է հարցի անձնական ասպեկտին, պատասխանելը մի քիչ դժվար է. բանաստեղծին ստեղծագործելու մղում է այն, ինչը ծովին ստիպում է ծփալու, կամ վարդին՝ բուրելու. արի դա կենսաբանական մի հասկացությամբ բնական մղում անվանենք: Այո՛, բանաստեղծություն գրելը բանաստեղծի համար բնական մղում է: Այս իմաստով բանաստեղծությունն ինքը գրվում է: Այնպես, ինչպես ծաղիկն է բացվում, աստղն է շողում, ծովն է ծփում: Դա ոչ թե ներգործականության արդյունք է, այլ առկա է ինքնին և կրավորական մի բան է: Եթե, ասենք, ծովի ափին մարդ չկա, դա հո չի՞ նշանակում, թե ծովը կարող է կապույտ չլինել:
-Մեր երկրի վարչարարների մեջ կա՞ն մարդիկ, ըստ Ձեզ, որոնք կարդում են Ձեր բանաստեղծությունները կամ առհասարակ որևէ բանաստեղծություն:
-Չեմ կարծում, թե նրանք կարդում են որևէ բանաստեղծություն, իմը՝ առանձնապես: Իսկ եթե կարդան էլ, բանաստեղծությունն անմիջապես կվերածեն վերևում ասածս կիտչին: Ընդհանրապես, Աստված մեզ փրկի վատ ընթերցողից: Բանաստեղծությունը չընթերցվելով էլի մնում է ինքը, բայց վատ ընթերցողի ձեռքին այն դեռ ինչե՜ր ունի քաշելու:
-Ձեր նոր գիրքը՝ «Շարականը», բացվում է այս տողերով. «Ես այսօր այնտեղ, հենց խոսքի շեմին, պիտի ընդունեմ լռությունը՝ իբրև սուրբ դավանանք»: Այս գիրքը Ձեր լռությո՞ւնն է:
-Ամեն մի հաջողված բանաստեղծություն ինքնին լռություն է: Եթե ընդունենք, որ բանաստեղծությունը խոսք է, նկատի չպիտի ունենանք նրա ինֆորմատիկ կողմը: Բանաստեղծությունը խոսք չէ՝ ինֆորմատիկ իմաստով: Այն խոսք է, որը ձգտում է լռության, ներքին մենախոսության, ներզգացողության: Այս իմաստով, իհարկե, բանաստեղծությունը լռության մի տեսակ է: Լռություն բառի իմաստն այստեղ ավելի լավ ընկալելու համար թույլ տուր հիշեցնեմ նրա մի կիրառությունը, որին ես հանդիպել և որով հիացել եմ սբ Հովհան Ոսկեբերանի` մեր Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված ներբողում. «Նա գնաց լռության ոտքը համբուրելու»: Բանաստեղծությունն էլ է իր ուղին դեպի այնտեղ բռնում:

«ՇԱՐԱԿԱՆ» ԳՐՔՈՒՄ ԱՇԽԱՏԵԼ ԵՄ ՇԱՀԵԼ ԼԵԶՎԻ ՎՍՏԱՀՈՒԹՅՈՒՆԸ»

-Ձեր պատումներից մեկն սկսում եք Հացեկաց գյուղի Մեսրոպի հիշատակությամբ, թվարկում նրա երևելի հետնորդներին ու հասնում մինչև Ձեր անձը՝ այսպիսի մեկնաբանությամբ. «Աստված ինձ արհեստով սրանց կապեց»: Այս «արհեստի» հին ու նոր բովանդակությունը անփոփո՞խ է իր հենքով:
-Իհարկե, անփոփոխ չէ: Ես այդ հատվածում հատուկ եմ «արհեստ» բառն ընտրել և ոչ՝ «արվեստ»: Եթե բանաստեղծության երևույթը դիտարկում ենք որպես արհեստ, ես, իհարկե, այդ համայնքի ներսում եմ, և երանի արվեստով էլ նրանց կապված լինեմ: (Ես բանաստեղծությունից դուրս ինձ երբեք չեմ պատկերացրել անգամ այն ժամանակ, երբ նրանից շատ դուրս եմ եղել): Որպես արհեստավոր՝ ես պատասխանատու եմ իմ գրածների համար, ահա այս՝ «Շարական» գրքի համար՝ նույնպես: Արվեստի դեպքում այլ է. դա Աստծու տալիք է. ինչքան է տվել՝ չգիտեմ:
-«Ես ինչպե՞ս գործեմ գործվածքը մտքի և մեկնության, եթե աշխարհի հյուրընկալը՝ Լեզուն, ինձ իր հյուրընկալությունը մերժի»: Այս տագնապն առկա է նաև Ձեր նախորդ գրքերում: Ի վերջո, ո՞վ է թելադրողը՝ բանաստե՞ղծը, թե՞ բանը:
-Իդեալականը այն վիճակն է, երբ բանաստեղծն ու Ձեր ասած հովհաննեսյան Բանը հանդիպում են. ընդհանրապես, լեզվի խնդիրը բանաստեղծություն գրողի առաջնակարգ խնդիրն է: Մենք ամեն ինչ կարող ենք իրար ասել, յուրաքանչյուր մարդ կարող է արտահայտել ցանկացած միտք, գաղափար, աշխարհայացք, փիլիսոփայություն, բայց մեր ասելիքին, մեր իմաստնությանը, մեր գաղափարներին «այո» ասող է պետք: Այսինքն՝ պետք է լինի հաստատող, վավերացնող: Ես կարծում եմ, որ գրականության մեջ գրականությունը միակ հավաստողը, միակ հաստատողը, միակ վավերացնողը լեզուն է: Համենայն դեպս, երբ ես գրականություն եմ կարդում, դրանում ինչ մտքեր, գաղափարներ էլ լինեն՝ խորունկ, ոչ խորունկ, տարողունակ, ոչ տարողունակ, իմ մեջ ոչ մի նստվածք չեն թողնում, մինչև որ լեզուն ինձ չհամոզի, մինչև որ լեզվի այդ վավերացման «այո»-ն դրանց վրա չլինի: Այս իմաստով «Շարական» գրքում ես աշխատել եմ շահել լեզվի վստահությունը: Հաջողվել է, թե ոչ, չգիտեմ:

«ԵՍ ՄԱՀՎԱՆԸ, ԻԲՐԵՎ ՈՉՆՉԱՑՄԱՆ, ՉԵՄ ՀԱՎԱՏՈՒՄ՝ ՆԱԵՎ ԶՈՒՏ ԲԱՆԱԿԱՆՈՐԵՆ,
ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՐԵՆ»
-Ձեր գրքում մահը որակում եք իբրև նորածնի բռան մեջ պահված հետդարձի խոստում, մեկ այլ տեղ գրում եք. «Մենք կյանքն իր հերթին մահվան տեսակ դարձրինք»: Ծնո՞ւնդն է մարդու՝ Աստծուց ստացած շնորհը, թե՞ մահը:
-Դրանք նույն բանն են: Հին հայրերն ասում էին` մեռնել կյանքի մեջ և ծնվել մահվան մեջ: Հավատացեք` ով մեկին չի հավատում, մյուսին էլ չի հավատում: Ավելի ճիշտ` մեկին չի հավատում նա, ով մյուսին չի հավատում: Ես իմ գրքում աշխատել եմ դրանք ներկայացնել մեկը մյուսով, իբրև մեկը մյուսի շարունակությունը, հաստատումը, վավերացումը կամ՝ որպես մեկը մյուսի կնիքը: Թող բարձրագոչ չհնչի, բայց ես մահվանը, իբրև ոչնչացման, չեմ հավատում՝ նաև զուտ բանականորեն, տրամաբանորեն: Ես չեմ հավատում, որ մարդը` «արարչագործության պսակը», և նրա միտքը կարող են մահ կոչվող ինչ-որ վայրկենական արկածով, ֆիզիկական մի դիպվածով վերանալ, եթե, իհարկե, մինչև մեռնելը ինքնաոչնչացած չեն: Ես ընդհանրապես կցանկանայի, որ իմ ընթերցողներն իմ բանաստեղծության մեջ մահվան թեմային շատ մեծ ուշադրություն դարձնեին:

«ՆՈՐԱՁԵՎՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՄՈԴԱՆ ՏԱՐԲԵՐԵՆՔ ՆՈՐԻՑ, ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ»

-«Այդ ո՞ւր ես ճանապարհ բռնել, տղա՛, դեպի Էջմիածին: Մի՞թե չես լսել, որ այս տարվա նորաձևությունը նույնպես դեմ է Շարականին»,- գրում եք: Ի հեճուկս նորաձևությա՞ն են ծնվել այս շարականները:
-Նայած «նորաձևություն» ասելով՝ ինչ ենք հասկանում: Ես այն կարծիքին եմ, որ բանաստեղծությունը պետք է նոր լինի: Ամեն մի դարաշրջան իր լեզուն ունի, իր մակդիրը, իր մետաֆորը, իր արտահայտչամիջոցները: Բայց դա չպետք է վերածվի նորությունների անիմաստ փնտրտուքի: Ես դա նկատի ունեմ: Մեր օրերում նորության ընկալումը շատ ձևական է: Ես վախենում եմ նորությունից ոչ թե որովհետև գիտեմ, որ «լուսնի տակ ոչ մի նոր բան չկա», այլ որովհետև մեր ընկալած նորությունը իսկույն ճղճղալով վազում է փողոց և իրեն ի ցույց է հանում: Մեր ժամանակներում, մեր իրականության մեջ ստեղծվող գրականության մեջ մի տեսակ ազատության, մոդայի, նորաձևության մեխանիկական կամ տեխնիկական ընկալում կա: Ահա այդ նորությունն է, որը ես լուրջ բան չեմ համարում: Եթե հիշում եք, այդ հատվածում նաև այսպիսի մի տող կա. իմ երգը «նորը ժխտելով նորը եղավ»: Բանաստեղծն անպայման պետք է նոր լինի: Բայց մենք պետք է նորաձևությունը, մոդան տարբերենք նորից, նորությունից:

«ԱՅՆ, ԻՆՉԸ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Է ԴԱՐՁԵԼ, ՆԱԵՎ ԲՈՒՆ ԿՅԱՆՔՆ Է ՀԵՆՑ, ԿՅԱՆՔԻՑ ՏԱՐԲԵՐ ՄԻ ԲԱՆ ՉԷ»

-Ձեր գիրը պտտվում է աստվածաշնչյան նյութի շուրջը՝ սկսած յոթ թվից մինչև Նորատուսի, Հաղպատի, Էջմիածնի, Ջուղայի, Նորավանքի խաչքարեր, Դավիթ մարգարեի, Նարեկացու, Շնորհալու իմաստնություններից մինչև Ձեզ ուսուցանող անանուն վարպետի խրատաբանություն: Որտե՞ղ է Ձեր՝ բանաստեղծի անձը այս տարածության մեջ:
-Այդ բոլորը բանաստեղծի անձն են: Եթե ես պատասխանեմ, Ձեր նախորդ հարցի տրամաբանությունից ելնելով, պետք է ասեմ, որ ինձ համար ողջ անցյալը մեթոդական մոտեցում է բանաստեղծությանը: Եվ իմ կարծիքով` նորությունը նաև այն է, որ դու քո անցյալի ողջ ժառանգությունը, ամբողջ եղածը, որի ժառանգորդն ես համարում նաև քեզ, բերում ես դեպի այսօր, դու էլ ներառվում ես նրանց մեջ: Գրքի «Շարական» վերնագիրը պատահական չի դրվել: «Շարական» ասելով՝ ես նկատի չունեմ երևույթի ֆորմալ կողմը, այն, թե գիրքն ունի շարականային հնչողություն: Ես առաջին հերթին նկատի ունեմ այն, որ շարականի՝ փառաբանության, աշխարհը տեսնելու, աշխարհն ընկալելու, աշխարհը գովաբանելու ամբողջ միջնադարյան ավանդությունը ցանկացել եմ բերել այսօր, այն արդիականացնել, նորոգել, վերակերտել: Այս մեթոդը 20-րդ դարի արվեստում շատ լավ ձևակերպել է Իգոր Ստրավինսկին. «Ես և Էլիոթը վերանորոգում և նավարկության ենք հանում հին նավերը»: Իմ գրքում էլ ռեստավրացիայի միտում կա. այնտեղ բազմաթիվ ասոցիացիաներ, մակաբերություններ կգտնեք անցյալի հետ: Ընդհանրապես ես սիրում եմ, որ ինձնով ինձնից առաջ եղած կամ իմ շուրջը առկա բանաստեղծությունը խոսի: Ոմանք ասում են՝ բանաստեղծությունը պետք է բխի կյանքից: Բայց ես կարծում եմ, որ այն, ինչը գրականություն է դարձել, նաև բուն կյանքն է հենց, կյանքից տարբեր մի բան չէ: Այս իմաստով ես աշխատել եմ իմ սիրած ամբողջ գրական միջավայրը խոսեցնել, ինձնով արտահայտել և, եթե հնարավոր է, ինձնով անել:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ