«Իշխանության եկան մարդիկ, որոնք չգիտեին` ինչ է նշանակում իշխանություն իրականացնել»

Հունիսի 12-ին Նախիջևանում սկսված թուրք-ադրբեջանական համատեղ զորավարժությունները լուրջ վտանգ են ներկայացնում Հայաստանի համար: Նման մտահոգություն ունի ՀԴԿ ղեկավար ԱՐԱՄ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ, որն արդեն մի քանի անգամ անդրադարձել է այս խնդրին, նշելով, թե ինչ նպատակով է դա իրականացվում: «Իրատեսի» հետ զրույցում քաղաքական գործիչն անդրադարձավ զորավարժությունների խորքում թաքնված թուրք-ադրբեջանական մղումներին:

-Խնդրի լրջության մասին Դուք արդեն բարձրաձայնել եք, Հայաստանի իշխանություններից արձագանք կա՞:
-Ես, համենայն դեպս, չունեմ նման տեղեկություն: Իմ ելույթները համարում եմ դիմում, որոնց ոչ մի արձագանք չի եղել: Կարող էր այնպես լինել, որ ես որևէ պաշտոնական հաղորդում չստանայի իմ ելույթների առնչությամբ, բայց տեսնեի, որ պատկան մարմինները գործողություններ են իրականացնում` իմ նշած վտանգները կանխելու ուղղությամբ: Եթե դա չկա, նշանակում է` մենք գործ ունենք այն մարդկանց հետ, ովքեր անհոգ նստած են ու մտածում են, թե ոչ մի բան էլ չի լինելու:
-Ի՞նչ վտանգներ եք Դուք տեսնում:
-Ամենագլխավոր վտանգն այն է, որ Ադրբեջանը և Թուրքիան իրենց գործողություններն իրականացնում են համակարգված ու դրա մասին բացահայտ էլ ասում են: Նրանք սերտաճել են շատ հարցերում, արդեն պատրաստ է շահագործման Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի-Բաքու երկաթգիծը, ինչը նշանակում է, որ այս երկուսն անվերահսկելի կապ են ստեղծում միմյանց հետ: Պետք է հիշեցնենք, որ Նախիջևանը Կարսի պայմանագրով տրված էր Ադրբեջանին որպես խնամակալություն (պրոտեկտորատ), բայց այսօրվա դրությամբ ամբողջովին դարձել է այդ երկրի անքակտելի մասը: Թուրքիան Ադրբեջանի հետ այս տարածքում արդեն որերորդ զորավարժությունն է իրականացնում` ամեն անգամ զորքի թվաքանակն ավելացնելով: Վերջին զորավարժություններին մասնակցել է 23 հազար զինվորական` ծանր տեխնիկայով: Պնդում եմ, որ եթե ռազմական բազան ամբողջությամբ ստեղծված չէ, առնվազն դրա բոլոր բաղադրիչները կան: Ավելին, Թուրքիայի կառավարությունը հայտարարեց, որ Նախիջևանը ճանաչում է ազատ տնտեսական գոտի: Սա խոսում է այն մասին, որ Թուրքիան դանդաղ քայլերով, կամաց-կամաց անեքսիայի է ենթարկում այս տարածքը, թե Ադրբեջանը ինչպես է վերաբերվում այս խնդրին, այլ հարց է, որովհետև ես համոզված եմ, որ նրանք ձևավորում են մեկ ընդհանուր պետություն, և խանգարողը, ինչպես միշտ, Հայաստանն է: Մեր երկիրը թույլ չի տալիս նրանց միավորումը, Մեղրու միջանցքի կռիվը դրա համար էր: Ալիևը վերջին տարիներին աննորմալ հայտարարություններ է հնչեցնում, թե Հայաստանն իրենցն է, այս հողերն իրենց պատմական հողերն են: Բացի այդ, շարունակվում է զենքի կուտակումը, ինչը նշանակում է, որ ինչ-որ բանի նախապատրաստվում են: Չեխովի հայտնի խոսքով` «Պատից կախված հրացանը մի օր պետք է կրակի»: Կուտակված զենքը պետք է օգտագործվի: Ենթադրենք, այսօր, վաղը, հինգ տարի պահպանվում է պարիտետը (չնայած բազմիցս ասել եմ, որ տարածաշրջանում միլիտարիզացիան շատ վտանգավոր երևույթ է), բայց մի օր կարող է և խախտվել: Եթե տարածաշրջանում ֆորսմաժորային իրավիճակ լինի (Սիրիայում դրությունը հանգիստ չէ, Իրաքյան Քրդստանը պատրաստվում է հանրաքվեի, ու պարզ չէ` դրա հետևանքներն ինչպիսին են լինելու, մեծ տերությունները կենտրոնացել են իրենց հարաբերությունների ճշգրտման վրա, սառը պատերազմը թակում է նրանց դուռը), Ալիևը նորից լայնամասշտաբ պատերազմ սկսի, տրամաբանական չէ՞, որ Նախիջևանի ուղղությունը ևս կօգտագործվի:
-Ո՞րն է այդ ուղղության օգտագործման նպատակը:
-Եթե սկսվի պատերազմը, որն իրականում ծավալվելու է Հայաստանի հետ, նշանակում է Նախիջևանի ադրբեջանցիները, որոնց թվում կլինեն մեծաքանակ թուրքեր ադրբեջանական բանակի համազգեստով, պետք է պաշտպանեն իրենց «սուրբ հողը» (ժամանակին Թուրքիան էր ասում, թե դրանք իրենց սուրբ հողերն են): Ենթադրենք` այս վերլուծություններում ես սխալվում եմ, բայց հնարավոր է, չէ՞, նման տարբերակ, երբ մեր աչքի առաջ այսպիսի զարգացումներ են ընթանում: Մի քանի անգամ, հրապարակավ դիմելով ՀՀ արտգործնախարարին, ասել եմ. «Պարոն Էդվարդ Նալբանդյան, Դուք պարտավոր եք գոնե բացատրություն տալ, թե ինչու Կարսի պայմանագրի վերաբերյալ դիվանագիտական որևէ նոտայով չեք դիմում միջազգային համապատասխան կառույցներին, ինչո՞ւ չեք դիմում Ռուսաստանին, որը Կարսի պայմանագրի մասնակիցն է»: Գլխավորն այն է, որ կանխարգելվեն հնարավոր զարգացումները, գաղտնազերծվեն հակառակորդի նպատակները, ասվի` մենք գիտենք, թե դու ինչ ես ուզում անել: Ի լուր աշխարհի պետք է սա ասվի, որ աշխարհն էլ իմանա ու տեսնի: Նստած սպասում եք, որ այս ամենը պայթի, հետո տեսնեք ի՞նչ եք անելու: Ապրիլյան պատերազմում էլ այդքան զոհ տվեցինք, իսկ եթե նախօրոք իմանայինք ու գաղտնազերծեինք այդ ամենը, նման կորուստներ չէինք ունենա:
-Հայաստանի իշխանության լռությունը, անշուշտ, անհանգստացնող է, բայց Նախիջևանի հետ կապված կա նաև մեկ այլ գլխավոր խաղացող` Իրանը: Նրան չե՞ն մտահոգում այս զարգացումները:
-Սա մեր ցավն է: Հայաստանը, որին ուղղակիորեն է վերաբերում այս հարցը, ձայնը կտրել նստել է, ընդամենը մի հայտարարություն արեց արտգործնախարարությունը, թե զորավարժությունները նոտիֆիկացիայի չեն ենթարկվել: Դա՞ է ձեր գլխավոր խնդիրը, որ նախօրոք զգուշացնեին, թե զորավարժություններ են անցկացնելու: Թե՞ համապատասխան եզրակացություններ պետք է անեիք` ինչու են դա անում: Այո, դիմեին Իրանին: Ես չեմ ցանկանում, որ հիմա արտգործնախարարությունը հրապարակավ ասի, թե ինչ է անում, ուզում եմ տեսնել նրանց գործողությունների արդյունքը: Դիվանագիտության մեջ, իհարկե, շատ ավելի կարևոր է առանց աղմուկի գործ անել, բայց դրա արդյունքը պետք է երևա: Տասը տարուց ավելի է կառուցում են Կարս-Ախալքալաք-Թիբիլիսի-Բաքու երկաթգիծը, հասկանում ենք, չէ՞, որ անվերահսկելի կապ է հաստատվում Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև (ի դեպ, Վրաստանն էլ է պատանդ դառնում այդ երկու երկրներին): Այսքանը բավարար չէ, Չինաստանը ևս մտավ այս պրոյեկտի մեջ, նա ուզում էր արևելքից իր «Մետաքսի ճանապարհն» ունենալ: Ցանկանում եմ հիշեցնել, որ քսան տարի է` մենք չկարողացանք գլուխ բերել երկաթգծի մեր պրոյեկտը: 1998-ին, Ռոբերտ Քոչարյանի պաշտոնավարման տարիներին, երբ ես արտաքին հարցերով նախագահի խորհրդականն էի, մշակվեց և ներկայացվեց Իրան-Հայաստան երկաթգիծ կառուցելու վերաբերյալ համապատասխան ծրագիր: Այն դառնալու էր տրանզիտ, Եվրոպան Պարսից ծոցի երկրներին միացնող երկաթգծային ճանապարհ: Սկսեցինք պատրաստվել Երևանում եվրոպական երկրների տրանսպորտի նախարարների խորհրդակցությանը: Մեկ ամսվա ընթացքում ես ընդունել եմ տասնչորսից ավելի դեսպանների, որոնք բոլորն էլ հավանության արժանացրին այս նախաձեռնությունը: Այսօր արդեն պետք է ասեմ, որ միայն մի դեսպան այլ բան առաջարկեց: Մեծ Բրիտանիայի դեսպանն ասաց. «Իսկ դուք չե՞ք համաձայնի, որ երկաթգիծն անցնի ոչ թե Ռուսաստանով, Աբխազիայով, Վրաստանով, այլ Ստամբուլով»: Ես հակադարձեցի. «Կհամաձայնենք, եթե Աբխազիայի ճանապարհը նույնպես աշխատի»: Այդ խոսակցությունից հետո, երբ տրանսպորտի նախարար Երվանդ Զախարյանն իբր պատրաստում էր տնտեսական հաշվարկները, մի ամիս անց ամեն ինչ սառեց, ոչ մի պատճառաբանություն չկար: Մի քանի անգամ այդ մասին ասել եմ Ռոբերտ Քոչարյանին, ասել է` լավ, ոչինչ: Ոչ մի որոշակիություն չեղավ: Երկրորդեմ` բոլոր եվրոպական երկրները պաշտպանեցին մեր այս ծրագիրը, որովհետև այն շատ արդյունավետ ու հարմարավետ էր: Եթե 1998-ին սկսեինք այդ աշխատանքները, հիմա կունենայինք երկաթգծի շարունակությունը դեպի Իրան, և Վրաստանն ուզեր-չուզեր կհամաձայներ Աբխազիան բացելու, այլապես լինելու էր այդ գործընթացներում «կույր աղիք» և կորցնելու էր շատ բան: Եվրոպական երկրները, որպեսզի հասնեն Հնդկական օվկիանոս, Պարսից ծոցի երկրներ, չորս-հինգ ծով են անցնում, իսկ այս երկաթգծով ցանկացած բեռ Եվրոպայից երկաթգծով հասնում էր Պարսից ծոց` անհամեմատ ավելի կարճ ժամանակամիջոցում և ավելի էժան ու անվտանգ: Երկաթգծին զուգահեռ կառուցվում էր ավտոճանապարհ, այս ծրագրով մենք լուծում էինք նաև մեկ այլ շատ կարևոր հարց` անվտանգության խնդիրը: Եթե այդ երկաթգիծն աշխատեր, բազմաթիվ երկրներ շահագրգռված էին լինելու, որ այստեղ միշտ կայուն վիճակ լինի։
-Ասել է` այս ծրագրի տապալման հիմնական մեղավորը Մեծ Բրիտանիա՞ն էր:
-Կարծում եմ` այո: Այլ պատճառ չեմ տեսնում: Նախագահը հրապուրված էր և անմիջապես հանձնարարականներ տվեց, քննարկումներ եղան, բայց հանկարծ այդ ամենին դադար տրվեց: Մեծ Բրիտանիան ուղղակի խնդիր ուներ, որ երկաթգիծը Ռուսաստանով չանցնի: Մեկ օրինակ այդ երկրի քաղաքականությունից։ Հենրի Մորգենթաուն 1916-ին հանճարեղ գիրք է գրել` «Դեսպան Մորգենթաուի պատմությունը», որը հրատարակվել է վերջերս, և արդեն հայերեն թարգմանությունն էլ կա: Ես դիվանագետների համար նման դասագիրք դեռ չեմ տեսել: Նա այն ժամանակ բացատրում էր, թե ինչու անգլիացիները, որոնք բոլոր հնրավորություններն ունեին Դարդանելն ազատագրելու և Բոսֆորը վերցնելու (թուրքերն արդեն փախչում էին Ստամբուլից, այն արդեն դառնալու էր ռուսական նավահանգիստ), հետ կանգնեցին այդ զարգացումից: Որպեսզի ռուսները չկարողանան Պոլիսը վերցնել, թուրքերին մինչև վերջ պարտության չմատնեցին, որ Ռուսաստանը չհզորանար այս տարածաշրջանում: Հիմա մենք նպաստեցինք, որ այդ երկաթգիծը չկառուցվի, իսկ եթե կամք դրսևորեինք, կոնֆերանս հրավիրեինք, որը կհաստատեր այս ծրագիրը, կունենայինք նաև ներդրումային հիմնադրամ: Եթե այս երկաթգիծը լիներ` Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի-Բաքու երկաթգծի իմաստը կկորչեր: Միայն Թուրքիան ու Ադրբեջանը դրանում շահագրգռություն կունենային:
-Հնարավո՞ր է, որ ինչ-որ պահի երկաթգիծ կառուցելու հայկական ծրագիրը նորից քննարկման դրվի:
-Միայն խոսակցություններ են: Բոլորը հասկանում են, որ սա շատ լավ բան է, բայց ամեն անգամ գալիս ասում են` գիտե՞ք, դրա համար 3,5 մլրդ դոլար է հարկավոր: Արդեն քսան տարի է անցել, այլընտրանքային ճանապարհներ արդեն կան, բացի այդ, հայերը գործոն չեն, իսկ այն ժամանակ շատ հարմար պահ էր: Այս ծրագրով ամենից շատ շահագրգիռ է Իրանը, բայց վերջինս չի կարող միայնակ այդ գործողությունն իրականացնել, իր տարածքով կարող է երկաթգիծը բերել հասցնել մինչև մեր սահմանը, որտեղից սկսվում է ամենաբարդ հատվածը: Ինժեներական տեսանկյունից շատ բաներ պետք է անել: Հիմա պարզ պետք է ասել` այն ժամանակ մենք չէինք բացառում, որ երբ սկսվի կառուցումը, Եվրոպան և շահագրգիռ երկրները կպարտադրեն, որ Նախիջևանի հատվածը բացվի:
-Փաստորեն, երկաթգծի կառուցմամբ ոչ միայն տնտեսական, այլև քաղաքական կարևոր խնդի՞ր էր լուծվում:
-Այո, մեծագույն խնդիր էր լուծվում: Այն ժամանակ արդեն պարզ կլիներ, թե ով է շահագրգիռ, որ այս տարածաշրջանն անընդհատ բոցկլտա: Բայց մենք ձեռքներս ծալեցինք ու մի կողմ քաշվեցինք, ասացինք` լավ, տեսնենք ով կգա, ինչ ներդրում կանի մեր երկրում, մի կերպ կապրենք, էլի: Ինչո՞ւ պետք է գան ու ներդրում անեն, ո՞ր հեռանկարից ելնելով: Ապշում եմ այս տրամաբանության վրա: Արտագաղթի հիմնական պատճառներից մեկն էլ այն է, որ երկիրը կորցրեց տնտեսական զարգացման իր հեռանկարը: Բոլոր կարող ուժերը, որոնք զարգացման կարիք ունեին, թողեցին հեռացան:
-Այսօր իշխանությունն արդեն հայտարարում է, որ երկրում գերակա պետք է համարվեն ոչ թե տնտեսական ցուցանիշները, այլ ժողովրդագրական վիճակը: Արդեն խոստովանո՞ւմ են իրենց բացթողումները:
-Լավ է ասված` խոստովանեցի՞ր, որդյակս: Քսանհինգ տարի է` մենք այդ մասին խոսում ենք և ի՞նչ, նո՞ր տեսան, որ երկիրն ամայանում է, նոր են խոսում, որ զինվորի թիկունքում գյուղ չկա: Սա հանցագործություն է, որի համար պատասխան պետք է տալ: Բանականություն ունեցող մարդը քնել չպիտի կարողանա, երբ երկիրն այս վիճակում է: Տարեկան հիսուն հազար մարդ, պաշտոնական տվյալներով, անվերադարձ հեռանում է Հայաստանից: Բա ամոթ չէ՞ մեզ, որ իսրայելցի քաղաքական գործիչ Ավիգդոր Էսկիմն ասում է` այ հայեր, էս ի՞նչ եք անում, մեզնից գոնե սովորեք հայրենադարձություն կազմակերպել, մենք հավաքում ենք մեր ժողովրդին, իսկ դուք հեռացնում եք երկրից: Այդ ո՞ւմ ուղեղին չի հասնում, որ պետությունն ամուր է մարդկային ռեսուրսով: Եթե մարդկային ռեսուրս չեղավ, ոչինչ էլ չի լինի: Եթե այդքան անտարբեր եք այս հարցի նկատմամբ, ուրեմն լրիվ ուրիշ ծրագիր եք իրականացնում: ՈՒշ թե շուտ այս ամենը ջրի երես է ելնելու:
-Արժեքային համակա՞րգ է փոխվել, որ իշխանությունում հայտնվում են մարդիկ, որոնց համար փողից ու աթոռից վեր ոչինչ չկա:
-Այդ մասին երկար կարելի է խոսել, սկսելով 1990-ից, երբ իշխանության եկան մարդիկ, որոնք չգիտեին` ինչ է նշանակում իշխանություն իրականացնել, որովհետև ոչ մի գիտելիք չունեին` ընդամենը ճարտար լեզու ունեին: Նրանց մեջ կային օտարերկրյա գործակալներ (կապ չունի` որ կենտրոններից), և իրականացրել են այն ծրագիրը, որ նրանց տրված էր: Հիմա էլ այդ ծուղակից դուրս չենք գալիս:
-Սկսեցինք արտաքին մարտահրավերներից, հասանք ներքին ախտերին, որո՞նք են այս իրավիճակից դուրս գալու ելքերը:
-Եթե համոզված լինեի, որ այսօր իշխանության մեջ եղող մարդիկ կլսեն կարծիքներ, տարբերակներ, արժեր այդ ելքերը նախանշել: Ի միջի այլոց, Սերժ Սարգսյանը կուսակցությունների ղեկավարների հետ հանդիպումներ սկսեց, լավ արդյունք ստացավ, բայց դա շարունակություն չունեցավ: Իրենց թվաց, թե Օլիմպոսի գլխին նստած են, մյուսներն էլ ներքևում վազվզում են: Նախ հանրություն-իշխանություն անմիջական կապը պետք է լինի, բայց ինչ էլ այսօր ասեմ, դեմ է առնելու համակարգին, որտեղ իրական զարգացմանը նպաստող գործողություններ չեն ձեռնարկվում: Համակարգն է պետք փոխել։ Խոսքը խորհրդարանական, նախագահական, կիսանախագահական կառավարման մասին չէ, այլ համակարգի էության: Իսկ էությունը մեկն է` արդարություն կամ անարդարություն։ Ո՞ր սկզբունքով ես շարժվելու, հանուն ինչի՞ ես առաջ գնալու:

Զրույցը`
Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Ժողովրդի վրա կրակելու հրահանգն արդեն ուժի մեջ է
• Անդրանիկ Քոչարյանի ինքնախոստովանությունը
• «Նիկոլն ու իր ընտանիքը Հայաստանում ապրելու իրավունք չունեն»
• Զուր մի ջանացեք
• Չեն կարողանում ԿԳՍՄ փոխնախարար գտնել
• Հանուն Ռուսաստանի հետ միութենական միավորման նոր շարժում հիմնադրվեց
• Այս իշխանությունն իր ստվերից էլ է վախենում
• Փաշինյանի դեմ պայքարելու համար գոնե մի փոքր Նիկոլ պիտի լինել
• Մեզ պե՞տք է ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, թե՞ ոչ
• «Հայաստանի Նավալնին Նիկոլ Փաշինյանն է, որը եկավ իշխանության ու քանդեց մեր երկիրը»
• Տիգրան Ուրիխանյանը Հայաստանի փրկությունը տեսնում է ՌԴ-ի հետ նոր միութենական միավորման ձևավորման մեջ
• Հայաստանի ողջ հպարտությունն ու թշվառությունն ամփոփված մեկ օրում
• Սերմացու գողացող մկների և թուխս գողացող աղվեսների ժամանակը
• Ինչու էր Փաշինյանը վեց ամիս աղերսում
• Փաշինյանն էլ է զարմացած
• Ընդդիմության հարցերով թիվ մեկ «փորձագետը»
• Նիկոլ Փաշինյանին ոչ թե ողջերն են պատժելու, հալածելու, այլ անմահացածները
• «Գոմի» հարցի լուծումը կենսական անհրաժեշտություն է
• Առանց փամփուշտների ու ԱԹՍ-ների Ադրբեջանն այսօր շռնդալից հաղթանակներ է տանում Հայաստանի դեմ
• Խորհրդարանական ընդդիմությունը լեգիտիմացրեց Փաշինյանի պաշտոնավարումը

Մեկնաբանություններ