Կոմիտասի մերժված հիմներգը

1906 թ. Պողոս Նուբարի գլխավորությամբ Կահիրեում հիմնվեց Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՄ), որի գոյության նախնական շրջանը կայացման տարիներ էին: Առաջին աշխարհամարտից առաջ, երբ ՀԲԸՄ-ն արդեն ուներ բազմաթիվ մասնաճյուղեր, ստանում էր բավականին զգալի ֆինանսանյութական նվիրատվություններ ու կտակներ, Բարեգործականի ղեկավարությունը միտք հղացավ ունենալու հիմներգ կամ, ինչպես ժամանակին գործածում էին` քայլերգ: Այդ գործի պատասխանատվությունն ստանձնեց ընդհանուր քարտուղար, գրող ու հասարակական գործիչ Վահան Մալեզյանը:
1912-ից լույս տեսնող ՀԲԸՄ «Միութիւն» պարբերականում տպագրվեցին Ս. Պարթևյանի, Հ. Սեթյանի, Ներսես եպիսկոպոս Դանիելյանի և այլոց բանաստեղծությունները, որոնք հավակնում էին դառնալու ապագա հիմներգի տեքստ: Դրանք քննության էր առնում նշանավոր բանաստեղծ ու վաճառական, Բարեգործականի նվիրյալ Ռուբեն Որբերյանը, որը, սակայն, ոչ մեկը չհավանեց:

Մրցույթին մասնակցեցին նաև Կ. Պոլսում գտնվող Կոմիտասը և Վ. Մալեզյանն ինքը: Վարդապետն ուղարկեց իր ստեղծագործությունը` «Մեր հայ գաւառն է խավար» բանաստեղծությունն ու նոտագրությունը, իսկ ընդհանուր քարտուղարն ու կոմպոզիտոր, երաժիշտ Հարություն Սինանյանը` «Փառք Միութեան» հիմներգը: Սակայն վերահաս պատերազմը, Ցեղասպանությունը, ազգի մնացորդաց պահպանման հոգսը ՀԲԸՄ-ին ստիպեցին երկար տարիներ հետաձգել հիմներգի մտահղացման իրականացումը:
1930 թ. մարտի համարում, երբ դեռ ողջ էր Պողոս Նուբարը, «Միութիւնը» տպագրեց Կոմիտասի ստեղծագործությունը (թ. 138, էջեր 284-285): Ահա տեքստը և նոտաները.
Մեր հայ գաւառն է խավար,
Տգիտութեան է աւար,
ՈՒսում տարէք,
Որ լոյս վառէք,
ՈՒ յոյս վառէք,
Հայ տգետը վտարէք։

Պանծա՛ դու, Հայ Միութիւն,
Գիւղին տւիր հայ դպրոց,
Սրտի, մտքի կուռ հնոց:
Պանծա՛ դու, Հայ Միութիւն,
Պանծան հայեր բարեգութ.
Հայե՜ր, հայուն՝ դպրո՜ց,
Հայո՛ւ դպրոց։

Մեր հայ երկիրն անապատ,
ՈՒ հայն ընկել պատէ պատ,
Գութան տարէք,
Որ հող վարէք
ՈՒ խոր վարէք,
Հողի կուրծքը պատառէք։

Պանծա՛ դու, Հայ Միութիւն,
Գյուղին տւիր հուր գութան,
Որ գիւղացիք արտ փութան,
Պանծա՛ դու, Հայ Միութիւն,
Պանդուխտ հայեր տուն կուգան,
Մաճկալ, հոտաղ ձայն կուտան՝
Հայե՜ր, հայուն՝ գութան,
Հայու՛ գութան։

Թող գութանը փող դատէ,
Ճըռնչալով հառաչէ,
Թող սայլակը թավալէ,
ՈՒ եզնակը բառաչէ:
Գութան հառաչէ,
Եզնակ բառաչէ։

Թող ուսումը շող կաթէ,
Շեն ու աւան ծավալէ,
Թող համբակը կորանա,
Հայ մըշակը զորանա։
Համբակ կորանա,
Մըշակ զորանա։

Սակայն Վ. Մալեզյանը չհավանեց` գրելով. «Արդար ըլլալու համար, ըսենք թէ, Կոմիտասի գրած եւ ձայնագրած երգը հարկ եղած տուեալները չունէր, որպէսզի կարելի ըլլար զայն իբրեւ Միութեան վերջնական քայլերգ որդեգրել»:
Մեկ տարի անց, արդեն Գալուստ Գյուլբենկյանի նախագահության օրոք, կայացվեց վերջնական որոշում, և «Միութիւնը» գրեց. «Այսուհետեւ ՀԲԸ Միութեան հանդէսներու բացման քայլերգը պիտի ըլլայ «Փառք Միութեան», որ ոգեւորիչ, հաճելի եղանակ մը ունի» (թ. 148, էջ 45): Այսպիսով, ընդունվեց Հ. Սինանյանի և Վ. Մալեզյանի տարբերակը:
Ես համացանցում լսել եմ այդ հիմներգը, և ինձ չի թվում, թե դա «ոգեւորիչ, հաճելի եղանակ մը ունի», սակայն խնդիրն այդ չէ:

Ես երաժշտագետ չեմ, բայց կարծում եմ, որ հայ դասական երաժշտության հիմնադիր հանճարի ցանկացած ստեղծագործություն, այդ թվում` ՀԲԸՄ-ի մերժած ու երբևէ չկատարված հիմներգը, մոռացության չպետք է մատնվի: Դիցուք, շատ կուզենայի, որ այն կատարեր, ասենք, Կոմիտասի անվան ազգային քառյակը` երգչախմբի հետ:
Եթե մենք Կոմիտասի ժառանգությունն էլ չպիտի պահպանենք, ապա…

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ