Մեզ անհրաժեշտ են բարիդրացիական հարաբերություններ բոլոր հարևանների հետ, բայց ոչ մեր քաղաքակրթական արժեքները զիջելու գնով

Օրերս ամբողջ աշխարհի հայությունը ցնցված էր Վրաստանի իշխանությունների վայրագ և հայատյաց քայլերից, որոնք վրացիներին բնորոշ են և հատուկ: Խոսքը Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ջավախք գավառի Գումբուրդո գյուղի շուրջ ծավալված դրամատիկ դեպքերի մասին է: Սույն թվականի սեպտեմբերի 30-ին գյուղի բնակիչները՝ բնակավայրի օրինական տերերը, մտադիր էին խաչքար տեղադրել գյուղի եկեղեցու բակում՝ ի նշան իրենց նախնիների հիշատակի: Միանգամայն օրինական և մարդկային քայլ:

Սակայն վրացական իշխանությունները ոչ միայն թույլ չեն տալիս, այլև բռնի ուժ են կիրառում խաղաղ բնակիչների նկատմամբ: Գյուղ են ժամանում ոստիկաններ, իսկ ավելի ուշ հատուկջոկատայիններ, որոնք մահակներով ծեծում են ըմբոստ և հպարտ գյուղացիներին: Վերջիններս արժանի հակահարված են տվել, ինչի պատճառով կան վիրավորներ: Վիճակն այնքան լուրջ է եղել, որ այստեղ է շտապել նաև Վրաստանի ներքին գործերի նախարարը: Եղել են ձերբակալվածներ, որոնց հետագայում բանակցությունների հետևանքով ազատ են արձակել:

Միջադեպը սովորական չես համարի: Հիմնախնդիրը խորքային է և շտապ ու արդարացի լուծում է պահանջում: Գյուղը դարեր շարունակ հայաբնակ է եղել, քանի որ եղել է Հայաստանի կազմում: Ընդգծենք, որ այստեղ վրացիներ ընդհանրապես չեն բնակվել: Կռվախնձոր է դարձել 964 թ. հայազգի Հովհաննես եպիսկոպոսի հիմնած Սբ Համբարձման եկեղեցին, որը կառուցել են քաղկեդոնական հայերը: Ի դեպ, նրանք վրացի չեն և չէին էլ կարող լինել այն պարզ պատճառով, որ վրացիները, ըստ լրջախոհ մասնագետների պնդման, պատմական ասպարեզում հայտնվել են միայն XII դարում:

Ըստ ազգագրագետ Արգամ Երանոսյանի՝ գումբուրդոցիներն ավանդապաշտ և նահապետական մարդիկ են, որոնք սրբությամբ պահպանել են միայն իրենց բնորոշ տոները և ծեսերը: Գյուղում կա 100-ից ավելի սրբություն, որը նրա հոգևոր և ազգային կերպարի լավագույն հավաստումն է: Ազգագրագետ Երվանդ Լալայանի վկայությամբ՝ 1892 թ. այս գյուղում էր պահվում Կիլիկյան Հայաստանի Հեթում II թագավորի հավաքած նշխարների տուփը: Իսկ գյուղացիներից մեկին պատկանող մատուռում խնամքով պահվում է նվիրական մեկ այլ սրբություն՝ Կիլիկյան պետության Լևոն II արքայի մակագրությամբ Ավետարան, որը բնակիչների բարձր ոգու արտահայտիչն է:
Վրաց ուղղափառ եկեղեցին մշակել և կիրառում է մի հայեցակարգ, որով հայկական Ջավախքի միջնադարյան բոլոր եկեղեցիները համարվում են վրացական, որպեսզի յուրացնի երկրամասը և մշակութային ժառանգությունը` հայերին համարելով եկվոր այս տարածքներում: Իսկ այդպիսի շինություններ կան գրեթե բոլոր գյուղերում: Վրացիները գալիս են այդ բնակավայրերը, ուղղափառ ծեսեր կատարում, ինչի պատճառով էլ բախումներ են տեղի ունենում տեղացի հայերի հետ:

Գումբուրդոյի այս եկեղեցին համարվում է Ախալքալաքի և Գումբուրդոյի վրաց ուղղափառ եկեղեցու եպիսկոպոսանիստ եկեղեցին, այսինքն՝ թեմի կենտրոնն է: 2015 թ. Վրաստանի հուշարձանների պահպանության կոմիտեն Սբ Համբարձման եկեղեցու շուրջ կատարել է պեղումներ և հայտնաբերել ոսկորներ: Տեղացի հայերը իրավամբ պնդում են, որ դրանք իրենց նախնիների ոսկորներն են: Այստեղ մի սովորություն կա, որ երևելի, հարգված մարդը կամ չկնքված երեխան ամփոփվում են այս եկեղեցու բակում: Գյուղացիները որոշել են այդ ոսկորները թաղել մի տեղում և դրա համար ստորագրահավաք էին կազմակերպել: Նրանք խաչքար էին պատվիրել և ցանկանում էին այն տեղադրել հենց եկեղեցու բակում:
Վրացական իշխանություններն արգելել էին այն պատճառաբանությամբ, թե իբր դա կխանգարի պեղումներին, և առաջարկել էին խաչքարը տեղադրել հուշարձանից 5 մ հեռավորության վրա: Վրացիները իրենց բնորոշ մարտնչող համառությամբ պնդում էին, որ դրանք վրացիների ոսկորներ են: Բացատրությունը բավականին պարզունակ և զավեշտալի է. իբր 1918 թ. կոմունիստները նրանց գնդակահարել են և թաղել եկեղեցու մոտ: Նրանք նաև ասում են, որ այստեղ պետք է տեղադրվի այդ «զոհերի» հիշատակի կոթողը: Փաստորեն, տեղի էր ունեցել բախում հայերի և վրացական իշխանության ու եկեղեցու միջև: Ցավալի է, որ ՀՀ իշխանությունները իրենց հայրենակիցներին սատար չեն կանգնում և մենակ են թողնում այս ճակատագրական պահին:

Այս դեպքերի առնչությամբ իր տեսակետն է ներկայացնում նաև Սբ Էջմիածնի Մայր աթոռի միջեկեղեցական հարաբերությունների բաժնի տնօրեն Շահե վարդապետ Անանյանը: Վերջինս հավաստում է, որ Մայր աթոռը առաջ է քաշել վրացականացված հայկական եկեղեցիների հարցը և այն քննարկել Վրաց ուղղափառ եկեղեցու հետ: Դրան ի պատասխան, Վրաց եկեղեցու առաջնորդ Իլյա պատրիարքը խնդիր է դրել հարցը լուծել համաչափության սկզբունքով. իրենք Էջմիածնին կհանձնեն այնքան հայկական եկեղեցի Վրաստանում, որքան քաղկեդոնական եկեղեցի կտրվի իրենց Հայաստանում: Խոսքը հիմնականում Լոռու այդ եկեղեցիների մասին է: Իսկ վրացական կողմը, իրենց հորջորջմամբ, Լոռին համարում է պատմական վրացական տարածք: Հարցի էությունն այն է, որ Բագրատունիները ծագմամբ հայեր են, և պատմական կեղծիք է նրանց վրացի ներկայացնելը: Այսինքն՝ մեզ համար ռազմավարական բացառիկ նշանակություն ունի այն հանգամանքը, որ գիտականորեն պետք է վերջնականապես լուծել այս արքայատոհմի ազգային պատկանելության խնդիրը, որը պատմական անհերքելի ճշմարտություն է:

Սա կեղծ օրակարգ է, քանի որ հայ քաղկեդոնականները երբեք էլ վրացիներ չեն կարող լինել: Բանն այն է, որ նրանք ունեցել են իրենց ծիսական մատյաններն ու աստվածաբանական գրքերը, եղել են հայկական մշակույթի և լեզվի կրողներ, այսինքն՝ նրանք մեր քաղաքակրթական կոդի կրողն են: Սա է հիմնարար փաստարկն ու կռվանը: Խոսքը դավանաբանական հարցի մասին է, այլ ոչ թե էթնիկ գործոնի, որը վրացիները անհաջող շահարկում են: Բյուզանդիան, քաղաքական շահերից ելնելով, 6-րդ դարից սկսած Հայաստանում հիմնում է քաղկեդոնական թեմեր, ինչպես Երևանում, Տարոնում և այլուր, օրինակ՝ Ավանի հակաթոռ եկեղեցին: Ավելի ուշ վրացիները ևս, Բյուզանդիայի թելադրանքով, Հյուսիսային Հայաստանում ստեղծում են քաղկեդոնական աթոռներ, որոնց միջոցով փորձում են նվաճել մեր բնաշխարհիկ այդ տարածքները: Սա ևս կեղծ օրակարգ է:
Հայոց եկեղեցին Վրաստանում ունի հանրային կարգավիճակ: Մենք այստեղ XII-XIII դարերից ունենք եկեղեցական թեմ, 200 հազար վիրահայ, նաև գործող 57 եկեղեցի, ինչպես նաև 400 (այլ տվյալներով՝ 650) հայկական եկեղեցի, որոնց կարգավիճակը դեռ հստակ չէ: Վրացիները ՀՀ-ում ապօրինի, առանց թույլտվության, ստեղծել են վրաց թեմ, երբ այստեղ գոյություն չունի վրացական կրոնական համայնք: Ի վերջո, կա «հայ քաղկեդոնական» հասկացություն: Մի կարևոր պարագա ևս. Ախթալան, Քոբայրը և այլ քաղկեդոնական եկեղեցիներ սկզբնապես եղել են Հայ առաքելական եկեղեցիներ, ինչ-ինչ քաղաքական հանգամանքներով պայմանավորված, հետագայում են դարձել քաղկեդոնական: Սա հայ քաղկեդոնական ժառանգություն է: Այս վիճակը հար և նման է հայ կաթոլիկ (կաթողիկե) եկեղեցու կացությանը և խնդիրներին:

Ամբողջ հարցն այն է, որ քաղկեդոնական հայերի պատմամշակութային շերտը հայոց քաղաքակրթության անկապտելի և անտրոհելի մասն է: Սա է վիճահարույց հիմնախնդրի լուծման մեկնակետը և բանալին: Այս հիմնադրույթը մեզ համար ունի հիմնարար և հայեցակարգային արժեք: Այն չի կարելի թեթև ձեռքով զիջել վրացիներին, քանի որ դրանով իսկ ջուր ենք լցնում մեր թշնամիների ջրաղացին: Պետք է ընդգծել, որ այս խրթին հիմնահարցերի համալիրում գլխավորը և գերական մեր պետականության ճակատագիրն է, այսինքն՝ ազգային անվտանգության դիտանկյունը:
Մեր թշնամիների մութ ու հեռագնա նպատակը հայոց պետականության կործանումն է, որովհետև այն հայոց քաղաքակրթության պատվարն է ու պահապանը: Արձանագրենք, որ պատմական թեմաները այժմ դառնում են քաղաքական և քաղաքակրթական խնդիրների լուծման միջոց և գործիք: Տվյալ դեպքում քաղկեդոնական հայերի պատմության հարցը կիրառվում է հենց այդպիսի միտումով:

Այս հիմնախնդիրը կարող է դառնալ աշխարհաքաղաքական ուժերի չարաշահման առարկա: Մենք նկատի ունենք Արևմտյան Հայաստանի Տայք կամ Խորագույն Հայք նահանգի կամ աշխարհի (վրացական տարբերակով՝ Տաո-Կլարջեթի) քաղկեդոնական հայերի կոթողների վրացականացման այժմյան պղտոր գործընթացը: Այս գործարքը կատարվել է թուրքերի հետ՝ հուդայական ուժերի ղեկավարությամբ: Ներկայումս Վրաստանում, ինչպես նաև Ադրբեջանում գործում է հուդայական խորքային պետություն, որը հակահայկական բոլոր քայլերի համակարգողն է:
Հայոց ազգային համակարգի փլուզումը դարեր առաջ հանգեցրել է նման աղետալի իրավիճակի, երբ պատմական մեր տարածքներն անխոհեմ կերպով զիջել ենք մեր հարևաններին, տվյալ դեպքում՝ վրացիներին: Պետք է միշտ հիշել, որ ազգամիջյան հարաբերություններում երբեք չի կարելի զիջել քաղաքակրթական և ռազմավարական արժեքները, տվյալ պարագայում՝ տարածք և եկեղեցի: Ավելին, այդ եկեղեցիները Վրաստանում, Թուրքիայում և Ադրբեջանում նման են պայթող ականների, որոնք ամեն րոպե կարող են պայթեցվել մեր թշնամիների ջանքերով՝ վերջնականապես թաղելով Հայկական հարցը:

Հայ-վրացական հարաբերությունները բավականին բարդ են և ունեն բազմաթիվ ծալքեր: Այս ոլորտում հիմնարար և անկյունաքարային արժեք ունի այն տեսադրույթը, որ վիրահայերը տեղաբնիկ (ավտոխտոն) և պետականաստեղծ, պետականակիր էթնիկ միավոր են: Վրաստանը նախկինում եղել է Մեծ Հայքի Վիրք (Վիրահայոց աշխարհ) նահանգը Գուգարքի և Կովկասյան նախալեռների միջև, իսկ վրացիների նախնին՝ Քարթլոսը (Հայկի տոհմից Կարդոսը) հայախոս է եղել: Դա են փաստում պատմական սկզբնաղբյուրները, օրինակ՝ XI դարի պատմիչ Լեոնտի Մրովելին «Քարթլիս Ցխովրեբա» («Քարթլիի պատմություն») մատյանում: Ելնելով իրավական այս կանխադրույթներից՝ վիրահայերը Վրաստանի տիտղոսակիր ազգ են:
Արդեն երկար ժամանակ է, ինչ այս երկրում տիրում է այլատյացության, հայատյացության անառողջ մթնոլորտ: Այսպիսի վերաբերմունքն ստացել է պետական քաղաքականության կարգավիճակ: Չմոռանանք, որ Վրաստանը փոքր կայսրություն է: Այս առումով թիրախային են նաև և առաջին հերթին հայերը: Վրաստանի ԳԱԱ Ի. Ջավախիշվիլու անվան հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում 1980-ական թվականներից մինչ այժմ գործում է հատուկ ծառայություն, որի նպատակն է պատմական կեղծ վավերագրերի հիման վրա վրացացնել բազմաթիվ վիրահայերի: Նման կարգավիճակով հայերի թվաքանակն այժմ հասնում է հարյուր հազարների: Այս հայեցակարգով առաջնորդվելով՝ զանգվածային ձևով փոխվում են հայերի ազգանունները և հայաբնակ բնակավայրերի անունները: Իսկ հիմնադրույթն այն է, թե հայերը իբր նախկինում եղել են վրացիներ, և հայ քահանաները նրանց «հայացրել են»: Այս սնամեջ տեսության հեղինակը ազգությամբ ծպտյալ հուդայացի, ոչ անհայտ Բոնդո Արվելաձեն է: Ահա սա է վրացական ազգայնամոլության իրական դեմքը:

Հայ-վրացական հարաբերությունների հիմնական բարդությունն այն է, որ վրացու ազգաբանական ֆենոմենը դժվարընկալելի է: Վրացիներն արագ հարմարվող, բավականին ճարպիկ և հնարամիտ ժողովուրդ են, խարդավանքի և սադրանքի անգերազանցելի վարպետներ: Նրանք շատ արագ դառնում են օտար խաղերի մասնակից և ամեն ինչի պատրաստ են: Այնպես որ, վրացիներն օժտված են դերասանական շնորհներով և քաղաքական խաղերում հրաշալի խաղացողներ են: Այս կարևոր հանգամանքը հայերս, հատկապես պետական, քաղաքական, մշակութային գործիչները, հաշվի չենք առնում և անընդհատ տանուլ ենք տալիս մրցակցային դաժան և անզիջում պայքարում: Թեկուզ նկատի առնենք Վրաստանում եղած հայկական եկեղեցիների պատկանելության հիմնախնդիրը:
Միով բանիվ, անթույլատրելի է ՀՀ իշխանությունների և Էջմիածնի կրավորական ու դանդաղկոտ պահվածքը, որը մեծ վտանգներ է պարունակում մեր պետականության և ազգային անվտանգության համար: Վերջապես պետք է մշակել քաղկեդոնական հայերի պատմամշակութային շերտի վերաբերյալ հայեցակարգը և այն դարձնել քաղաքական կոնկրետ ուղղություն: Այս հիմնախնդիրը շատ հրատապ է և արդիական: Սա է հնարավոր հետագա բախումների բացառման միակ խելամիտ ուղին:

Արբակ ԶՈՒՐԻԿՅԱՆ
Պատմաբան, վերլուծաբան

Մեկնաբանություններ