«Մեր բարեփոխումներն ավելի շատ դեգերումներ, քան նպատակային զարգացում ապահովող գործողություններ են»

«Իրատեսի» հարցերին պատասխանում է կրթության և գիտության փոխնախարար ՄԱՆՈՒԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ:

-Անկախ Հայաստանի պատմությունը բարեփոխումների պատմություն է։ Ձեր կարծիքով` այդ բարեփոխումները նպատակ, խնդիր ունե՞ն, թե՞ իրավիճակային հարցեր են լուծում։ Ինչու՞ մենք անընդհատ բարեփոխումների մեջ ենք։
-Շատ անարդար ու սխալ կլինի, եթե ասեմ, որ 25 տարվա բարեփոխումները տարբեր ոլորտներում, առավել ևս` կրթության, դրական արդյունք չեն տալիս: Ամբողջ հարցը օգտակար գործողության գործակիցն է: Ի՞նչ արդյունավետություն ունեն բարեփոխումները, կանխորոշու՞մ են մեր առաջընթացը, ապագան, բավարարու՞մ են հանրության պահանջները: Այդ իմաստով մեր բարեփոխումներն ավելի շատ նմանվում են դեգերումների, քան նպատակային զարգացում ապահովող գործողության:
-Բարեփոխում ասելով` պատկերացնում ենք մակարդակնե՞ր, որ պետք է հերթով` առաջինից երկրորդը, երկրորդից` երրորդը, բարձրանալ, թե՞ ինքնանպատակ գնում ենք այնտեղ, ուր տաք է, լուսավոր ու, ասում են` ամեն ինչ լավ է:
-Ոչ այնքան կարևոր է պատկերացնել այդ մակարդակները, որ մարդկությունը դեռ հստակ չի կարողանում բնութագրել, որքան ուղղությունը։ Միշտ էլ կարելի է նպատակը բանաձևել, օրինակ, ապահովում ենք անվտանգությունը, բարձրացնում ենք բարեկեցությունը:
-Դա նպատակ չէ, դա կարգախոս է։ Նպատակը իրականացման որոշակի մեխանիզմներ է պահանջում։
-Երբ քո ամեն մի բարեփոխում հիմնավորում ես, արդեն նպատակ է: Հասարակության զարգացումը չի կարող նպատակներով իրականացվել: Զարգացումը ուղղվածություն պետք է ունենա, ուստի ոչ այնքան կարևոր է նպատակը, որքան` ի՞նչ գաղափար ենք իրականացնում: Ես կարծում եմ` մեր բարեփոխումներն ավելի շատ ուղղված են ինչ-որ խնդիրների լուծման, քան գաղափար են արտահայտում ու պաշտպանում։
-Այսինքն` իրադարձայի՞ն են, ու մենք իդեալ չունե՞նք։ Քառորդ դա՞ր: Արմատների՞ց ենք կտրվել, կառչում ենք օտարների փորձի՞ց: Ի՞նչ է մեզ հետ կատարվում։
-Իդեալն արժեքային համակարգով չի տրվում, արժեքային համակարգը դրական որակների սանդղակ է, որի անունը իդեալ ենք դնում կամ ձևավորում ենք իդեալական պատկերացում մեր ապագայի իրողությունների մասին: Ոչ թե ինչն է լավ, ինչը` վատ, այլ` 100 տարի հետո ի՞նչ է լինելու:
-100 տարի՞, ժամանակի կորուստ չէ՞։
-ՈՒրիշ ինչո՞վ առաջնորդվենք։ Կա՞ն այլ համակարգեր:
-Շահը։
-Շահով առաջնորդվելը կործանում է մեզ: Ինքնախաբեությունը, որ շուկայական հարաբերությունները զարգացման ամենալավ միջոցն են, շահը շեշտադրում է բոլորովին այլ կտրվածքով` անձնական հարաբերություններին բնորոշ:
-Ելքը ո՞րն է:
-Ելքը մրցակցային հարաբերություններով կյանքը կազմակերպելով հաջողության հասնելու հույսից հրաժարվելն է։ Դա ամենամեծ խոչընդոտն է, որ խանգարում է մեր աշխարհընկալման մեջ դուրս գալ նոր գաղափարների դաշտ: Աշխարհընկալման մեջ մենք չպետք է կաղապարվենք, պետք է հասկանանք, որ մեր կյանքի, նիստուկացի կազմակերպման մեջ չի կարող ու չպետք է լինի, վնասակար է մրցակցային գաղափարախոսությունը: Ամենադաժան մրցակցությունը թվացյալ բարեկեցության ոլորտում է։ Հարևանից հետ չընկնելու: Ենթագիտակցական մակարդակով, արյան մեջ մտած մտայնություն է: Առավել ևս կրթության ու մշակույթի ասպարեզում մրցակցությունը ավելորդ է:
-Կա տեսակետ, որ մրցակցությունը շարժիչ ուժ է։ Եթե ոչ մրցակցություն, ի՞նչ:
-Մենք արդեն 26 տարվա պետություն ենք` բազում բարեփոխումներ արած։ Կարո՞ղ ենք մենք մի ասպարեզ նշել, որտեղ հաջողություն ունենք բնականոն մրցակցության շնորհիվ։ Կարո՞ղ ենք կրթության ոլորտում հաջողություն անվանել աշակերտի թվով ֆինանսավորումը, ցանկացած դպրոցում աշակերտի սովորելը` անկախ որտեղ է ապրում, կարո՞ղ ենք ասել, որ այդ քայլերի շնորհիվ կրթության ոլորտում կտրուկ աճ է եղել։ Կամ` գոնե մի քիչ: Սահմանեցինք դասագրքերի մրցակցային գործընթացներ: Արդար ու հիմնավոր կազմակերպվում են: Դասագրքերից բողոքներ չկա՞ն։
-Կան, բովանդակային ու որակական անկում կա։
-Կարո՞ղ ենք ոչ թե որպես գիտելիք, արժեք դարձող, այլ կյանքի որևէ ոլորտում հաջողության բերած օրինակ նշել: Չենք կարող, ուրեմն նշանակում է` մրցակցության վրա հույս դնելն ուտոպիա է։ Մինչդեռ համագործակցության հաշվին ունենում ենք դրական արդյունքներ: Մեկը ռազմական է` ապրիլյան պատերազմը ցույց տվեց, որ պատերազմական իրավիճակում չկա մրցակցություն: Զինվորը զինվորի հետ չի մրցում, կողքի զինվորի հաջողությունը իր հաջողությունն է, մի վաշտը այլ տարածքի վաշտի հաջողությունից միայն ուրախ է: Պատկերացրեք` պատերազմը այնպես կազմակերպվի, որ զինվորը զինվորի հետ մրցի։
-Ձեր սխեմայում չկա թշնամին, պատերազմի ու խաղաղության օրենքները տարբեր են, պատերազմի օրենքով` եթե «մրցակցում ես» ոչ թե թշնամուդ, այլ կողքինիդ հետ, ապրելուդ հավանականությունը փոքրացնում ես։ Խաղաղությունը արտաքին թշնամի չի նախատեսում։
-Խաղաղ պայմաններում մենք չենք տեսնում մրցակցային պայմաններում ձեռք բերված որևէ հաջողություն: Գաղափարախոսական իմաստով մեր բարեփոխումների հիմքն ու ուղղությունը պետք է մեզ տանեն գոնե ներքին կյանքի կազմակերպման համագործակցային հիմքի հաստատմանը:
-Ինչու՞ չեն տանում, մեր բոլոր բարեփոխումները իրադարձային լուծումներ են առաջարկում: Ընդհանրապես` ունե՞նք այդ գիտակցությունը, թե՞ ոչ:
-Չունենք։ Չի էլ ընդունվում: Երբ մենք տեսնում ենք, որ մրցակցությունը ցանկալի արդյունքը չի տալիս, սկսում ենք մեկնաբանել, որ դա մրցակցություն չէ, պայմանները պայմաններ չեն, կամ այն մրցակցությունը չէ, որը ենթադրվում է որպես զարգացման սկզբնաղբյուր: Հետաքրքիր ինքնախաբեություն է: Մրցակցությունը ինչպես էլ կազմակերպվի, մրցակցություն է, անհաջողության որևէ բացատրություն արդարացնելու համար է։ Արտասահմանում էլ բարձր մակարդակներում մրցակցություն չկա: Ամբողջ Իտալիան մաֆիոզ խմբերի պայքար էր, ԱՄՆ-ը մինչև իր ներկա մակարդակին հասնելը գանգստերների պայքար է անցել` դա 1000 տարվա պատմություն չէ, անցյալ դարում էր:
-ՈՒտոպիա չէ՞ Ձեր գաղափարը, որ հնարավոր է համագործակցություն հաստատել կյանքի կազմակերպման մակարդակում:
-Ես չեմ ասում, որ վաղն այդպես է լինելու, ասում եմ` ուղղությունը պետք է դա լինի: Մենք ամեն բարեփոխում անելիս պետք է համագործակցային խնդիր լուծենք։ Եթե ունենք տարբերակներ, որոնցից մեկում մրցակցությունն է, մյուսում` համագործակցությունը, պետք է երկրորդը ընտրենք: Ե՞րբ է մեր նիստուկացը համագործակցային դառնալու, գուցե 100 տարի հետո, բայց այդ ուղղությամբ պետք է գնաս, որ 100 տարի հետո հասնես:
-Կրթության ոլորտում դա ինչպե՞ս պետք է արտահայտվի:
-Դա նշանակում է, որ մրցակցային հարաբերությունները կրթության ոլորտում պետք է լինեն ըստ անհրաժեշտության օժանդակ ձև, այլ ոչ թե հիմք: Օրինակ` աշակերտները կամ ուսանողները չպետք է դրվեն մրցակցային հարաբերություններում իրենց աշխարհընկալման ձևավորման ու անհատականության կազմավորման ամենավճռորոշ տարիներին` 1-ին դասարանից մինչև 12-րդը` օրական 6 ժամ: Կրթության ոլորտում այդ գործընթացն իր բնույթով արդեն վնասակար է: Դա միայն հայերիս բնորոշ առանձնահատուկ ընկալում չէ, ամբողջ աշխարհում փորձում են մրցակցությունից ազատվել և հնարավորության դեպքում համագործակցային հիմքերով կազմակերպել կրթությունը։ Տեսությունն էլ կա, պրակտիկան էլ։ Ես չեմ ուզում դա գովազդել հիմա, ուզում եմ կարևոր նշանակությունը հասանելի դարձնել: Հասարակության փոփոխությունն առաջին հերթին սկսվում է կրթության ոլորտից, աշակերտը, ուսանողը` մարդը իր կյանքով պետք է ընդունի համագործակցային ապրելակերպի արդյունավետությունը, որ կարողանա կյանքի այլ ոլորտներում տարածել:
-Դուք ճիշտ եք, բայց կառավարումը ենթադրում է որոշումներ, հրամանագրեր, կատարում, վերահսկողություն, ինչ-որ տեղերում աբսուրդի մեջ գործող մեխանիզմներ, որտեղ կորչում են օգտակար գործողության գործակիցը ու նրա անհրաժեշտության ընկալումը: Մենք խոսում ենք տեսականում ճիշտ խնդիրների մասին, որոնց իրականացումը գործնականում ես չեմ տեսնում: Եթե գիտեք, լուսավորեք խավար միտքս։
-Ես շատ լավ եմ պատկերացնում կրթության ոլորտը: Կրթության ոլորտում կարող եմ շատ կոնկրետ առաջարկներ անել, մնացած ոլորտներում` ոլորտին լուրջ տիրապետող անձը պետք է առաջարկներ անի։ Բայց անհրաժեշտ է, որ նա էլ իր աշխարհընկալումը փոխի:
-Մարդը որևէ որոշում ընդունելիս ելակետ պետք է ունենա: Կան ելակետերի տարբերություններ, ու` ի՞նչ:
-Մարդիկ կարող են թշնամական հարաբերություններում լինել, մրցակցային կամ համագործակցային: Թշնամականը վատ է։ Մրցակցայինը ոչինչ չի տալիս: Մնաց համագործակցությունը:
-Այո և նորից այո, բայց ինչպե՞ս։
-Առաջինը` պետք է տրամաբանորեն ընդունել, որ մրցակցությունը վատ է, համագործակցությունը` լավ: Սեփական պատկերացումները գիտակցականորեն փոխել է պետք, որից հետո գիտակցությունը դա կդարձնի սկզբունք: Օրինակ` դասագրքերին վերադառնանք: Մենք պետք է աշխատենք, որ դասագրքեր ստեղծելիս մրցակցություն չլինի, այլ համագործակցություն: Եթե այդքանը հասկանում ես, մեխանիզմ էլ ես գտնում: Ի՞նչ անենք մյուս ոլորտներում: Վարչապետից սկսած բոլոր պատասխանատու պաշտոնյաները պետք է հրաժարվեն իրենց կաղապարված մտածողությունից, որ մրցակցությունը զարգացում է տալիս և մոռանան այն հեքիաթը, որ այդպես է ապրում աշխարհը: Այո, աշխարհը գնում է կործանման, մենք էլ գնա՞նք: Ի՞նչ վիճակում են մեր բանկերը: Մեր մի բանկը մրցակցության մեջ է մյուս բանկերի հետ: Որպեսզի հաղթի, պետք է խոշորանա և հարկադրված` արտասահմանյան հայտնի բանկերի հետ համագործակցության է գնում, ու այդ բանկերը ներդրում են անում մեր բանկերում և դառնում են բաժնետեր: Ես ուզում եմ հիշեցնել Չարենցին` «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո միասնության մեջ է»։ Մրցակցային հիմքով կազմակերպված կյանքը միմյանցից բաժանում է. մարդուն` մարդուց, ընկերությունը` ընկերությունից, բիզնեսմենին` բիզնեսմենից: Եթե բիզնեսմենը գոնե ներքին ռեսուրսները օգտագործեր, այդքան վտանգավոր չէր լինի` արտաքին աշխարհի հետ է համագործակցում ներսում հաղթելու համար: Այդ դեպքում մեր ազգը ինչպե՞ս է մրցունակ դառնալու դրսում։
-Ամբողջ աշխարհը ապրում է ու մրցակցում։
-Այո, բայց մենք չենք կարող ընտրել զարգացման այդ մոդելը։
-Ինչու՞:
-Ես բերեցի օրինակներ։
-Ձեր օրինակները ինձ չհամոզեցին։
-Ես համոզելու համար չեմ օրինակները բերում, այլ ցույց տալու, որ պետք է իրողությունների հետ հաշվի նստել ու բացատրություններ ունենալ` ի՞նչ է կատարվում, ու՞ր է հասցնելու:
-Մենք ունե՞նք պատկերացում արդյունքների մասին, որոնց ձգտում ենք բարեփոխումներով։
-Մեր զարգացումը պետք է ապահովվի ոչ թե հաջողված արտաքին տեսակետների ներդրմամբ, այլ ներքին տրամաբանության, ներքին իրողություններին համահունչ։ Դա շատ ծանր է: Մենք սերնդեսերունդ ապրելակերպ ենք ժառանգել։ Այդ պատկերացումը մեր ներքին համոզմունքների հիման վրա պետք է զարգանա, ոչ թե արտաքին տեսակետների ներդրման հաշվին: Արտաքին աշխարհն ընտրում է իր իրողությունները` իր նախադրյալների հաշվին, մենք մեր նախադրյալներից պիտի ելնենք։
-Չե՞ք կարծում, որ Հայաստանում խզում կա ռեալ իրավիճակի ու առաջարկվող լուծումների միջև։
-Մենք ունենք շատ լավ հնարավորություն, որ խորհրդային տարիներին չունեինք. ցանկացած մարդ ցանկացած պահի կարող է գնալ արտասահման ու ծանոթանալ տեղի կյանքին։ Գիտատեխնիկական առաջընթացը թույլ է տալիս նաև առանց տեղից շարժվելու` իմանալ ինչ է կատարվում աշխարհում: Դա մեզ հնարավորություն է տալիս չկտրվել համաշխարհային իրողություններից, բայց երիտասարդներն ու միջին տարիքի մասնագետները, որ առանձնապես հաշվի չեն նստում մեր ընդհանուր զարգացման հետագծի հետ, կարծում են, թե որտեղ ինչ լավ երևույթ կա, հնարավոր է մեխանիկորեն բերել Հայաստան ու զարգացնել։
-Եթե լավագույն նկատառումներով` ամենաբերքատու ծառի շիվը պատվաստում ես կոճղին, իմաստը ո՞րն է։
-Ցանկացած խնդիր, հակասական իրավիճակ, պատկերացում, նվաճում ունեն իրենց կայացման պատմությունը։ Պատմական ընթացքով են դարձել այդպիսին: Երբ դու ուզում ես խնդիրը լուծել, պետք է շատ լավ տեղյակ լինես պատմությանը, միայն ստեղծված իրավիճակով չես կարող օգտակար փոփոխության ելք գտնել: Մի կողմից՝ պիտի լավագույնս տեղյակ լինես` ինչպես է ձևավորվել այդ իրավիճակը, մյուս կողմից` լավագույնս պատկերացնես` ուր ես ուզում հասնել: Եթե ընդամենը ուզում ես պահը փոխել, դա դեգերում է։
-ՈՒ երկա՞ր ենք դեգերելու։
-Ես կարծում եմ` բոլորս էլ ուզում ենք լավն անել, չարամիտ մարդիկ չկան պատասխանատու պաշտոններում, եթե սխալվում են, պատճառը սխալ ուղղություն վերցնելն է: Կան սկզբունքներ, որ երաշխիք են երկար չդեգերելու: Մենք չենք կարող ամեն տեղ մրցակցությունը փոխարինել համագործակցությամբ, պետք է աշխատենք հրաժարվել որտեղ հնարավոր է ու փոխել մեր մենթալիտետը: Մտածելակերպը։ Ապրելու սկզբունքները: Գիտակցաբար:
-Սերնդի փոփոխությա՞ն հարց եք դնում։
-Այո, որ մեր թոռան թոռներն ապրեն աշխարհի առաջավոր երկրներից մեկը դարձած Հայաստանի Հանրապետությունում։

Զրույցը՝ Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ